بخشی از مقاله
چهارچوب حقوقی حمایت و حفاظت از محیط زیست پیرامون آلودگی دریایی ناشی از سکوهاي حفاري
چکیده
محیطزیست بیشترین لطمات را از فعالیتهاي اقتصادي اما ارزشمند بشر میبیند. تخریب محیطزیست به ویژه دریاها به دست انسان قدمتی به اندازه عمر انسان دارد. در این پژوهش تلاش شدهاست که با درنظر گرفتن رویکردهاي عملی ایران در مسائل زیستمحیطی، چهارچوبهاي حقوقی حمایت موثر از محیطزیست بهویژه در زمینهي آلودگی نفتی دریاها روشن گردد. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش است که چه نوع نظام حمایتی امروزه میتواند محیطزیست مناطق دریایی ایران را از خطرات جبرانناپذیر زیستمحیطی مصون بدارد و در عینحال، اهداف اصولی جمهوري اسلامی ایران را تأمین کند و از بروز تنش و جدال و اختلاف در منطقه جلوگیري نماید. مناطق دریایی ایران همواره از سایر منابع آلاینده به خصوص سکوها، عملیاتهاي حفر چاههاي نفتی و بارگیري آن رنج برده لذا ایجاد یک مرجع بینالمللی که به صورت اختصاصی به مسائل زیستمحیطی رسیدگی کند میتواند تا حدي راهگشاي مشکلات زیستمحیطی دریاها باشد. با در نظر گرفتن این نکته مهم که چون در امر ترمیم و بهبود وضعیت زیستمحیطی کره زمین بویژه آلودگی نفتی دریاها ناشی از سکوهاي حفاري مجالی براي مسامحه وجود ندارد، لذا همکاري حرف اول است و از آنجا که نمیتوان انتظار پدیدار شدن اصول و قواعد حقوقی در راستاي حمایت و بهینهسازي محیطزیست و به مرحله اجرا رسیدن آنها در یک سطح جهانشمول نشست، همکاري دولتها در سطح منطقهاي میتواند تامینکننده بخشی از حرکت به سوي حفظ
1
اکوسیستم سیاره زمین باشد. لازم به ذکر است که در مسئله آلودگی محیطزیست شناسایی منشاء آلودگی بسیار مهم است. امروزه با پیشرفت تکنولوژي به کمک فناوري نانو تغییرات آلودگی به صورت موضعی قابل بررسی خواهد بود. فناوري نانو این امکان را ایجاد کرده است که مواد طوري مصرف شوند که به طور موثري ورود آلاینده هاي ناشی از فعالیت هاي انسانی به محیطزیست را کم کنند، لذا حرکت با برنامه به سمت برخی صنایع منجر به کاهش آسیب به طبیعت خواهد شد. این پژوهش بر این نکته مهم تاکید میورزد که اگر چه نیاز به تدوین و توسعه قواعد حاکم بر جنبههاي گوناگون آلودگی دریایی همچنان ادامه دارد اما آنچه از اهمیت بیشتري برخوردار است، توجه مسئولانهتر دولتها نسبت به محیطزیست دریایی و جلوگیري از آلودگی آن می باشد.
واژگان کلیدي: آلودگینفتی، حقوق دریاها، سکويحفاري، محیطزیست، ایران
مقدمه
امروزه پیشرفت تکنولوژي و دستیابی انسان به روشهاي نوین براي استفاده از منابع طبیعی دستاوردهایی را به همراه دارد که علاوه بر تاثیرات فراوان در زندگی بشر، تاثیراتی منفی را نیز براي طبیعت به ارمغان میآورد. به تازگی انسان متمدن به این تفکر رسیده است که شاید بتوان با استفاده از تکنولوژي مدرن و پیشرفته به کمک منابع طبیعی و محیطزیست شتابد که ازجمله آنها میتوان به فناوري نانو و کاربرد آن در حفظ محیطزیست بالاخص در مسئلهي آلودگی نفتی دریاها اشاره کرد. (رضا آذین، (1388
در زمینه آلودگی دریاها ناشی از سکوي حفاري بر مبناي بررسیهاي این پژوهش میتوان گفت حجم عمده آلودگیهایی که در خلیج فارس و تنگه هرمز ایجاد شده، ناشی از چاههاي نفت و سکوهاي نفتی فراوان است به شکلی که از 160 سکوي نفتی حدود 70 سکوي نفتی در خلیج فارس فعال است و آمارها نشان میدهد که خلیج فارس یکی از آلودهترین خلیجهاي دنیا است. با توجه به اهمیتی که محیطزیست دریایی دارد، اگر سازوکار و نظام قانونمندي براي کنترل آلودگی حال چه به لحاظ حمایتی چه به لحاظ قانونی، وجود نداشته باشد زمینه نابودي آن فراهم خواهد شد. این آلودگی عمدهترین مسئلهاي است که محیطزیست منطقه را تهدید میکند. (پروین فرشچی، (1386 همکاري نکردن کشورهاي حاشیه مناطق دریایی ایران با کنوانسیونهاي زیستمحیطی، این آلودگی را به طور روزافزون گسترش میدهد. باید گفت که متاسفانه تاکنون هیچ اقدام
2
مهمی در جهت رفع آلودگیهاي زیستمحیطی این مناطق انجام نشدهاست که علت آنرا باید در عدم همکاري کشورهاي حاشیه سواحل جستجو کرد زیرا براي رفع این مشکل باید همه کشورهاي ساحلی براساس اقدامی هماهنگ و نظاممند براي رفع این آلودگیها اقدام کنند که این امر مهم هنوز محقق نشدهاست.
با بررسی موازین حقوقی ایران در این پژوهش میتوان گفت دولت جمهوري اسلامی ایران در میان کشورهاي منطقه، به عنوان دارنده بیشترین نوار ساحلی، همواره از پیشگامان تصویب و الحاق به کنوانسیونهاي مرتبط با محیطزیست بودهاست اما آنچه از اهمیت بیشتري برخوردار است ایجاد یک نظام حمایتی قانونمند در زمینه آلودگیهاي زیستمحیطی و کاربرد فناوريهاي جدید همچون فناوري نانو میباشد.
-1 چشم اندازي بر مفهوم سکوي حفاري و نشت نفت -1-1 مفهوم بنیادین سکوي حفاري
سکوهاي حفاري دریایی به طور کلی به منظور اکتشاف و یا بهره برداري از منابع نفت و گاز مورد استفاده قرار میگیرند. در سالهاي اخیر صنعت حفاري به سمت حفاري چاه هاي نفت وگاز در آب هاي عمیق روي آورده است. مواد نفتی از منابع مختلفی وارد آب میگردد و بیشترین منابع آلودگی مربوط به چاه هاي نفتی و دکلها و سکوهاي بهرهبرداري نفت میباشد.2 امروزه با توجه به کشف میادین نفتی در آب هاي فوق عمیق استفاده از تکنولوژيهاي پیشرفتهتر در استحصال نفت و گاز چه به لحاظ تکنیکهاي عملیاتی و رعایت نکات ایمنی و چه به لحاظ کاهش هزینه هاي تمام شده را شایسته توجه فراوان میکند. در بسیاري از مناطق سکوهاي حفاري در دریاها مستقر است. این سکوها پس از کشف نفت با دریلهاي مخصوص اقدام به حفاري و استخراج و سپس انتقال نفت می کنند. در حفاري ها این نکته باید مد نظر قرار بگیرد که کمترین آسیب را بر روي موجودات دریایی نظیر ماهیها داشته باشد. نکتهاي که درباره این سکوها باید مد نظر داشت استحکام آنها است زیرا که ممکن است در اثر توفانهاي دریایی این سکوها واژگون شده و میلیون ها لیتر نفت وارد آب شود. عمدهترین آلودگی به هنگام انتقال است. عبور لولههاي انتقال از بستر دریا بسیار خطرناك است. کوچکترین برخورد با این لوله ها باعث انتشار آلودگی می شود، آلودگی که شاید براي جبران آن چندین و چند سال طول بکشد. در کنار این آلودگی که مستقیماً وارد آبها می شود، نشت لوله هاي انتقال نفت نیز باعث آلودگی می شود.3
3
آلودگیهاي نفتی تنها به کشتیها مربوط نمیشود، هرچند این آلودگی به نوبه خود از عمده ترین دلایل آلودگی آبها به شمار می رود،بهرهبرداري از منابع زیرزمینی نظیر معادن و میدانهاي نفتی و وجود سکوهاي حفاري،دقت و مهارت فوقالعادهاي میخواهد. چنانچه این بهرهبرداريها بدون برنامه و نظارت و حضور کارشناسان باشد صدمات جبران ناپذیري به محیط زیست وارد می کند. قرار دادن سکوهاي نفتی و وسایل حفاري در مناطق دور افتاده نیز باعث تخریب محیطزیست و همچنین تغییر بافت زیستی منطقه میشود. آلودگیهاي نفتی هنگامی که به نزدیکی ساحل میرسند صدمات بیشتري دارند. در نزدیکی ساحل و به دلیل حضور انسان در این مناطق میزان آلودگیها و خطرات آن به مراتب بیشتر است.4
-1-2 تعریف و علل نشت نفت و آلودگی نفتی
پدیده ي نشت نفت در واقع تراورش نفت یا هیدروکربن به محیط و نهایتاً ایجاد آلودگی هاي نفتی در اثر فعالیت هاي انسانی تعریف میشوداین. محیط معمولاً شامل محیط هايدریایی خصوصاً مناطق فراساحلی می باشد. علت این نشتی ممکن است نفوذ نفت یا فرآوردههاي آن از تانکرهاي حمل، سکوهاي حفاري و چاههاي نفتی باشد. نشت نفت در دریا از کشتی ها، چاههاي نفت، تاسیسات ساحلی و سکوهاي حفاري خسارات زیست محیطی واقتصادي فراوانی به دنبال دارد.
یکی از مهمترین منابع آلودگی آبها نفت خام است که در پی فعالیتهاي حفاري در زیر دریا و به دنبال وقوع حوادثی براي کشتی هاي نفت کش و سکوهاي حفاري محقق می شود.
نشت نفت در دریا از کشتی ها، چاههاي نفت، تاسیسات ساحلی و خسارات زیستمحیطی واقتصادي فراوانی به دنبال دارد. نتایج مطالعات درمورد سرنوشت آلودگی نفتی دریاها و روند خود پالایی دریا نشان می دهد موادسبک نفتی تبخیر شده و مواد آروماتیک تاحدي به صورت محلول در می آیند و ترکیبات سنگین به صورت گلوله هاي نفتی به ساحل آمده یا در بستر دریا ته نشین می گردد وسایر ترکیبات بصورت ذرات معلق در آب دریا مخلوط میشوند. به این ترتیب سمیت نفت با گذشت زمان و تغییرات فیزیکی و شیمیایی اعمال شده بر آن کاهش مییابد. مقدار کمی از این ترکیبات به وسیله باکتریها و سایر موجودات شکسته می شود. آلودگی نفتی در دریاها و جوامع گیاهی و جانوري و اکوسیستم دریاها اثرات مخربی را می گذراند و در این میان بیشترین آسیب به ماهیان دریاهاي آلوده به نفت وارد آمده که بر اقتصاد آسیب میرساند. عوامل بسیاري در
4
میزان خسارات ناشی از نفت وجود دارد ازجمله آنها مقدار مواد نفتی، و شرایط آب وهوایی، کدورت، و فصل می باشد. با توجه به اهمیت حفظ اکوسیستم هاي آبی کشور و سلامت پروتئین دریایی و اقتصاد لازم است در کاهش آلودگی دریاها خصوصا آلودگی نفتی کوشا باشیم.
ایجاد نفت به دلیل آنکه میلیونها سال طول کشیده و اکثراً در مناطقی است که کمتر تحت نفوذ انسان بوده به مراتب سختتر از ایجاد نیروگاه جدید است. کمترین حضور انسان بیشترین آلودگی وتغییر را به دنبال دارد. قرار دادن سکوهاي نفتی و وسایل حفاري در مناطق دور افتاده نیز باعث تخریب محیطزیست و همچنین تغییر بافت زیستی منطقه می شود. طبق تحقیقاتی که در سال 2002 از سوي آکادمی علوم آمریکا انجام شد مشخص شد که سالانه بطور متوسط 1ع3 میلیون تن نفت وارد آب هاي جهان می شود. این در حالی است که در سال 2 1980ع3،میلیون لیتر نفت وارد اقیانوسها شده بود که نیمی از آن از لوله هاي انتقال نفت ناشی میشد. در کنار این آلودگی که مستقیماً وارد آبها میشود، نشت لولههاي انتقال نفت نیز باعث آلودگی میشود. اکثر این نشتها عمدتاً به دلیل فرسوده بودن لولههاي انتقال است. ایجاد پستهاي نظارت و بازرسی نیز به دلیل طولانی
بودن و صعب العبور بودن راههاي انتقال بسیار پرهزینه است. آلودگیها بیشتر بر زندگی انسان ها اثر می گذارند. علاوه بر آن بسیاري از موجودات نظیرمرغ ماهیخوار از حیوانات دریایی تغذیه می کنند.
-1-3 تعریف و بحث کلی پیرامون آلودگی دریایی
در مورد چارچوب حقوقی آلودگی دریاها باید گفت که حقوق بینالملل عرفی درباره آلودگی دریایی قواعد اندکی را عرضه میدارد و بیشتر دامنه صلاحیت قانونگذاري و اعمال قوانین توسط دولتها را از لحاظ مسائل مربوط به آلودگی دریایی تعیین کرده که وافی به مقصود نیست. به لحاظ کمبودهاي حقوق بینالملل عرفی، عمده اصول و قواعد بینالمللی آلودگی دریاها در قرارداد منعکس است که در سطح جهانی ( معاهدات عمومی چندجانبه)، منطقهاي و زیر منطقهاي (معاهدات دو جانبه) جریان یافتهاست.
براساس تعریف کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، آلودگی دریایی عبارت از »وارد نمودن مواد و اشیا و نیز انرژي در محیطزیست دریایی از طریق دخالت مستقیم یا غیرمستقیم انسان است که منجر به آثار زیانآوري نظیر آسیب به منابع زیستی و حیات دریایی، خطر براي سلامت انسان، ایجاد مانع در فعالیتهاي دریایی از جمله ماهیگیري و دیگر استفادههاي مشروع از دریا با لطمه زدن به کیفیت استفاده از آب دریا و تقلیل ویژگی هاي سازگار با انسان گردد و یا احتمال ایجاد این آثار را داشتهباشد. با توجه به این تعریف بخش دوازدهم
5
کنوانسیون 1982 حقوق دریاها تحت عنوان حمایت و حفاظت محیط زیست دریایی، چارچوب رژیمهاي حقوقی را بر اساس اصول عمومی، همکاریهاي جهانی و منطقهاي، کمکهاي فنی، نظارت و ارزیابی محیطزیست و مسئولیتها، فراهم میآورد. آلودگی ناشی از فعالیت کشتیها هدف عمده اقدام حقوقی در سطح جهانی بوده-است که کنوانسیون بینالمللی 1954 براي جلوگیري از آلودگی نفتی دریاها اولین مقررات جهانی را عرضه نموده که البته محدود به مبارزه با تخلیه عمدي در بعضی مناطق در اقیانوسها بود. تخلیه مواد زائد هم به نوعی تنظیم مقررات جهانشمول دستیافته که در کنوانسیون 1972 جلوگیري از آلودگی دریایی ناشی از تخلیه مواد زائد و دیگر مواد منعکس است. به طور کلی حقوق بینالملل در دو دههي اخیر مطالب زیادي در مورد آلودگی دریایی بدست آوردهاست ولی جامعه بینالمللی هنوز تا بهرهبرداري از اصول و قواعد بینالملل محیطزیست دریایی فاصله زیادي دارد.
با در نظر گرفتن مفاهیم و تعاریف کلی در کنوانسیون منطقهاي کویت براي همکاري درباره حمایت از محیط-زیست دریایی در برابر آلودگی(24 آوریل 1978 برابر با 1357/2/5 )، مقصود از » آلودگی دریایی« داخل کردن مواد یا انرژي در محیطزیست دریایی بوسیله انسان به طور مستقیم یا غیرمستقیم میباشد که اثرات زیانبخش مانند آسیب به منابع زنده و خطر براي سلامت انسان و ایجاد مانع در فعالیتهاي دریایی از جمله ماهیگیري و لطمه به کیفیت از لحاظ استفاده از آب دریا و کاهش وسایل رفاهی به بار آورد یا احتمال ایجاد اینگونه خطرات را دربرداشته باشد. با نگاهی بر آنچه که در واقعیت امر صورت گرفت میتوان گفت که دولتهاي منطقه حتی در موارد اضطراري در دریا هم که منجر به آلودگی مهم یا تهدید قریبالوقوع در محیطزیست دریایی بوسیله مواد نفتی میگردد و نیز سایر حوادثی که براي کشتیها از جمله نفتکشها رخ میدهد از همکاريهاي لازم در این زمینه کوتاهی کردهاند و در موارد بسیاري به علت نقض قوانین موجود در کنوانسیون منطقهاي کویت و عدم توجه و نظارت کافی بر دولتهاي منطقه در زمینه فعالیتهاي زیستمحیطی موجب بروز آسیبهاي جدي در این منطقه دریایی شدهاند.
-2 چالشهاي زیست محیطی و کاربرد فناوري نانو
-2-1 تأثیرهاي زیست محیطی آلودگی دریایی
6
بروز آلودگی به محیطزیست، حیات آبزیان، حیوانات و نیز پرندگان را پر مخاطره میسازد. به عنوان یک نمونه از تأثیر این آلودگیها بر ملاحظات زیستمحیطی، میتوان به تأثیر آلودگی در زندگی پرندگان دریایی اشاره کرد، این تأثیر علاوه بر ماهیت آلایش محیط میباشد. در حقیقت با نفوذ نفت و آلودگیهاي نفتی به بدن پرندگان قابلیت عایق بودن بدن آنها در برابر دماهاي محیط و نیز قدرت شناوري آنها بر روي آب تحت تأثیر قرار می گیرد. آلودگی در دریا باعث تأثیر مستقیم در تغذیهي این موجودات می شود. به علت اینکه سطح دریا با آلودگی هاي نفتی پوشیده می شود، امکان تابش نور خورشید به سطح زیر آب کمتر بوده و از این نظر براي حیات گیاهان دریایی و پلانکتونها پر مخاطره می باشد. این موضوع همچنین با کاهش جمعیت گونه هایی از موجودات دریایی ، اکوسیستم را دچار اختلال می کند.
دو گونه ي اول یعنی عص؛ یا باکتري کاهندهي سولفات و عغ0 یا باکتري تولید اسید غیرهوازي((0 بوده و باکتري سوم موسوم به عصچ یا باکتري کلاً هوازي، از هوا تغذیه میکند. هر سه این باکتريها به طور طبیعی در اکوسیستم جهت تغذیه از نفت در اکوسیستم فعالیت می کنند که تغذیه آنها از مواد نفتی باعث حذف آلودگی هاي نفتی شده ولی درعوض باعث رشد و نمو آنها و نهایتاً تأثیر منفی در چرخه ي غذایی دریا
می گردد.
تمیز سازي آلودگی هاي نفتی بوسیله ي مواد شیمیایی قابل انجام است اما این نوع تمیز کننده ها در کف دریا ته نشین می شوند. چرا که موادي از قبیل عشغها به علت سنگین تر بودن از آب، جمع آوري و پاك سازي آنها مشکل بوده و بستر سمی را در کف دریا تشکیل می دهند. بازیابی مواد نفتی نیز با مشکلات بسیاري مواجه بوده و به فاکتورهاي متعددي از قبیل نوع مواد نفتی، دما و موقعیت قرارگیري آنها بستگی دارد.
-2-2 ابعاد آلودگیهاي نفتی ناشی از سکوي حفاري در منطقه خلیج فارس
خلیج فارس و دریاي عمان به لحاظ وجود منابع عظیم نفت و شرایط خاص زیستمحیطی داراي اهمیت خاصی میباشد. حساسیت راهبردي موجود در آن و تنشهاي سیاسی و نظامی و موضوعات اقتصادي، مسایل مهمی چون آلودگیهاي محیطزیست دریایی را تحت الشعاع قرار داده و خلیج فارس و دریاي عمان را به یکی از آلوده-
7
ترین مناطق دریایی مبدل نمودهاست. با توجه به اهمیتی که این محیطزیست دریایی دارد، اگر سازوکاري براي کنترل آلودگی وجود نداشته باشد زمینه نابودي آن فراهم خواهد شد. براي تحقق هدف حمایتی، کنوانسیون-هاي بینالمللی و منطقهاي براي جلوگیري از آلودگیهاي دریایی تنظیم و تدوین شدهاست. در سطح بینالمللی »سازمان جهانی دریانوردي« (فهم) مسوول نظارت و پیگیري و به روز درآوردن مفاد کنوانسیونها و همچنین وظیفه تدوین مقررات جدید را عهدهدار میباشد.
کنوانسیونهاي بسیاري در مورد آلودگیهاي دریایی تصویب شدهاست ولی تعداد این کنوانسیونها و مقررات بین المللی در خصوص آلودگیهاي نفتی اندك است که از جمله آن ها می توان به »کنوانسیون مارپول«، »کنوانسیون آمادگی، مقابله و همکاري در برابر آلودگی نفتی«، »کنوانسیون جبران خسارت ناشی از آلودگی نفتی« اشاره کرد. در منطقه خلیج فارس و دریاي عمان با همکاري برنامه محیطزیست ملل متحد (غقض(6 و کشورهاي منطقه، کنوانسیون کویت و پروتکلهاي آن به منظور حفاظت از محیطزیست دریایی در برابر آلودگیها تدوین گردیده است. به موجب ماده 16 کنوانسیون تاسیس سازمان منطقهاي حفاظت از محیط زیست دریایی و به استناد ماده 3 پروتکل همکاري منطقهاي، تاسیس مرکز کمکهاي متقابل در مواقع اضطراري در دریا تصویب شدهاست. بررسی کنوانسیونها و مسوولیتهاي سازمانهاي مرتبط با آلودگی نفتی حاکی از این است که بسیاري از دولتها از عضویت در کنوانسیونهاي بینالمللی مرتبط، به دلیل عدم امکان دسترسی به فن آوريها و تجهیزات مورد نظر کنوانسیونهاي بینالمللی امتناع میورزند و به همین دلیل کشورهاي منطقه خلیج فارس و دریاي عمان از لحاظ عضویت در کنوانسیونهاي مرتبط متفاوت هستند. با وجود این که محدوده دریایی خلیج فارس و دریاي عمان به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام گردیدهاست، ابزارهاي قانونی موجود (کنوانسیون کویت و پروتکلهاي آن) الزامات ویژهاي براي حفظ محیطزیست این منطقه قایل نگردیدهاست. در این مقاله سعی شدهاست تا با بررسی قوانین و مقررات و ساختارهاي موجود در مورد آلودگیهاي نفتی در سطح منطقهاي و بینالمللی به شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها و نیازهاي موجود پرداخته شود.
-2-3 وضعیت آلودگیهاي زیستمحیطی مناطق دریایی ایران
دریاهاي جهان متاسفانه در دهههاي اخیر به عنوان مدفن آلایندهها، مخصوصا آلایندههاي نفتی از سوي انسان استفاده میشود. مساله آلودگی محیطزیست دریاها از زمان تاسیس سازمان تخصصی سازمان ملل متحد، یعنی
