مقاله ژئوتوریسم معادن مطالعه موردی : معدن فیروزه نیشابور

بخشی از مقاله

چکیده

ژئوتوریسم شکل ویژه ای از صنعت گردشگری است که در آن ژئوسایت ها در مرکز توجه گردشگران قرار می گیرند. از بین جاذبه های ژئوتوریستی هر کشوری، معادن از اهمیت خاصی برای جاذبه های توریستی برخوردار هستند که با عنوان ژئوتوریسم معادن مورد توجه قرار دارند. چرا که دیدن معادن، روش های اکتشاف و استخراج آن ها، دستگاه ها و ماشین آلات مورد استفاده برای استخراج معادن، مشاهده انواع سنگ ها به ویژه سنگ های قیمتی و جواهری برای مردم جذابیت خاصی دارد.

معدن فیروزه نیشابور واقع دراستان خراسان رضوی تنها معدن فیروزه کشور است که بهرهبرداری می شود.این معدن به دلیل دارا بودن فیروزه هایی با رنگ آبی آسمانی از مشهورترین معادن فیروزه جهان است که یک ژئوسایت بالقوه به حساب میآید که در صورت ایجاد امکاناتی مثل برگزاری تورها، مدیریت و برنامهریزی و ارائه تفسیر و تجهیز به تمهیدات گردشگری به یک ژئوسایت بالفعل تبدیل می شود.در این تحقیق از دو روش کتابخانه ای و میدانی برای بدست آوردن منابع و اطلاعات استفاده شده است. در این راستا به معرفی معدن فیروزه نیشابور پرداخته شد. امید است که با معرفی جنبه های ژئوتوریستی این معدن در راه توسعه آن گامی برداشته شود.

-1 مقدمه

جهانگردی از مهمترین فعالیت های انسان معاصر است که همراه با وجود آوردن تغییراتی اساسی و تحولاتی بنیادی در اوضاع و شرایط اقتصادی ،فرهنگی،سیاسی، زیست محیطی زندگی انسان ها را دگرگون میسازد.امروزه صنعت گردشگری در دنیا، یکی از مهمترین منابع درآمدزا و در عین حال موثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست و به عنوان گسترده ترین صنعت خدماتی جهان حائز جایگاه ویژه ای است از این رو بسیاری از کشورها در رقابتی نزدیک و فشرده در پی افزایش بیش از پیش منافع و عواید خود از این فعالیت بینالمللیاند. سفر و جهانگردی هر چند پدیده ای کهن است ،اما انقلاب صنعتی ،اختراعات و اکتشافات جدید ،افزایش رفاه عمومی و اوقات فراغت انسان ها ،باعث تغییرات اساسی در نقش ،ابعاد و اهمیت آن شده است .

امروزه جهانگردی از مهم ترین فعالیت های اقتصادی و در شمار سه صنعت عمده جهان محسوب می شود - سینایی،1382،ص. - 15 در روند کنونی توسعه سریع و پر شتاب صنعت گردشگری، روشهای سنتی و قدیمی به کار گرفته شده،به تدریج کارآیی خود را از دست می دهند و در این عرصه موفقیت از آن کسی است که روش های نو و جاذبههای جدیدی را ارائه نماید.زمین گردشگری از جمله علوم جدیدی است که طی سال های اخیر شاهد پیشرفتهای چشمگیری بوده است.این علم شامل هرگونه فعالیت گردشگری است که در یک محیط زمین شناختی ،معدنی و یا به صورت ماجراجویانه در این محیط ها رخ می دهد.

نقش صنعت گردشگری و تلفیق آن با علوم زمین، در ارتقای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، و ترویج صلح و شناسایی و حفظ داراییهای طبیعی-فرهنگی و مکانیابی آن بر کسی پوشیده نیست - نکویی صدری،. - 1388 هر یک از انسانها در میراث سرزمین خود سهم دارند و به سهم خود به گذشته خود تملک دارند. این گذشته حتی گذشته تاریخ زمینشناسی میهن و گذشته تاریخ فلزکاری و معدنکاری کشور را نیز شامل میشود.

زمین گردشگری با ارج نهادن به میراثهای مثل میراث معدنکاری،زمینشناسی اشکال منحصر به فرد سطح زمین، انسان شناسی - فسیلهای انسانهای اولیه - و میراثهایی همچون سکونتگاههای حفر شده در دل صخرههای طبیعی - با رویکرد تاریخی- فرهنگی - درصدد حفاظت،آموزش و افزایش آگاهی در مورد چگونگی طبیعت بیجان و رونق طبیعت گردی - با رویکرد ویژه به پدیده های بیجان طبیعت - است.در حالت کلی »میراث در دامنه وسیع معناییاش عموما با واژه ارث به عنوان چیزی که از یک نسل به نسل دیگر منتقل میشود، مرتبط است و به عنوان حملکننده تاریخی ارزشها از گذشته محسوب میشود و در مفهومی گسترده اشکال فرهنگی،تاریخی، و طبیعی را شامل میشود. - Nurayanti.1996:249 - «

صنعت زمین گردشگری در راستای افزایش آگاهی در خصوص میراث زمین شناختی و معدنی و میراث فرهنگی مرتبط و حفظ آنها، نقش کلیدی ایفا میکند. لذا با توجه به اهمیت موضوع مقاله حاضر به بررسی و معرفی پتانسیل های معدن فیروزه نیشابور می پردازد . در این مقاله از روش های معمول تحقیقات علوم انسانی استفاده شده است و از مطالعات کتابخانهای و اسنادی وبه روش مشاهده عینی و مصاحبه با مسئولان و نهادهای ذیربط استفاده شده است .بخش اعظم کار تحقیق را در روش مطالعه کتابخانه ای پیگیری شده و همچنین با توجه به اقامت چندین ساله در شهرستان نیشابور برای مطالعه معدن فیروزه از روش مشاهده عینی ومطالعه میدانی استفاده شده است.

-2 مبانی نظری

1-2 گردشگری - - Tourism

تغییرمکان موقتی افراد به مقاصدی خارج ازمحل معمول کار یا اقامتشان، فعالیت هایی که در طول اقامت افراد در آن مقاصد انجام میگیرد وتسهیلاتی که به منظور برآوردن نیازهای آنان فراهم میشود. سازمان جهانی جهانگردی - - WTOکه بسیاری از دولت ها در آن عضویت دارند راهی را برای ارائه تعریفی عمومی از جهانگردی نشان داده است در سال 1991 از سوی این سازمان تعریفی تازهتر ارائه شد که هدف آن در مرحله اول کمک به کسانی بود که وظیفه جمعآوری آمار در زمینه گردشگری را به عهده داشتند. این تعریف از این قرار است: فعالیتهای افرادی که برای مدت زمانی کمتر از یک سال متوالی به مکانی خارج از محیط معمول زندگی خود مسافرت نموده و هدف اصلی آنها چیزی غیر از انجام فعالیتی است که به خاطر آن از سوی محل مورد بازدید مزد دریافت نمایند.

2-2 اکوتوریسم

اکوتوریسم اختصار واژه Ecological - Tourism است که در ادبیات فارسی به جهانگردی زیست محیطی یا طبیعت گردی مشهور شده است. هر چند که در زبان فارسی بین جهانگردی زیست محیطی و جهانگردی طبیعت گرد تفاوتی قایل نشدهاند اما اصولاْ دانشمندان این عرصه تفاوتهایی بین این دو واژه قایل هستند و اکوتوریسم را زیرمجموعه طبیعتگردی میدانند، امّا به دلیل وارد نشدن به مباحث فلسفی بحث این دو واژه را با کمی اغماض یکسان تلقی مینماییم.

به طور کلی طبیعتگردی عبارت است از »انواع گردشگری که در بستر طبیعت صورت میپذیرد که هدف آن داد و ستادهایی بین جهانگرد و محیط زیست است که در آن به محیط زیست آسیب وارد نشود.« - صارمی نائین، محمد حسین، - 10 :1382 اکوتوریسم یک مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق طبیعینسبتاً دست نخورده بوده، و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت - و هر پدیده فرهنگی همراه آن- چه در گذشته و چه در حال - است که باعث تقویت منابع شده ودارای تاثیرات منفی اندکی است و باعث فعال شدن جمعیتهای محلی میشود که از نظر اجتماعی- اقتصادی برای آنان مفید است. اکوتوریسم یکی از زیربخشهای جهانگردی پایدار است - نشست مجمع اکوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ - 40 :2002

3-2ژئومورفولوژی

ژئومورفولوژی یکی از شاخه های جغرافیای طبیعی و از پایه های اساسی علوم جغرافیا است که با ایجاد پل و گذرگاهی،با سایر رشته های علوم طبیعی و زمین پیوند خورده است . ژئو مورفولوژی ترکیبی از سه واژه - ژئو:زمین ، مورف:شکل، لوژی:شناسایی - است. به نظر می رسد علم اشکال زمین که معادل فارسی آن است از عنوان پیکر زمین شناسی که قبلا به کار می رفته و ریخت شناسی که در حال حاضر برای ترجمه به فارسی این کلمه انتخاب شده است مناسبتر باشد.

ظاهرا آن چه از کلمه ترکیبی ژئو مورفولوژی استنباط میشود ،توصیف شکل بندی ناهمواری های پوسته زمین است. در محدوده این دانش ویژگی های توپوگرافی نیز با دقت کافی مورد مطالعه و تشخیص قرار میگیرند. و تمامی عواملی که در ساختن و پرداختن این اشکال و در به وجود آوردن این توپوگرافی دخالت دارند و یا عواملی که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم در تغییر دادن اشکال یاد شده موثر میافتد در محدوده این دانش مورد تجزیه وتحلیل قرار میگیرند - رجایی،1373،ص. - 47

4-2 ژئوتوریسم

1-4-2مفهوم ژئوتوریسم

واژه ژئوتوریسم ،از سه کلمه Geo به معنی زمین ، Tourبه معنی گشت، Ism به معنی مکتب و عمل ترکیب گردیده و به معنی گردشگری زمین شناسی است. و یکی از گرایشهای تخصصی اکوتوریسم می باشد و به معنی پدیدههای زمین شناختی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آن میپردازد. ژئوتوریسم از علوم متعددی مثل ژئو مورفولوژی،ژئوفیزیک ،و کلیماتولوژی بهره برده و کارشناسان علوم زمین و علاقهمندان به طبیعت را برای بازدید از جاذبه های زمین دعوت میکند.

یکی از انواع مختلف گردشگری، گردشگری طبیعت گراست .تاکید این گونه از گردشگری بر جاذبه های طبیعی و محیطی و پناه بردن به آغوش طبیعت زیبا و تحسین و درک و لذت بردن از جاذبه های طبیعی است - پاپلی و سقایی . - 1385:47در این بین طبیعت، نیز به طبیعت جاندار و طبیعت بی جان تقسیم می شود - نکوئی صدری ، . - 1385 تاکید صنعت زمین گردشگری بر جاذبه ها و زیباییهای طبیعت بیجان و تحسین ،درک،لذت ،فراگیری راههای حفاظت از جاذبه های آن به قصد تفرج است .

بخش اعظم زمین گردشگری در محیط طبیعی روی می دهد،از این رو ،ممکن است به عنوان یک بخش از اکوتوریسم در نظر گرفته شود،اما این صنعت ،شکل ویژه ای از گردشگری است که در آن ژئوسایت ها در مرکز توجه گردشگران قرار می گیرند - داولینگ و نیوسام ،2006،. - 6در تعریف دیگر زمین گردشگری عبارت است از: - - ارائه امکانات خدماتی و تفسیری به منظور قادر ساختن گردشگران به کسب دانش و درک زمین شناسی و ژئو مورفولوژی به انظمام مشارکت آنها در توسعه علوم زمین گذشته از سطح درک زیباشناسی محض یک سایت - - 221 - ،2006، - Hose بنابراین به طور خلاصه می توان گفت: تلفیق میان رشتهای صنعت گردشگری با حفظ و تفسیر جاذبههای طبیعت بی جان - همراه با مسایل فرهنگی مرتبط با آنها - در قالب ژئوسایت به عموم مردم را زمین گردشگری گویند - نکوئی صدری، 1388 صفحه . - 23

2-4-2 ژئوسایت

مکانی که دارای یک پدیده کمیاب و ارزشمند زمین شناختی است را ژئوسایت می نامند. این نقاط باید ارزشهای زیباییشناسی و علمی داشته و امکان بازدید از آن برای همگان فراهم باشد. ژئوسایتها نقاط منفردی هستند که می توانند مقصد بازدید ژئوتوریستها باشند. هر پدیدهای که مناسب برای راه اندازی تورهای زمین گردشگری باشد مثل یک غار،دهانه یک آتشفشان ،یک معدن متروکه یا در حال استخراج،یک چشم انداز زیبا از طبیعت بی جان،یا یک رخنمون زمین شناسی در کنار جاده، می تواند با تجهیز به تمهیدات گردشگری ،یک ژئوسایت به شمار آید.

به مکانهای مربوط به علوم زمین و معدن کاری و صخرههای مسکونی دستکند بشر ،و جاذبه هایی از این دست ،یک ژئوسایت می گویند و گردشگر علاقه مند به بازدید از این مکان ها را یک ژئو توریست نامند. ژئوتوریست ها معمولاً گردشگرانی قانع هستند که به دنبال هتل های لوکس وشرایط بسیار عالی خدماتی نیستند. آنها می توانند به راحتی در چادر و در شرایط ابتدا زندگی کنند، مسیرهای طولانی وسخت را پیمایش کنند وبیشترین ارتباط ونزدیکی را با طبیعت داشته باشند. این یکی از مزیت های ژئوتوریسم به شمار می رود. - امری کاظمی، - 1385

3-4-2عوامل پیدایش پدیده های ژئوتوریسم

برای تشکیل تنوع زمین شناختی - Geodiversity - تنوع و دگرگونی توسط فرآیندهای بیرونی و درونی لازم است. طبیعت دائم توسط فرسایش آبی و بادی در حال تنوع و دگرگونی است. این دگرگونی توسط خود عوامل فرسایش شکل می گیرد نه انسان، مهمترین عوامل پیدایش رخنمون ها، اشکال و جلوه های زمین که موجب جلب گردشگران علاقه مندان به پدیده های طبیعی می گردد، عبارتند از - حریریان،: - 1369 فرسایشها - آتشفشانها - چینخوردگیها و گسلهها - گنبدها و بلورهای نمکی - تپههای مرجانی فرسایش مهمترین عامل ایجاد و شکل گیری پدیده های زمین شناسی، محسوب می شود.

فرسایش آبی و بادی، تغییر درجه حرارت و    تبلور کانیها از عمدهترین محرکهای عمل فرسایش در سطح زمین است. بارش برف و باران، رگبارهای فصلی، امواج دریا، پیشروی و پسروی آب دریاها، تغییر مسیر رودخانه ها، جریان سیلاب ها، نفوذ آب در لایه های زمین و انحلال سنگ ها و رسوبات آهکی سیلتی، مارنی و    ماسه سنگی و شکل گیری غارها و حفره ها و دریاچه ها و سفرههای آب زیرزمینی، نفوذ آب در سنگها، انجماد و تخریب آنها از جمله عواملی است که چهره طبیعت را دائم تغییر داده و رخنمون ها و جلوه های رنگارنگ کانی ها لایه های مختلف زمین را بیشتر نمایان میسازد - احمدی، - 1381