مقاله گونه شناسی و باز شناسی تاریخی کاروانسرای شاه عباسی بیستون

بخشی از مقاله

گونه شناسی و باز شناسی تاریخی کاروانسرای شاه عباسی بیستون

چکیده

از اوایل قرن بيستم و با اختراع وسيلة نقليه موتوری، سرعت و حرکت سریع تمام ساختار زندگي انسان را تحت تاثير خود قرار داده است. مثل تمام فضاهای شهری که تحت تاثير این تغيير قرار گرفتند کاروانسراهای نيز از رونق افتادند و از آنها بيشتر به عنوان جایگاه و منطقة نظامي و غيره استفاده شد. کاروانسرای بيستون نيز بعد از اینکه از رونق افتاد در ابتدا جایگاه سکنه روستای بيستون شد و تا چند سال پيش نيز بعنوان ندامتگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت تا اینکه محوطه تاریخي بيستون به ثبت آثار ملي و جهاني رسيد و سازمان ميراث فرهنگي استان تالش فراواني برای مرمت کاروانسرا و دیگر آثار موجود در آن انجام داد. در حال حاضر با توجه به گردشگران و مسافران فراوان داخلي و خارجي که از آن دیدن به عمل مي آورند، متاسفانه خالء مکاني جهت اسکان آنها شهر بيستون احساس مي شود و مسافران به شهرهای همجوار مانند کرمانشاه و همدان مراجعه مي کنند. با توجه به محدودیت های ساخت و ساز در محوطه های تاریخي، حفظ و نگهداری و احياء کاروانسرای شاه عباسي بيستون بعنوان مکاني جهت اسکان آنها امری ضروری است. این مقاله به دنبال یافتن پاسخي برای این سوالها است که ، آیا گونه شناسي و باز شناسي تاریخي برای احياء کاروانسرای شاه عباسي بيستون امری ضروری است یا نه؟ آیا احياء کاروانسرای شاه عباسي بيستون پاسخگوی نيازهای امروزی برای اسکان مسافران هست یا نه ؟ روش تحقيق از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصيفي -تحليلي است. هدف اصلي این مقاله گونه شناسي و بازشناسي تاریخي کاروانسرای شاه عباسي بيستون است. با بررسي و الگوگيری از چنين تجربه هایي مي تواند تأمين کننده کلية نيازهای خدماتي و رفاهي مسافران و بازدید کنندگان بافت ها و محوطه های تاریخي مانند محوطه تاریخي بيستون باشد. از سوی دیگر احياء کاروانسرای بيستون مي تواند گام موثری در فعال کردن اقتصاد و ارتقاء تعامالت اجتماعي- فرهنگي محوطه تاریخي بيستون باشد

کلمات کلیدی: کاروانسرای شاه عباسی، بیستون، گونه شناسی ، باز شناسی تاریخی ،

1

مقدمه

پهناوری کشور ایران در ادوار مختلف و راه های بي شمار آن در طول تاریخ سبب مي شده، در مسير جاده ، ساختماني برای استراحت و حتي حفاظت کاروانيان از سرما و گرما ساخته شود که این اثری است مذهبي ، اقتصادی و گاه نظامي. به همين دليل واژه هایي چون کاروانسرا، کاروان خانه، کاروان گاه، کارپات، کربات، رباط و خان برای چنين ساختمان هایي در ادبيات فارسي وجود دارد. واژه « کاروان » و « کاربان » همان معني قافله را مي دهد و منظور گروهي مسافر است که دسته جمعي با هم مسافرت مي کنند و « سرا » به معني سرای و خانه است و هر دو واژه مشتق از پهلوی ساساني است -کياني،.-6 :2631 کاروانسرا ها، مهمان خانه های بين راهي کشور ایران در طي قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشي یعني بيش از دو هزار و پانصد سال قبل مي رسد. در مسير راه های مهم بين شهری، کاروانسرا ها به فاصله مسافتي که کاروان در یك روز مي توانسته طي کند، ساخته مي شده است. به دليل خشکي نسبي آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطي جهت استراحت و تهيه آذوقه در بين راه، امری حياتي و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طي طریق و ارتباط بين مناطق مختلف کشور غير ممکن بوده است -قبادیان،.-663 : 2611 پر رونقترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را ميتوان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس اول با توجه به تدبر خود، تصميم به بازسازی و احيای جاده ابریشم نمود و یکي از الزامات این کار را احيای کاروانسراها ميدانست. چنانچه پژوهشها و مطالعات معماری، باستان شناسي و بررسيهای طبيعي نشان مي دهند بيستون به دليل برخورداری از شرایط ویژه طبيعي شامل رشته کوههای زاگروس -پرو- و رودخانه های گاماسياب و دینورآو و همچنين به دليل دارا بودن یك شرایط ویژه تاریخي از جمله واقع شدن در کنار شاهراه جاده شاهي - ابریشم - و محل تالقي همه راههای مغرب ایران و وجود آثار منحصر به فردی مکان مناسبي برای احداث کاروانسرای شاه عباسي ایجاد نموده. کاروانسرا شاه عباسي بيستون در محوطه بيستون و بر سر راه ارتباطي مهمي که ایران را به عراق ارتباط مي داده قرار دارد و طبق متون تاریخي برای اقامت زائران عتبات عاليات احداث شده است - اسکندر بيگ منشي ،.-2222:2611 از نظر اقليمي این محدوده کوهستان های غربي را شامل مي شود. با توجه به اینکه ميانگين دمای هوا در گرم ترین ماه سال در آنها بيش از 21 و ميانگين حداقل دمای هوا در سرد ترین ماه کمتر از -6 درجه ی سانتي گراد است، از جمله مناطق سردسير محسوب مي شوند. زمستان ها طوالني، سرد و سخت بوده، چندین ماه از سال زمين پوشيده از یخ است. به طور کلي در این منطقه فصل بهار کوتاه است و زمستان و تابستان را از هم جدا مي کند -کسمایي،.-36: 2631

روش تحقیق

روش تحقيق از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصيفي -تحليلي است. این پژوهش، با به کارگيری بررسي های ميداني و کتابخانه ای و به دنبال راه حل های مناسب برای ارتقاء مفهوم کاروانسرا در نهایت یافتن پاسخي برای سواالت طرح شده است.

پیشینه تحقیق

دژدار و نبي یي فيجاني -2631- در مقاله ای تحت عنوان « بررسي تطبيقي ساختار اصيل و طرح مرمت کاروانسرای صفویه بيستون در رابطه با طرح کالبدی ، نيازهای عملکردی و مدیریت انرژی »، کاروانسرای صفویه بيستون از نظر رابطه شاخصه های طراحي اقليمي کاروانسراهای ناحيه کوهستاني و عناصر کالبدی را مورد بررسي قرار داده اند و به این نتيجه رسيده اند که ، رابطه نيازهای عملکردی و طراحي مبتني بر اقليم در معماری کاروانسراهای نواحي کوهستاني بصورتي کامالً هوشمندانه بر هم منطبق بوده و کالبد بنا را شکل داده اند. حال آنکه نيازهای عملکردی متفاوت فضاهای اقامتي امروز

از یك سو و رشد استفاده از تاسيسات جدید از سوی دیگر بستری را جهت کم رنگ شدن اصول معماری سنتي همساز با اقليم فراهم آورده است.

مبانی نظری

اساس معماری کاروانسراها مانند سایر بناها، تابع شيوه، سنت و سبك رایج زمان بود و محل، منطقه، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيایي نقش موثری در ایجاد این بناها داشتند. کاروانسراها در معماری ایران در ادوار مختلف تاریخي از جایگاه واالیي به خصوص در مسير شبکه های ارتباطي برخوردار بوده اند. تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف به وضعيت اجتماعي، اقتصادی، مذهبي و... بستگي داشته و شکل گيری و توسعه ی آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است. -کياني،-131:2613
ماکسيم سيرو در کتاب خود به نام «کاروانسرا های ایران و ساختمان های کوچك ميان راه» مي نویسد: « در اواخر دوران ساساني دو نوع کاروانسرا در سرزمين ایران شناخته مي شد. یکي از آنها شامل حياطي بوده که در اطرافش یك نوع داالن عریضي برای چهارپایان ساخته بودند مانند کاروانسرای

2

دروازه گچ ... . نوع دوم شامل تاالر های مستطيلي است که در اطراف حيات مرکزی قرار گرفته اند و این از خصوصيات کاروانسرا های ایراني است. در آن کاروانسرا های نوع اول، مسلهئ اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است » -سيرو ، .-213: 1944 در دوره اسالمي پالن این دو نوع کاروانسرا به نحو بسيار منطقي ای تلفيق مي شود؛ به صورتي که در اطراف حياط مرکزی، اطاق های کاروانيان و در پشت آنها داالن های عریضي برای نگهداری چهارپایان احداث مي گردد و مانند بنای کاخ های اشکاني و ساساني، در اغلب کاروانسرا ها در اطراف حيات مرکزی دو و یا چهار ایوان مي سازند. این سبك کاروانسرا های ایراني مورد تقليد بسياری از کشور ها مانند پاکستان، افغانستان، هند و نواحي آسيای ميانه قرار گرفته است. -قبادیان،-663 : 2611

کاروانسراها دارای تقسیم بندی های متفاوتی هستند : • کاروانسراها بر اساس موقعیت قرارگیری

o کاروانسراهای برون شهری : به ساختمان های کنار راه و بویژه بيرون از شهر اطالق مي شود. که مسافران مي توانند یك یا چند شب در آن بياسایند.

o کاروانسراهای درون شهری : بيشتر برای سکونت تجار کاربرد داشته که اجناس خود را از دیار خود به دیاری دیگری آورده و تجارت مي کردند.

کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانيان اقصي نقاط معمور آن روزگاران به شمارمي آمده، محل تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بي تردد، این تماس و تالقي انسانها و اندیشه های گوناگون، تأثيری شگرف بر زندگي مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است. -حسيني و ارژمند ،-2631

• کاروانسراها بر اساس محل احداث

o کاروانسرا های کوهستاني : این بناها معموال شامل اتاق های کوچکي هستند که به آساني گرم مي شوند و در شب های سرد زمستان پناهگاه خوبي به شمار مي آیند .بندرت در کنار این نوع پناهگاه ها حياط کوچکي قرار دارد و تقریبا تمام این پناهگاه های کوهستاني با سنگ هایي که در همان جا قرار داشت، ساخته شده اند.

o کاروانسرا در دشت : این کاروانسرا ها از یك سو محل اقامت موقت و استراحتي برای مسافران و کاروانيان بودند و از سوی دیگر در بسياری از موارد مکان های بسيار مناسبي برای دفاع در برابر راهزنان به شمار مي رفتند. -کياني،-27:2616

• کاروانسراها بر اساس مالکیت :

o کاروانسراهای شاهي : ایننوع کاروانسراها، کامالً در اختيار و انحصار استفاده شاهنشاه بود ه اند.

o کاروانسراهای خصوصي : این گونه کاروانسراها به بخش خصوصي تعلق داشت و همواره دارا بودن یك کاروانسرا عواید سرشاری برای صاحبش مي آورد.

o کاروانسراهای خيریه و اوقاف : در این گونه از کاروانسراها، خدمات ارایه شده از سوی متمولين بدون دریافت هيچ گونه مبالغي در اختيار مردم عادی قرار مي گرفت. -کياني،-27:2616

• کاروانسراها بر اساس گونه شناسی کالبدی کاروانسراها

o معماری

 کاروانسراهای ميانسرادار : درآیگاه بلند وداالني داشتند که به ميانسرا راه داشته است -پيرنيا، .-717:2631

 کاروانسراهای بسته : ميانسرا نداشته اند و بيشتر درسرزمينهای سردسير ساخته مي شده اند آنها به جای ميانسرا گنبد خانه ای در ميان داشته اند -پيرنيا، .-711:2631

o اقلیم

3

 کاروانسرا در سواحل جنوبي دریای خزر تعداد: کاروانسرا ها در سواحل جنوبي دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقليمي ایران نسبتاً کمتر است. نزدیك بودن مراکز جمعيت، باعث شده تا نيازی به کاروانسرا های بين راهي به تعداد بسيار نباشد. اغلب کاروانسرا ها در این منطقه در مسير ارتباطي بين فالت مرکزی ایران و شهر های این سواحل بوده است. کاروانسرا ها در این سواحل به تبعيت از فرم کلي کاروانسرا ها در مناطق گرم و خشك ایران، به صورت بنایي با حياط مرکزی ساخته شده است -قبادیان،.-671 :2611

 کاروانسرا ها در کرانه شمالي خليج فارس و دریای عمان : اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق راه های آبي بوده، ولي انتقال کاال از بنادر به داخل کشور نياز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسرا های نسبتاً زیادی بين بنادر خليج فارس و دریای عمان و شهر های مرکزی ایران وجود داشته است-همان : .-671

 کاروانسرا در نواحي کوهستاني و مرتفع کاروانسرا: ها در نواحي سرد کوهستاني جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حياط مرکزی بوده اند و به جای حياط مرکزی، دارای یك تاالر وسيع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن داالن های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند -همان : .-677

 کاروانسرا در دشت های فالت : زیباترین، مجلل ترین، وسيع ترین و بيشترین تعداد کاروانسرا ها در دشت های فالت ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آن ها دارای یك حياط مرکزی و دو و یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حياط مي باشند. در این کاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حياط مرکزی و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است. -همان : .-673

• کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران است که ازنظرمعماری به انواع ذیل تقسیم می شوند:

o کاروانسراهای مدور : مانند رباط زین الدین در جاده یزد- کرمان و کاروانسرای زیره بين کاشان و نطنز.

o کاروانسرای چند ظلعي حياط دار : این کاروانسراها از داخل و خارج قرینه هستند ولي کاروانسراهای مدور از خارج دایره ای شکل و در داخل چند ظلعي هستند که مي توان از این گروه کاروانسرای امين آباد ؛ خان خوره اشاره کرد.

o کاروانسرای دو ایواني و چهار ایواني : همانند مساجد و مدارس به فرم مربع یا مستطيل ساخته شده اند که مي توان کاروانسرای چاه خوشاب و دودهك را نام برد.

o کاروانسراها باتاالر ستون دار:ازاین نوع کاروانسراها عموما برای اصطبل استفاده شده است نمونه این نوع کاروانسرای عسکراباد بين جاده تهران-قم وکاروان سرای خاتون اباد در11 کيلومتری گرمسار نام برد

o کاروانسرا با طرح متفرقه : نقشه این نوع با آنچه که درگروهای باال اجماال بررسي شد متفاوت است. دالیل مختلف چون سليقه وذوقع معمار، اوضاع و موقعيت جغرافيایي و ... دراحداث این گونه کاروانسراها نقش داشته است برای مثال مي توان کاروانسرای سبزوار رانام برد-کياني،. -2613

کاروانسراها به این علت که مردماني از سرزمينهای مختلف را برای مدت کوتاهي در خود جمع ميکرد، محل تقابل و تعامل اندیشهها و تبـادل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بودند و تأثيری شگرف بر زندگي مردم داشتند. با توجه به این مسأله کاروانسراها در ایران از جنبههای مختلف قابل بررسي و مطالعه ميباشد :
 معماری: از لحاظ گونهشناسي و عناصر کالبدی، شناخت مصالح، طرح و نقشه و ساخت بنا.

 اقتصادی: نقش کاروانسراها در مبادالت تجاری، پخش و فروش توليدات و توزیع درآمدها در مناطق گوناگون.

 اجتماعي: مرکزی برای آمد و شد اقوام و گروهها، گسترش نشستهای اجتماعي، ایجاد زمينههای تعامل و گفتوگو.

 فرهنگي: محل تعامل و تبادل فرهنگها گسترش آداب، رسوم، سنتها و عقاید.

 سياسي: محل استقرار اميران و حاکمان طي سفر، اهميت سوقالجيشي و نظامي بویژه رباطهای مرزی، محل انتشار و تبادل اخبار سياسي و اقتصادی شهرها و سرزمينهای گوناگون -هادیزاده کاخکي ، .-211 :2633

کاروانسرا شاه عباسی بیستون باز شناسی تاریخی کاروانسرا
برسر راه قدیمي همدان – کرمانشاه، در جنوب غربي دهکده قدیم بيستون کاروانسرایي قدیمي وجود دارد که ظاهرا به امر شاه عباس اول صفوی - 2163

333 – ه . ق . - ساخته شده است. این کاروانسرا بر سر راه ارتباطي مهمي که ایران را به عراق ارتباط مي داده قرار دارد و طبق متون تاریخي برای اقامت زائران عتبات عاليات احداث شده است . - اسکندر بيگ منشي ،2222:2611هر- چند باني اوليه بنا مشخص نيست اما احداث آن احتماالً به فرمان شاه عباس اول صفوی آغاز - گلزاری، -717:2611 و بنا بر کتيبه موجود در سر در بنا به اهتمام شيخ عليخان زنگنه ، صدراعظم شاه سليمان صفوی ، به پایان رسيده است . - گلزاری ،711:2611و- 713 شيخ عليخان در سال 2136 هجری قمری عایدات دو دانگ از اراضي قره ولي و چمبتان را وقف کاروانسرا نمود . این وقفنامه در اصفهان تنظيم و به مهر علمای بزرگي همچون مال محمد باقر مجلسي ، مال ميرزای شرواني و آقا جمال خوانساری مسجّل گردید .- جليلي و گلزاری ، بي تا - 211: و نسخه ای از آن بر دامنة کوه بيستون و بر روی نقوش برجسته های اشکاني نقر شد. این کاروانسرا تا دوره قاجار مورد استفاده کاروانيان بود تا اینکه در اوایل دوره قاجار بر اثر زمين لرزه بخشي از آن آسيب دید . - مهندسين مشاور پارسـه برماند ، - 71:2631 و بر اساس کتيبه ای که در سـر در بنا به جـا مانده ، کاروانسرا در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور آقاخان نوری و توسط حاجي جعفرخان معمار باشي اصفهاني مرمت شده است . -گلزاری ،- 713- 713 :2611 عضدالملك در سفرنامة خویش آورده است که این مرمت موجب خرابي بيشتر کاروانسرا شد

. -عضدالملك ،-33-31 : 2611 در دوره پهلوی به دليل مورد استفاده قرار نگرفتن کاروانسرا ، از این بنا بعنوان انبار غله استفاده گردید و متناسب با این کاربری جدید ، تغييراتي در معماری اوليه بنا صورت گرفت . - مهندسين مشاور پارسه برماند ، -71:2631 مدتي نيز این بنا مورد استفاده خانواده های بي بضاعت بيستون قرار گرفت - مهندسين مشاور پارسه برماند ، -71:2631 در سالهای پس از انقالب اسالمي این بنای تاریخي به مدت هفده سال در اختيار اداره امور زندان ها قرار داشت و پس از این مدت سازمان ميراث فرهنگي به منظور مرمت و حفظ بنا آنرا از اداره امور زندان ها باز پس گرفت . - مهندسين مشاور پارسه برماند ، -71:2631

گونه شناسی کاروانسرا

معماری بنا

کاروانسرا شاه عباسي بيستون به دليل قرارگير در کنار جاده شاهي - جاده ابریشم - جزء کاروانسراهای برون شهری محسوب مي شود. بر اساس مالکيت با توجه به کتيبه های بجای مانده جزء کاروانسراهای خيریه و اوقاف قرار مي گيرد. از نظر گونه شناسي کالبدی جزء کاروانسراهای سبك چهار ایواني مي باشد. این کاروانسرا دارای 36/3 متر طول و 17/1 متر عرض است -عطایي ،.-2636 کاروانسرای شاه عباسي در جهت شمالي - جنوبي ساخته شده است - مهندسين مشاور پارسه برماند،.-2631 این کاروانسرا با مساحتي بيش از 3111 متر مربع و صحن وسيع مستطيل شکل ميانه آن 73/1 در 71 متر است. -حاجي قاسمي،-2637

5

فضای ورودی بنا

ورودی کاروانسرا در جنوب آن قرار دارد و چون از اهميت خاصي در ارتباط بين فضاهای داخلي و خارجي برخوردار بوده ، از سطح نمای اصلي کاروانسرا جلوتر ساخته شده و نسبت به دیوارهای پيراموني دارای ارتفاع بيشتری است. دارای بخش هایي چون شاه نشين ، نگهباني و طاق نماهایي در دو طبقه است. در این دو فضا دو پلکان شرقي و غربي جهت دسترسي به طبقه باال وجود دارد بعالوه. این سردر با طاق نماهای عميق اطرافينش کامالً از نمای جنوبي بنا قابل تفکيك است . -حاجي قاسمي و دیگران،.-2637

فضاهای انسانی
حجره ها و ایوانها : در هر سوی حياط شش حجره با ایوانچه جلوی آن قرار دارد. این 17 حجره دارای یك ایوانچه مشرف به حياط هستند که در پشت این ایوانچه ها فضای اصلي حجره قرار دارد و ورودی آن درست در وسط ایوانچه قرار گرفته است. بعالوه در گوشه های حياط ایوانچه هایي تعبيه شده که هر یك به سه حجره مربوط است - حاجي قاسمي و دیگران ،.-2637 قسمت بيروني کاروانسرا در هر طرف ورودی هفت ایوان - طاق نما - و دو سکوی سنگي برای استراحت در نظر گرفته اند- کياني ، .- 2617 ایوان کاروانسرای بيستون با عمق 1/11 و ارتفاع 6/2 دليل اصلي این موضوع زاویه تابش آفتاب در فصل تابستان است. کاربرد اصلي ایوان در کاروانسرای بيستون جلوگيری و حفظ ورودیها و بازشوها از تابش مستقيم آفتاب در تابستان و بارش برف و باران در زمستان است.

حیاط : پس از ورودی، هشتي چليپا شکل و گنبد داری وجود دارد که در واقع عنصری ارتباطي بين ورودی، فضاهای داخلي و حياط است. پس از عبور از هشتي به صحن یا حياط مستطيلي کاروانسرا وارد مي شویم که در مياني هر ضلع آن ایواني و در هر سوی این ایوانها، حجرهای با ایوانچه جلوی آن قرار دارد. صحن کاروانسرای بيستون به وسيله ی باغچه های منظمي تقسيم بندی شده است که با مرکزیت حوض آبي در ميان این حياط

6

طرح آن تکميل مي شود. در واقع حياط کاروانسرا چهار باغچه ی کامال هندسي دارد که جهت تامين رطوبت در محيط و کاهش شدت گرما در تابستان استفاده نموده است.

شکل: 5 نمای داخلي کاروانسرا -مأخذ : کالیس-

فضاهای دامی
در پشت حجره ها و بر گرداگرد بنا ، شترخان ها یا اصطبل های L شکلي قرار دارد. -مراد خاني ، - 2631 با قرار دادن اطاق های مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن، فضای اصطبل به عنوان فضای حایل بين محيط گرم داخل که باید در حد آسایش انسان باشد و محيط سرد خارج عمل مي کند. در اصطبل ها و شترخانه ها فضاهایي سکو مانند جهت قرار دادن بار و کاالهای مسافران ایجاد کرده اند که به آن بار انداز گویند -مراد خاني ، - 2631

7