بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در احداث و بهره برداری بسـیاری از طرحهای بزرگ، جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار، رعایت ملاحظات زیست محیطی بعنوان یک الزام در کشور مطرح می باشد. در این راستا ارزیابی اثرات زیست محیطی ابزاری مناسب جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار میباشد از اینرو، ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث کارخانجات فولادسازی و نورد شرکت تیام بیستون می تواند به عنوان مکانیسمی، با ارائه راههای استفاده صحیح و منطقی از منابع انسانی و طبیعی سبب کاهش هزینه ها شود و در برنامه ریزی های کوتاه و بلند مدت اثرات قابل توجهی داشته باشد.
محل اجرای این پروژه، در شهرک صنعتی تیام بیستون در شرق شهرستان فومن و در بخش مرکزی دهستان رودپیش و در فاصله یک کیلومتری روستای کهنهگوراب واقع شده است. در این مطالعه کلیه مباحث مربوط به اثرات مهم و برجسته احداث کارخانجات فولادسازی و نورد تیام بیستون با استفاده از ماتریس سریع (پاستاکیا) به منظور تجزیه و تحلیل اثرات ناشی از احداث این کارخانجات در دو فاز ساختمانی و بهره برداری مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این مطالعه نشان میدهد که بیشترین آثار منفی مربوط به فاز ساختمانی، در محیط فیزیکی- شیمیایی و در دامنه اثر منفی اندک (-A ) و بیشترین اثرات مثبت مربوط به فاز بهره برداری، در محیطهای اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی- فنی و در دامنه اثر مثبت قابل ملاحظه (+C) می باشد، بنابراین با توجه به اینکه اغلب اثرات منفی ناشی از اجرای پروژه، در دامنه تغییرات بسیار اندک قرار دارند، پروژه با اعمال روشهای مدیریت محیط زیست و اقدامات اصلاحی قابل اجرا می باشد.
واژه های کلیدی
ارزیابی اثرات زیست محیطی ، ماتریس پاستاکیا، کارخانه فولاد، ،شهرستان فومن
مقدمه
رشد سریع صنعت، زیانهای جبران ناپذیری را بر منابع زیست محیطی کشورها وارد آورده است، لذا امروزه اتخاذ راهبردهایی کارآمد برای تقلیل و کاهش پیامدهای زیست محیطی فعالیتهای صنعتی از اهمیت به سزایی برخوردار است. امروزه هدف نهایی از حفاظت محیط زیست، دستیابی به توسعه پایدار در قالب برنامه های اقتصادی هماهنگ با اصول حفاظت محیط زیست و ممانعت از تخریب و تهی سازی منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدید میباشد. صنایع فولاد نیز غالبا از اثرات و پیامدهای ناسازگار زیست محیطی برخوردار می باشند. در حالی که اگر ملاحظات زیست محیطی در طراحی و برنامه ریزی های اولیه بصورت گسترده، جامع و همه سونگر مورد نظر قرار می گرفتند، برنامه های توسعه و احداث این گونه طرح های بزرگ و پرهزینه، حداقل پیامدهای زیست محیطی را در مناطق تحت نفوذ خود ایجاد مینمودند. [11]
با توجه به نیاز استانهای شمالی به استفاده از سازه های بتونی مسلح جهت احداث ساختمانهای مسکونی، تجاری و صنعتی، احداث کارخانه فولاد تیام بیستون هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فنی دارای توجیه می باشند که می تواند سهم عمده ای از فولادهای ساختمانی منطقه و استانهای همجوار را تامین کند. از طرفی با توجه به مجاورت فولاد تیام با کشور های آسیای میانه در صورت نیاز می توان بخشی از تولیدات را به کشورهای همجوار صادر نمود. این طرح همچنین در افزایش درآمدها، ایجاد اشتغال و افزایش توان اقتصادی- اجتماعی منطقه نقش موثری خواهد داشت.[12]
با بررسی سابقه استفاده از روش های ارزیابی اثرات مشخص گردید که روش ماتریس سریع (پاستاکیا) کاربرد فراوانی برای انجام مطالعات ارزیابی در واحد های صنعتی و سایر بخشها دارند، جاسون فیلیپس (2012) کاربرد یک مدل ریاضی پایدار برای سنجش ماتریس ارزیابی سریع اثرات لجنهای معدن ذغال سنگ در رومانی را بررسی کرد.[10] موندال و همکاران (2010)، EIA سایت دفن زباله جامد شهری در بنارس را با استفاده از تجزیه و تحلیل 1RIAM انجام دادند که برتری روش RIAM نسبت به دیگر روشها را شفاف و دائمی بودن فرایند تجزیه و تحلیل بیان کردند.[5] مارخو کوئیتونن و همکاران ( 2008) نتایج حاصل از ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) و ارزیابی زیست محیطی استراتژیک (SEA) را با استفاده از ماتریس ارزیابی سریع (RIAM)مقایسه کردند.[4] نعیم هائی (2006 ) اثرات زیست محیطی ناشی از احداث یک سد بر روی رودخانه COAدر شمال کشور پرتغال با استفاده از روش RIAM را مورد بررسی قرار داد.[17] ال مالک و همکاران (2005) در مطالعه ای اثرات ناشی از رهاسازی نفت در کرانه های دور ساحلی بر کارخانجات تولید آب شیرین از آب دریا در سواحل ابوظبی با استفاده از روش RIAM را مورد ارزیابی قرار دادند.[1] عابدین زاده و همکاران (1388)، به ارزیابی اثرات محیط زیستی استقرار مجتمع فولاد تربت حیدریه با استفاده از روش پاستاکیا پرداختند.[15] منوری و همکاران (1384)، به بررسی اثرات اکولوژیکی احداث زیر ساختها (بزرگراه تهران - پردیس) بر جانوران (پستانداران و پرندگان) پارک ملی خجیر پرداختند.[18] شرفی و همکاران (1378) ، اثرات محیط زیستی احداث و بهره برداری از کارخانه خودروسازی تاکستان را با دو روش رویهم گذاری و ماتریس سریع مورد ارزیابی قرار دادند.[14] فروغی ابری و همکاران (1388)، ارزیابی اثرات زیست محیطی شهرک گردشگری سامان حاشیه زاینده رود را با کاربرد روش ماتریس ارزیابی اثرات سریع (RIAM) بررسی کردند.[17] عباسی انارکلی و همکاران (1391)، به معرفی روش ارزیابی سریع و انطباق آن بر اثرات محیط زیستی در فاز بهره برداری بندر امیرآباد پرداختند. [16]
ارزیابی اثرات توسعه در واقع روشی برای نشان دادن اثرات منفی و مثبت ناشی از اجرای یک پروژه و در نتیجه ابزاری برای برنامه ریزی درست و مدیریت بهینه می باشد. در مورد اجرای پروژه های عمرانی برنامه ای لازم الاجرا می باشد تا امکان اجرای این پروژه ها را با ملاحظات زیست محیطی تلفیق نماید. در این بررسی با استناد به ماده 105 برنامه سوم توسعه اقتصادی - اجتماعی که کلیه طرحها و پروژه های بزرگ تولیدی را قبل از اجرا ملزم به تهیه گزارش ارزیابی زیست محیطی نموده است و آیین نامه ارزیابی زیست محیطی که کارخانجات فولاد را در دوبخش ذوب با ظرفیت بیش از 300000 تن و واحدهای نورد را با ظرفیت بیش از 100000تن در سال مشمول تهیه این گزارش دانسته است، ارزیابی اثرات زیست محیطی شرکت فولاد تیام بیستون با تاکید بر شناسایی اثرات زیست محیطی پروژه در محیط بلافصل ،مستقیم و غیر مستقیم طرح مد نظر قرار دارد و در نهایت اقدامات اصلاحی و طرحهای بهسازی مناسب جهت تعدیل اثرات منفی ناشی از اجرای پروژه پیشنهاد میشود.. [19 ]
از اینرو در این تحقیق با توجه به قابلیت روشهای مختلف، نوع طرح و محدودیت اطلاعات پایه در دسترس، جهت ارزیابی اثرات زیست محیطی کارخانجات فولاد تیام بیستون از روش ماتریس ارزیابی سریع اثرات (RIAM) استفاده شده است. روش ماتریس سریع یک روش نوین برای ارزیابی اثرات زیست محیطی محسوب می شود. یافته های آنها موید آن است که استفاده از روش ماتریس سریع برای ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه ها، به عنوان یک روش مقرون به صرفه و سریع جهت کمی نمودن اثرات ناشی از اجرای پروژه، قابل قبول می
1. Rapid Impact Assessment Matrix
باشد این روش براساس تجزیه و تحلیل ماتریس فعالیتها و پارامترهای محیطی صورت میگیرد که برای اولین بار توسط کریستوفر پاستاکیا (1998) پایهگذاری شده است و در آن از استاندارد مشخصی برای معیارهای مهم ارزیابی استفاده میشود. که در کشورهایی مانند دانمارک، مالزی و نپال در پروژه های مختلف استفاده شده است در این روش پس از شناسایی فعالیتهای طرح پیشنهادی، اثرات آنها بر هر یک از محیط های چهارگانه مشخص می شود. برای هریک از اجزای محیط زیست یک نمره با استفاده از روش ماتریس پاستاکیا منظور میگردد. پس از انجام ارزیابی بر اساس معیارهای روش پاستاکیا، دامنه و اهمیت اثرات مشخص می شود . [7 ]
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه پروژه مورد بررسی در استان گیلان ، در شهرک صنعتی تیام بیستون در زمینی به مساحت 21 هکتار در محدوده طول جغرافیایی 49 درجه
æ 25 دقیقه شرقی و عرض 37 درجه و 12 دقیقه شمالی در شرق شهرستان فومن و در بخش مرکزی دهستان رودپیش و روستای کهنه گوراب واقع گردیده است. ظرفیت تولید، یک میلیون تن در سال شامل 500 هزار تن در سال در واحد فولاد سازی و 275 هزار تن در سال در بخش نورد میلگرد و مفتول و 210 هزار تن در سال در بخش نورد مقاطع می باشد. تعداد افراد شاغل در طرح حدود 800 نفر، آب مورد نیاز به میزان 616625 مترمکعب در سال از طریق حفر چاه، برق مصرفی به میزان 304000000 کیلووات ساعت در سال وسوخت مصرفی مجتمع گاز طبیعی و میزان مصرف آن 23015675 متر مکعب در سال می باشد .مواد اولیه اصلی در بخش فولادسازی آهن قراضه (Scrap)
æ آهن اسفنجی (DRI) و در بخش نورد (فولاد کربنی و کم آلیاژی) می باشد.[12] در این تحقیق ابتدا اثرات زیست محیطی پروژه در محیط بلافصل ،مستقیم و غیر مستقیم طرح شناسایی شدند و سپس ارزیابی اثرات توسعه جهت تقلیل اثرات سوء انجام پذیرفت.
روش کار در شکل شماره 1 مراحل انجام تحقیق نشان داده شده است. جهت انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی ناشی از اجرای پروژه، اقدام به
شناخت پروژه پیشنهادی گردید. پس از شناخت به دست آمده از فازهای مختلف پروژه، اجزا و عناصر محیط زیست منطقه تحت اثر، به تفکیک چهار محیط فیزیکی- شیمیایی، بیولوژیکی- اکولوژیکی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی- فنی مورد بررسی و شناسایی قرار گرفت
. پس از شناخت پروژه و شناخت محیط زیست منطقه تحت اثر، اقدام به شناسایی و پیش بینی اثرات ناشی از پروژه پیشنهادی بر روی فاکتورهای محیطی به تفکیک دو فاز ساختمانی و بهره برداری گردید. پس از شناسایی و پیش بینی اثرات، اقدام به ارزیابی و تجزیه تحلیل اثرات گردید. در این مرحله پس از بررسی روش های موجود برای ارزیابی اثرات محیط زیستی، روش ماتریس سریع (پاستاکیا) به کار گرفته شد. انتخاب روش ماتریس سریع، به دلیل مقرون به صرفه و سریع بودن آن در کمی نمودن اثرات ناشی از اجرای پروژه می باشد. مفهوم ماتریس سریع توسط پاستاکیا درسال1998 تدوین شده است. این روش براساس یک تعریف استاندارد از معیارهای مهم ارزیابی قرار دارد. در این روش، عناصر محیط زیستی در یکی از چهار دسته فیزیکی- شیمیایی، بیولوژیکی- اکولوژیکی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی - فنی قرار می گیرند.[7]
جمع آوری اطلاعات پایه و نقشه سازی
پیش بینی اثرات زیست محیطی پروژه
ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه با استفاده از ماتریس سریع
جمع بندی و تجزیه و تحلیل نتایج ارزیابی
ارائه راهکارهای تقلیل اثرات سوء
ارائه برنامه مدیریت محیط زیستی
شکل :1 مراحل انجام تحقیق
شکل -2 تقسیمات سیاسی محدوده مطالعاتی
معیارهای مهم ارزیابی را می توان به دو دسته کلی زیر تقسیم بندی کرد:
(A معیارهایی که براساس شرایط حائز اهمیت بوده و به تنهایی میتواند در نمره بدست آمده تغییراتی را اعمال کنند.
(B معیارهایی که براساس موقعیت ارزشگذاری شده لذا به تنهایی نمیتواند در نمره بدست آمده تغییراتی را اعمال کنند.
ارزشهای منتسب به هر گروه از این معیارها با استفاده از یکسری فرمولهای ساده قابل تخمین میباشد این فرمولها به ما اجازه می دهد که هر کدام از بخش های محیط زیست را براساس تعاریف پایه ای رتبه بندی کنیم. در سیستم رتبه دهی میبایست یک عمل ضرب بین نمره های بدست آمده در هر کدام از معیارهای گروه A داشته باشیم. کاربرد عمل ضرب گروه A از نظر تخمین وزن دهی نمره های نشان داده شده از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده در صورتیکه یک جمع ساده رتبه ها میتواند نتایج همسانی برای شرایط متفاوت فراهم آورد. نمره معیارهای ارزشی گروه B در چارچوب یک جمع ساده باهم جمع می گردند. بدین ترتیب مطمئن خواهیم بود که رتبه هایی که توسط افراد مختلف نمره دهی شده است نمیتواند بر رتبه بندی کلی تاثیرگذار باشد. با این حال اهمیت جمعی کلیه ارزشها در گروه B در نظر گرفته شده اند. جمع نمره های گروه B در نتایج گروه A ضرب گردیده تا بدین ترتیب رتبه ارزیابی نهایی برای آن شرایط خاص بدست آید.[ 7 ]
