بخشی از مقاله
:2407 نقش عناصر اصلی معماري در رعایت حرمت و محرمیت و بازتاب آن در دنیاي معاصر
چکیده:
اصل حرمت و محرمیت یکی از اصول اساسی و بنیادین حاکم بر فضاي معماري و جهانبینی ماست که قدمتی به درازاي عمر آدمی دارد چراکه این مهم، جزو ویژگیهاي ذاتی و فطريانسان و ابزاري نیرومند براي بروز افکار و منشِ اجتماعی اقوام و ملل مختلف بوده است. چنین بهنظر میرسدکه خلق فضاهاي هوشمندانه درساخت کالبد درونی بناها یکی از ایدهآلهاي معماري سنتی و اسلامی محسوب میشود تا در عین ظرافت و زیبایی پاسخگوي نیازهاي متعالی و معنوي ما باشد. خواستههایی که امروزه ما آنها را در عناصري غیر از فضاهاي ملموس و مشخص و غالبا در اشیاي پیرامونمان جستجو مینماییم و این نقص بزرگی است که انسان معاصر را از ارزشهاي گذشته معماري اسلامی دور کرده است. ساختمان سازي فعلی در عرصه ي معماري امروز ما نیازمند تفکري است که آگاهانه و با علم به پیشینه ي معماري مقدس گذشته مان سعی در تعدیل آن و مطابق ساختن معماري آن دوره با زمان معاصر دارد. معماري ایرانی، همانند دیگر جنبههاي اجتماعی ما تحت تاثیر تعالیم ارزشمند دین مبین اسلام به حفظ حریم خصوصی و چهارچوب امن خانهها اهمیت ویژهاي داده است و این فرآیند در عناصري همچون؛درب هاي ورودي,دالان ها,پنجره هاي محراب گونه و نورگیر هاي مشبک که تعالی بین نور خارج و داخل ایجاد میکنند بدون اینکه خلوت اهل خانه را برهم زده باشند, دیوار هاي بلند حیاط و اتاق ها,نحوه قرار گرفتن شبستان ها نسبت به دالان هاي ورودي در ابنیه هاي اسلامی کاملا مشهود و قابل تأمل است و ذهن هر معمار زبردستی را به خود مشغول میسازد.دراین مقاله سعی نگارنده برآن بوده است تا ضمن بررسی اهمیت و جایگاه عناصر مذکور در معماري ایرانی- اسلامی گزارشی هرچند مختصر از ایجاد و خلق ماهیت وجودي حرمت و محرمیت در خصوصیسازي فضاي منازل مسلمانان با پرداختن به ابنیه سنتی ارائه دهد، تا درعین رعایت امنیت روانی افراد جامعه به حفظ حریم شخصی انسانها در ساختمانسازي مدرن و معاصر پرداخته شود.
واژگان کلیدي: ابنیه هاي سنتی,امنیت روانی، حرمت و محرمیت،دنیاي معاصر، معماري اسلامی
مقدمه:
خداوند از همان ابتداي خلقتش حس نیاز به پوشش و حریم را در وجود و فطرت آدمی قرار داد.بعد از گذشت زمان و در پی قوت و قدرت گرفتن این حس در وجود و فطرت آدمی انسان نیاز به ایجاد سرپناهی دائمی در خود کرد,سرپناهی که او را از دخالت افراد غریبه در خلوت خویش مصون بدارد، چراکه در آیین مقدس اسلام حق هر خانواده اي است که در خانه ي خود, با حفظ حریم
شخصی و آرامش زندگی کند.حفظ فاصله ي شفاف و واضح میان زندگی خصوصی و عمومی یکی از مهم ترین مشخصه هاي فرهنگ اسلامی است.
اصول اساسی در مورد حرمت خصوصی خانه ها از آنجا نشات می گیرد که اسلام به مسلمانان دستور می دهد زندگی خصوصیشان را از دخالت عموم جدا کنند.همچنان که خداوند در آیات 27و28 سوره ي نور میفرماید:اي کسانیکه ایمان آوردید به خانه اي غیر از خانه خودتان وارد نشویدتا زمانیکه اجازه یابید و به افراد منزل سلام کرده باشید و اگر در منزل نباشد پس وارد نشوید، تا زمانیکه اجازه یابید. اگر از شما خواستند که بازگردید پس داخل نشوید که این کار باعث اخلاص بیشتر می شود و خدا آگاه است که شما چه می کنید.
اسلام میزان ارتباط بین مردان و زنان را در مفهومی تحت عنوان محرمیت تعریف می کند و هر شخصی خارج از حیطه ي محرمیت را به عنوان یک غریبه می خواند.
به همین شکل سنت رسول خدا نیز بر اهمیت حریم خصوصی منازل تاکید دارد و پیامبر اکرم در روایتی به پیروان خود فرمودند:اجازه براي ورود به منزل باید سه بار گرفته شود و اگر اجازه داده شد ,سپس وارد شوید در غیر این صورت بازگردید و هرگز به صورت ناگهانی یا مخفیانه وارد منزل دیگران نشوید .فرد وارد شونده باید به افراد درون منزل اعلام کند که در حال ورود است.
بحث حرمت و محرمیت با آمدن اسلام شکفته تر شدو امروزه بعد از گذشت قرن ها ,این کیفیت در معماري روز به روز در حال دگرگونی است.تغییري که بر روح و روان آدمی تاثیر بسزایی داشته و دارد و با پیشرفت علم و تکنولوژي و از همه مهم تر با تغییر یافتن روزانه ي فرهنگ و نیاز ها چشم گیر تر شده است.
یک بناي معماري بدون عناصر معماري معنا نمی یابد,چه بسا این عناصر باعث تلطیف و معنا بخشیدن به حس درونی انسان مبنی بر رعایت حرمت و محرمیت شود.عناصري که از ابتدایی ترین خانه هاي بشر تا به امروزه وجود داشته, اما روز به روز با تغییرات فراوانی مواجه شده و می شود.
از آنجا که تلاش براي تفحص و تجسس این عناصر می تواند روزنه اي باشد تا ما را در تفهیم نقاط ضعف و قوت معماري امروزمان و تطابق و تضاد آن با ارزش هاي معماري سنتی مان یاريکند,در این مقاله سعی کردهایم این عناصر شاخص معماري در بحث حرمت و محرمیت را شناخته و بر چگونگی تغییر آنها بپردازیم و توضیحدهیم که عناصر چگونه کیفیت معماري را از بعد حرمت و محرمیت دگرگون می سازند.
1673
عناصر مهم در حرمت و محرمیت:
هر خانه ویژگی هاي ساختاري و فرمی مختص خود را داراست که با خانه ي دیگر متفاوت است اما همه ي این ها در یک اصل به اشتراك می رسند که آن هم رعایت حریم خصوصی افراد خانه براي حفظ آرامش و رسیدن به روابط کنترل شده ي اجتماعی در قالب زندگی روزمره است.
عناصري که به این کیفیت منجر می شوند را تحت نام هاي عناصر ورودي , پنجره ها و بازشوها , دیوار ها , حیاط ها و اتاق ها برشمردیم و روند تغییر هریک را از دنیاي سنتی تا به امروز بررسی کردیم تا بدانیم حیطه ي پر اهمیت محرمیت چگونه خودرا مدیون این عناصر معماري می داند.
فضاهاي ورودي
براي رعایت اصل محرمیت، فضاي ورودي خانه ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به صورتی طراحی می شد که افراد به صورت ناگهانی و یک مرتبه وارد فضاي خانه نشوند و همچنین از فضاي ورودي به فضاي داخلی خانه دید مستقیم وجود نداشته باشد.اما غیر از این مورد، عناصر شاخص دیگري هستند که در حیطه ي فضاي ورودي نقش اساسی در رعایت حرمت و محرمیت دارند که به توضیح برخی از آنها می پردازیم.
الف) در:
در، یکی از عناصر مهم فضاي ورودي به شمار می آید که کارکرد اصلی آن کنترل ارتباط میان فضاي درونی بنا و فضاي بیرون از آن است.
در خانه هایی که از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده بودند، بخش اندرونی
از کوچه , دري جداگانه داشت و این بدین معنا بود که از لحظه ي ورود به خانه،
ارتباط بین قسمت هاي مختلف با توجه به محرم یا نامحرم بودن افراد وارد شونده
کنترل می شد. علاوه بر این نحوه ي قرارگیري درهاي ورودي خانه ها بایستی
با اصول حفظ حریم خصوصی زندگی سازگار بوده و تضمین کند که هیچ تجاوزي به حریم خانه صورت نمی گیرد.
1674
معماران مسلمان براي قوت گرفتن بحث محرمیت در بنا کردن ابنیه ي سنتی اعتقاد دارنـد کـه درهـاي خانـه هـا در واحـد هـاي همسایگی نباید روبرو یا نزدیک به یکدیگر باز شوند و باید فاصله اي بین آنها باشد تا از نگاه فرد مقابل در، به درون خانـه ي مقابـل یا مجاور جلوگیري کند.
محققی بنام ابن قاسم، درباره ي نحوه ي قرار گرفتن درهاي ورودي خانه ها چنـین میگویـد:لهـیچ خانـه اي نبایـد دري روبـرو یـا نزدیک به در همسایه داشته باشد، بدین دلیل که ممکن است یک همسایه از ملاقـات همسـایه ي دیگـري در مقابـل در خانـه اش هراس داشته باشد.ل
همچنین نکته ي مهم دیگري درباره ي خانه هایی که درهایشان روبروي هم باز میشوند این بود که عرض معبر بین آنها باید بـیش از 3متر می بود. درهاي ورودي امروزي با توجه به تمام تغییراتی که از لحاظ جنس و فرم و شکل ظاهري کـرده انـد امـا همچنـان کارکرد دنیاي سنتی را دارند .در واقع در ورودي یکی از مهم ترین و ابتدایی ترین عناصر در رعایت حریم خصوصی خانه هاست.
ب) کوبه و حلقه:
کوبه برگرفته از کلمه ي کوبیدن، به آلتی گفته می شد که به لته هاي در می کوبیدند و براي آگاهی افراد خانه از وجود مراجعه کننده اي در پشت در استفاده می شد.هر کوبه بر روي یک لنگه قرار میگرفت.
یکی از آنها حلقه نامیده می شد که صداي زیر تولید می کرد و زمانی استفاده می شد که مراجعه کننده زن بود.
و دیگري را چکش می نامیدند که صداي بم تولید می کرد و براي مراجعه کنندگان مرد بود. در برخی از موارد منحصرا از کوبه براي نامیدن چکش استفاده می کردند.امروزه در خانه هاي معاصر عنصر کوبه و حلقه حذف شده است و به جاي آن عناصر دیگري
براي شناخت مراجعه کنندگان استفاده میشود . مثلا آیفون تصویري هم عملکرد را آسانتر کرده و هم کاربرد لازم را داراست.
1675
ج) روزن:
در بالاي در ورودي معدودي از خانه ها، یک شبکه ي مشبک آهنی یا چوبی قرار می گرفت که در زیر آن نوعی شیشه قرار می دادند.
در واقع این شبکه ي مشبک به صورت عاملی براي عدم مشاهده ي افراد داخل توسط رهگذران و هم شبکه ي محافظی براي شیشه ي زیر خود بود.
عوامل متعددي از قبیل تامین نور و روشن کردن فضاي هشتی موجب در نظر گرفتن این روزن می شد اما در واقع کارکرد اصلی آن دیده شدن فرد مراجعه کننده بدون دیدن فرد داخل خانه بود.
به دلیل مشکل عدم کنترل ارتباطی بیرون و درون در دنیاي سنت نیز، روزن زیاد مورد استفاده نبود اما چون به عملکرد آن نیاز مبرمی احساس می شد امروزه از عنصري مانند چشمی در پشت درهاي ورودي براي مشاهده ي مراجعه کنندگان استفاده میشود.
د) هشتی :
عنصر دیگري که در رعایت محرمیت ابنیه سنتی نقش مهمی ایفا می کرد هشتی نام داشت. هشتی در ابتدا هشت ضلعی مانندي بود که راه هاي مختلف خانه را تقسیم می کرد و هریک را به قسمت خاصی از بنا متصل می کرد.بدین نحو حریم خصوصی خانه ها قوت بیشتري می گرفت. پس از گذشت زمان هشتی از شکل اولیه ي خود به شکل هاي شش ضلعی، پنج ضلعی و حتی چهارضلعی تغییر شکل یافت اما کارکرد اصلی و پراهمیت خود، که تقسیم هوشمندانه ي مسیر دسترسی به راه درونی بود حفظ کرد. در برخی از موارد این تفکیک مسیر از طریق در ورودي جداگانه اي از کوچه صورت میگرفت.
همچون هشتی که با تقسیم مسیرها بر اساس عمومی و خصوصی بودن فضاي مورد استفاده نقش مهمی در حرمت و محرمیت خانه ها ایفا می کرد،امروزه فضایی بنام فیلتر کارکرد مورد نظر را داراست.
فیلتر فضاهاي خصوصی تر همچون اتاق هاي خواب را در قسمت هاي جلوتر و فضاهاي عمومی تر مثل سالن ها و آشپزخانه را در قسمت هاي جلوتر خانه تقسیم می کند.
ه)دالان:
دالان، ساده ترین جزء فضاي ورودیست که تامین ارتباط و دسترسی بین دو مکان،از کارکردهاي اصلی آن بشمار می آید. در گذشته از واژه ي دهلیز براي نامیدن دالان استفاده می کردند. در انواع بناها بالاخص خانه ها، تغییر امتداد و جهت مسیر عبور در دالان ها صورت می گرفته است. به این ترتیب مسئله محرمیت را توسط دالانی که در امتداد غیرمستقیم به حیاط ختم می شد
