بخشی از مقاله
رعایت اصل محرمیت در معابر و ورودی های خانه های گرگان
چکیده
با بازنگری در تاریخ معماری ایران می توان رعایت سلسله مراتب و حریم را در معماری خانه های ایران می توان به عنوان یک اصل مشـاهده کرد. این اصل پس از ظهور اسلام در منازل مسکونی به عنوان یکی از اصول معنوی و ارزشی تبدیل به بخشی از سـاختار فرهنگـی و هـویتی مسلمانان شد و در ساماندهی و سلسله مراتب فضایی خانه های ایرانی اثر مهمی داشت و در تمامی مناطق ایـران بـه اشـکال کالبـدی گونـاگون رعایت شده است.
منطقه گرگان به دلیل ویژگی های خاص اقلیمی دارای معماری با کالبدی متمایز نسبت به سـایر نقـاط ایـران اسـت. علـی رغـم ایـن تمـایز محرمیت در فضاهای خانههای گرگان نیز همانند خانه های سایر مناطق ایران خصوصا در ورودیها مشهود است. ورودی بـه عنـوان عنصـری واسط بین درون و بیرون خانه مهمترین نقش در ایجاد حریم برای ساکنین داخل خانه را دارد.
مقاله پیش رو سعی بر آن دارد حریم و سلسله مراتب فضایی بین درون و بیرون خانههای گرگان بر اساس سـاختار کالبـدی ورودیهـای را مورد بررسی قرار دهد. سوالات پژوهش عبارتاند از: راهکار کالبدی ورودی جهت ایجاد محرمیت و حجاب چگونه بوده است؟ و برای این ورودیها میتوان چه الگوهایی معرفی کرد؟ مقاله پیش رو نخست بررسی تعاریف محرمیت و دیدگاه اسلام در بـاب محرمیـت و حجـاب در آیات و احادیث می پردازد سپس محرمیت در خانه ایرانی بررسی میشود. در پایـان چگـونگی حفـظ حـریم خانـههـای گرگـان و الگوهـای کالبدی رایج در ورودیهای خانههای گرگان در نمونه های مورد مطالعه بررسی می شود
کلید واژهها: محرمیت, اسلام, گرگان, خانه, ورودی
مقدمه
در معماری اسلامی از محرمیت و نداشتن دید روی بنای مجاور به عنوان یکی از معیارهای طراحی در جهـان اسـلام نـام بـرده مـیشـود و اهمیـت حریم خصوصی و برخورداری از آن مورد توجه قرار گرفته است. از این روی در کالبد معمـاری حـریم مبتنـی بـر تمـایز و تفـاوت میـان درون و برون است. درون خانه مامن رخدادهایی است که ویژه اهالی خانه است. سرگذشت درون هیچگاه به برون راه نمییابـد. ایـن تمـایز کـه ریشـه در تفکر شرقی دارد, در قالب کالبد معماری ایرانی شکل گرفته است. معماری شهر گرگان نیز به عنوان بخشی از معماری ایرانی و متـاثر از فرهنـگ اسلامی این اصول معماری را در خود حفظ نموده است.
خیابان کشیهای جدید و تخریبهای گوناگون روی داده در دوران معاصر ابتدا معابر اصلی شهر و پس از آن سایر اندامهای شـهری در معـرض تخریب قرار داد, و بسیاری از اصول و سلسله مراتب فضایی حاکم بر معابر و خانههای گرگان را تحت تاثیر خود قرار داد.این دگرگونیها فضای شخصی و قلمرو تعریف شده برای انسان ساکن در مسکن بومی گرگان را تحت تاثیر خود قرار داده است از این بـاب شناسـایی حـریم و سلسـله مراتب فضایی در مسکن گرگان الزامی به نظر میرسد.در حال حاضر مطالعه چندانی در باب خانههـای گرگـان و تحلیـل فضـایی اجـزاء خانـههـا صورت نگرفته است و اندک مطالعه روی داده بیشتر به برداشت از خانهها و توصیف سیمای کلی آنها محـدود شـده اسـت. بـه تبـع ایـن، بررسـی محرمیت و حریم به عنوان یک اصل بنیادین در مسکن بومی گرگان نیز مورد غفلت واقع شده اسـت. آنچـه کـه مطالعـه محرمیـت در خانـههـای گرگان را الزامی میسازد عبارت است از: نخست منجر به آگاهی معماران و پژوهشگران معماری از الگوها و اصول کالبدی ورودیها بـه منظـور حفظ حریم در معماری گذشته گرگان میشود میشود. علاوه بر این شناخت این اصول میتواند راهنمای نوینی برای معمـاران منطقـه بـه منظـور دستیابی به الگوی نوین مسکن همساز با اصول فرهنگی و هویتی شهر گرگان باشـد. جمـع آوری اطلاعـات از نـوع کتابخانـهای و میـدانی اسـت. منابع کتابخانهای عبارتاند از اسناد و منابع مکتوب از معماری مسکونی و شهری گرگـان , اسـناد و نقشـههـای موجـود در مرکـز اسـناد سـازمان میراث فرهنگی گرگان. اطلاعات میدانی مقاله به وسیله شخص نگارندگان و برداشـت و بـازبینی از خانـههـا صـورت گرفتـه اسـت. روش تحقیـق ترکیبی است و به نحوه توصیفی خانههای گرگان معرفی شدهاند.
محرمیت
در مورد محرمیت تعاریف متعددی ارائه شده است اما به تعبیری)محرمیت در خانه شخصی از بدو امر مبتنی بر تفکیک مشخص و واضح سـاکنین فعالیتهای آن از قلمرو عمومی و نیز دیگر خانهها بوده است. نتیجه این تفکیک ایجاد محیطی بوده که منحصرا با ساکنین آن ارتبـاط مـییافتـه نه با فعالیتهای دیگر .(ترنس ریلی،24،(1384 تعبیر دیگر محرمیت را میتوان در واژه خلوت دانسـت کـه در سـازمان فضـایی معمـاری نفـوذ مییابد. "خلوت همواره از داراییهای ارزشمند انسان به شمار میرفته و در بسیاری از تمدنهای باستان هـم مثـل دنیـای امـروز نشـان تشـخیص و بزرگی بوده است. به طور مثال مصریان برای ممانعت از تردد افراد غریبه اطراف باغهای خود درخت مو میکاشتند, یونانیان اطراف باغهای خود ایوان درست میکردند و انگلیسیهای متمول خانههـای ییلاقـی خـود را در میـان دیوارهـای سـنگی و پـارکهـا محصـور مـیکردنـد."(ایـروین آلتمن،45،"(1382مراد از محرمیت در فضای معماری و شهرسازی, کالبد دادن به فضا به گونـهای اسـت کـه دارای حـریم از دو جنبـه کالبـدی و معنایی باشد. حریم داشتن در حوزه کالبد فضایی بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهد داد و در حیطه معنایی ویژگیهایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد به گونهای که فرد در آن به آرامش برسد.(سیفیان-محمودی6، (1385
"خانه در بافتهای شهری پیوسته متراکم و درونگرا فضایی خصوصی بـرای زنـدگی خـانوادگی بـود کـه معمـولا اصـل محرمیـت در طراحـی و احداث آن رعایت میشد تا افراد خانواده از دید اشخاص نامحرم محفوظ باشند. بیشتر خانههای شهر تک هستهای بودنـد و تنهـا تعـداد انـدکی از خانهها یعنی خانههای متعلق به اعیان و اشـراف و رجـال شـهر دو هسـتهای متشـکل از دو واحـد تقریبـا متمـایز امـا پیوسـته بودنـد."(سـلطان زاده , 1372،(37
اهمیت حریم در آیات قرآن
اولین کارکرد خانه، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است که البته مرهون امنیت همه جانبـهی ایـن محـیط بـرای اعضاسـت. فضـای محدود و امن خانه، حریمی (محل محرم) برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایـز و تـأمین نیازهـای جسـمی و روحـی انسـان اسـت. ایـن سکونت و امنیت را خداوند به خود نسبت می دهد و میفرماید:و» االله جعل لکم من بیوتکم سکناً« (نحـل،(80، »خداونـد از خانـههـای شـما محـل سکونت و آرامش برایتان قرارداد. از نظر قرآن، خانه به قدری در مقام و جایگاه بالایی قرار دارد که حفظ حریم آن بر همگان توصیه شده اسـت. خداوند متعال میفرماید:یاایها» الذین آمنوا لاتدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتی تستأنسوا و تسلّموا.« (نور، (27 مسکن اسلامی فضـایی قدسـی اسـت و جائی است که در آن جلوههای الهی ظهور پیدا میکند, از این رو ورود به خانه تکالیفی را بر انسان وارد میکند(البقره(137/ کـه هـم نشـانه شـان مکان است و هم اشارهای به سازنده بنا. سلسله مراتـب تـذکری سـت بـرای انسـان جهـت یـادآوری جایگـاه او در نظـام خلقـت عـالم و آفـرینش هنری.لذا مسکن آرمانی قرآن و به عبارتی خانهخدا, بر دو حوزه حضور انسانی و بـروز معنـوی اسـتقرار دارد. بـا ایـن توصـیف خانـه خـدا, دلیـل سعادت و یا ضلالت انسانی میشود. .( وثوق پشوتنیزاده,بمانیان,96،(1388
سلسله مراتب در معماری ایرانی
تجربه فضا در معماری ایرانی سلسله مراتبی و گام به گام است. حرکت از یک فضا یا مرحله بـه فضـای بعـدی سـیری اسـت کـه مخاطـب فضـای معماری طی مینماید تا به مکان مورد نظر خود برسد. هر کدام از این مراحل سلسله مراتبی در فضا ایجاد تفاوت میکنند. فضاها نیز دارای اجزاء کوچکتری هستند که در حس فضای مورد نظر موثر است. معانی در جهت ایجاد سـاختار سلسـله مراتبـی ممکـن اسـت کالبـدی باشـند ."سلسـله مراتب یکی از اصول اساسی به کار رفته در هنرهای سنتی است. این هنرها نه تنها در سـاختار شـکلگیـری خـود مبتنـی بـر اصـول سلسـله مراتبـی هستند, بلکه با هارمونی ساری و جاری در عالم و سلسله مراتب وجودیای که بالاتر از مرتبه مادی مربوط به آن قرار دارد نیز منطبـق و هماهنـگ میباشند(نصر,(1380,210 "به منظور وارد شدن از خارج به داخل خانه نخستین مرحله ورودی خانه است.ورودی ایجاد کننده تفاوت بین داخـل و خارج خانه است.ورودی هم چون مفصلی رابطی است بین درون و برون. فاصلهی میان درون و بیرون, یک خط نیست, یک فاصله هـم نیسـت, فاصله در فاصله است."(شیرازی،35،(1384
از این روی آنچه که به اهمیت فضای ورودی میافزاد حریمی است که این فضا مابین خارج و داخل خانه برقـرار مـیکنـد و عـاملی مـیشـود در حفظ زندگی مقدس و آرام خانه مسلمان. "یکی از ویژگیهای مهم آثار معماری اسلامی توجه و تمرکز آنها به فضای بسته, بـه درون در مقابـل برون, به نمای ساختمان است.این پوشیدگی بناها با نبود علائم ظاهری همچون شکل, اندازه کارکرد و یا مفهـوم بنـا احیـاء شـده اسـت.به بـاور او کمتر بنایی را میتوان یافت که اشارهای به سازماندهی درونی و یا هدف اصلی بنا داشته باشد و کمتر بنای معماری اسلامی را میتوان پیدا کرد کـه ظاهر و بیرون آن , خصوصیان درونی آن را برملا و قابل فهم سازد."(میشل,(1380,10 سلسله مراتب تضـمین تفـاوت اسـت.تفاوت میـان درون و بیرون.بیرون را آدابی است که درون فاقد آن است.با احوال برون نمیتوان وارد درون شد.این تحول احوال را سلسله مراتب نقش میبندد.فاصـلهی میان درون و بیرون, یک خط نیست, یک فاصله هم نیست, فاصله در فاصله است.
تاریخچهگرگان و بافت قدیم
گرگان قدیم یا جرجان در 3 کیلومتری شمال گنبد کاووس (گنبد قابوس) فعلی قرار داشت. شهر گنبد قابوس که پس از جرجان به وجـود آمـد، جزو ناحیه گرگان قدیم محسوب میشود. این شهر در گذشته مرکز ترکمن صحرا بود و در اثر حملات مغول و سپس تیمور، ویـران شـده و کـم کم قابوس فعلی در نزدیک آن رو به ترقی و توسعه نهاد. آنگونه که در اسناد مکتوب گذشته خوانده میشود شهر از قرن 4 به بعـد از رونـق خـود افتاد و مردم رو به شهری به نام استرآباد در غرب استان گلستان که امروزه گرگان خوانده میشود مهاجرت کردنـد."شـهر اسـتر آبـاد در تـواریخ قدیمه بسیار مذکور است. چه سپهبدان و تازیان و زیاران و دیگران آنجا بودند و به جاهـای دیگـر دسـتبرد مـینمودنـد.و مکـان گذشـتن سـپاهیان سلجوقی و مغول و دیگران بوده.چون شهر قدیم خراب گردید مردم آنجا رو به استر آباد نهادنـدو چنـدان توسـعه یافـت کـه تـا کـوهی کـه قلعـه خندان نام دارد رسید.(ملگونف,(1364,49 گرگان کنونی تا اواخر دوره قاجاریه به نام استرآباد مشهور بود و بعد از دوره قاجاریـه گرگـان نامیـده شد."محیط شهر استر آباد سابقا دارای برج و بارویی محکم و خندقی عمیق بوده که رفتـه رفتـه بـرج و باروهـا خـراب و خنـدقهـا منهـدم و آثـار قدمتش معلوم است.چهار دروازه خراب دارد: دروازه پشت بسطام, دروازه فوجرد, دروازه مازنـدران , دروازه چهـلدختر.(تصـویر . (1شـهر اسـتر آباد منقسم به سه محله و هر محله مرکب از چند گذر است: محله نعلبندان, محله میدان, محله سبزه مشهد." (ذبیحی، 23،(1348
که این محلات نیز در نوع خود به چند محله کوچکتر تقسیم میشوند. علل شکلگیری هر کدام از ایـن محـلات متفـاوت اسـت برخـی بـه دلیـل وجود یک صنف خاص مثل نعلبندان یا محله دباغان و برخی به دلیل نزدیکی به محلی مذهبی امام زاده نور یـا قنـات مثـل محلـه سرچشـمه شـکل گرفته اند.
میرزا ابراهیم نامی چنین در توصیف معابر و بافت گرگان مینویسد:
"و سبزی کاری و باغ و بستان همه در میان شهر . و یکهزارو سیصدو پنجاه خانوارند . که خانهها سفالپوش از خشت خام است. قلیـل از خانـههـای بربریها سفالپوش است. – و کوچههای استر آباد سنگفرش و آب در آنها جاری است."( مسعود گلزاری, (49,1885
موریه در سال 1231ه.ق در باب استر آباد مینویسد:" شهر با برج و بارو و محـیط شـهر کـلا 6 کیلـومتر بود.خنـدق از خـار و خاشـاک پـر گشـته است.سقف خانهها سفال پوش و لبه دار با خشت و آجر و چوب, خانهها به هم فشرده کوچه ها به هم مربوط, جمعیت هزار خانوار و اکثرا فقیر"
محرمیت در مسکن گرگان
در محیط مسکونی شهر گرگان با توجه به ساختار فرهنگی حاکم همیشـه حـریم و محصوریتفضـاهای داخلـی خانـه رعایـت شـده اسـت و غالبـا خانهها درونگرا هستند. اقلیم از عواملی است که ساخت مسکن درونگرا را با مشکل مواجه کرده است. در اقلیم معتدل و مرطـوب شـمال ایـران جهت زندگی بهینه نیاز به ایجاد بازشوهای زیاد و کوران هوا وجود دارد."پلانها گسترده و باز و فـرم کالبـدی آنهـا بیشـتر شـکلهـای هندسـی , طویل و باریک است"(کسمایی,(83,1381 وجود این پلانهای باز و میزان زیـاد بازشـو از عـواملی اسـت کـه میـزان دیـد از بیـرون بـه درون را افزایش میدهد. از این روی باید تمهیداتی در نظر گرفته شود تا دید به داخل تا حد اکثر ممکن رعایت شود. این تمهیدات عبارتاند از:
ارتفاع زیاد دیوارهای مرتبط با معبر، این میزان ارتفاع دید به داخل را به حرقل ممکن رسانیده است. علاوه بر این جدارههای مرتبط به معـابر فقـط در طبقه اول و دوم دارای بازشو هستند و طبقه همکف بسته و بدون بازشو است (تصویر.(2 این باز شوها نیز همردیـف بـا جـداره داخلـی اتـاقهـا کارشدهاند. تیغههای بین این بازشوها دید به داخل اتاق را کاهش میدهد(تصویر.(3 نمونه این فرورفتگـی در جـدار داخلـی خانـههـا را در جـدار خارجی خانه مفیدیان مشاهده میکنیم(تصویر.(4 در تصویر نمایی از جداره خارجی خانه تقوی را میبینیم. بازشوهایی که در معبـر کـار شـدهانـد تماما در طبقه اول قرار دارند. و تعداد آنها نیز حتیالمقدور به حـداقل ممکـن رسـیده اسـت. همچنـین تفکیـک فضـاهای خانـه بـه مهمـاننشـین و اندرونی ار نکات قابل توجه در الگوی فرهنگی در مسکن بومی گرگان است. این میـزان از درونگرایـی و حفـظ حـریم در محـیط مسـکونی از ویژگیهای معماری مسکونی در بافت گرگان است که با سایر بناهای مسکونی در اقلیم معتدل و مرطوب جنوب دریای خزر متفاوت میباشد.
تصویر . .1 نقشه استرآباد(گرگان)تهیه شده توسط روسها 1858 تهیه شده با دست تصویر.2خانه تقوی
تصویر..3نمایی از جداره خارجی خانه تقوی تصویر..4 تورفتگی بازشوها دید از معبـر بـه داخـل را کـور
کرده است(خانه مفیدیان)
حریم بین معابر شهری و مسکن بومی
ساختار ارتباطی و حریم بین معابر و خانهها به دو گروه تقسیم میشود:
1. در نخستین شکل ارتباط درگاه و معبر در راستای گسترش بافت روی میدهد. هیچگاه درگاه دو خانه دقیقا رو به روی هـم بـاز نمـیشـوند. این نوع ارتباط بیشتر در قسمتهای متراکم و پیوسته بافت روی میدهد.این خصیصه تا حدود زیـادی اسـتقلال فضـایی ورودی خانـه هـای داخل معابر را رعایت کرده است. برخی از این ورودیها نیز به داخل معابر فرعیتر با عرض1/5 متر ختم میشود که به نـوعی یـک فضـای نیمهخصوصی برای زندگی چند خانواده برای هم را ایجاد کرده است(تصویر.(7در تصویر ارتباط بین خانه و معابر دیده میشود.
2. دومین شکل ارتباط خانه و معبر یه شکل باز و فضای بزرگتر از یک معبر در بافت قدیم است. این ارتباط ممکن است در یک مرکـز محلـه یا در محل گردش و تقاطع دو معبر روی دهد. ورودی بنا درست در قسمتی قرار میگیرد که مراجعه کننده بـه سـمت آن حرکـت کنـد.در خانههایی که دارای این نوع ورودی هستند بر خلاف نمونه نخست که توسط تودههای مسـکونی اطـراف احاطـه شـده انـد, محـیط اطـراف تقریبا با فضای باز احاطه شده است و بازشوها هم در طبقه همکف و هم در طبقه اول با معبر در ارتبـاط هسـتند.(تصـویر 8 و(9 نظـام سلسـله مراتبی ساختار فضایی-کالبدی بافت قدیم که بر مبنای پیوسـتگی و ارتبـاط بـین واحـدهای مسـکونی و مرکـز محلـه از طریـق کوچـههـا و گذرهای محلهای و سپس ارتباط بین مراکز محلات و مراکز شهری از طریق گذرها و راستههای اصلی بوده است در اثر خیابانکشـی هـای دوران پهلوی دچار اختلال شده است(تصویر(10، به نحوی که مراکزی که به خیابانهای شهری نزدیکترند زنده تر و فعالترند(تصـویر(11 و مراکزی که از خیابانها دورند دچار رکود شدهاند.آنچه در این راستا قابل ذکر است اینکه، خیابانهای جدیـد احـداثی دوران پهلـوی، باعـث
