بخشی از مقاله
ابـــراهیمزاده، عیســـی، اســـکندري ثـــانی، محمـــد، اسمعیل نژاد، مرتضی، (1389)، کاربرد تحلیل عاملی در تبیین الگوي فضایی توسـعه و توسـعه نیـافتگی شهري-منطقهاي در ایران. جغرافیا و توسعه، .17
آذر، عـادل، غلامرضـایی، داوود، (1385)، رتبـهبنـدي استانهاي کشور با رویکرد تحلیل پوشش داده ها (با به کارگیري شاخص هاي توسعه انسانی)، فصـلنامه
پژوهش هاي اقتصادي ایران، سـال هشـتم، شـماره
27، صفحات .173-153
امینی، نجات، یدالهی، حسین، اینانلو، صدیقه، (1385)،
رتبه بندي سلامت استان هاي کشور، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، .27-48 :(20) 5
حسین زاده دلیر، کـریم، ملکـی، س، (1385)، بررسـی وضعیت شـاخص هـاي توسـعه انسـانی در اسـتان ایلام، مجله جغرافیا و توسعه ناحیهاي، .6
حسینی، میر، عبداالله، (1375)، شاخص توسعه انسـانی مناطق روستایی استانهاي کشور در مقیـاس ملـی و جهانی، ماهنامه جهاد، سال هفـدهم، شـماره -193 .192
مقدمه
-1-1 بیان مسأله
علیرغم این که در قالب سیاست هاي برنامـه هـاي پنج ساله توسعه، تلاش هاي زیادي براي تعـدیل عـدم تعادل هاي توسعه منطقه اي در ایران انجام شده اسـت، اما توزیع نامتوازن امکانـات، خـدمات و فعالیـتهـا و وجود نابرابريها و شکاف توسعه، هم در بین استانها و هم در درون استانها همواره به عنـوان یکـی از دل مشــغولیهــاي ســازمانهــا و نهادهــاي اجتمــاعی – اقتصادي کشور مطـرح بـوده اسـت. عمـده مطالعـات صورت گرفته در این حوزه نیـز وجـود تفـاوت هـاي جغرافیــایی ســطوح توســعه، رونــد افزایشــی آن و پیامدهاي نامطلوب آن را تأیید کرده اند (ابـراهیم زاده و همکاران، 1389؛ سازمان برنامه و بودجه، :1364 مرکز مطالعات و تحقیقات شـهر سـازي و معمـاري ایـران،
Amirahmadi , 1986, 1989; Klantari , 1998; :1370
PBOUNDP, 1999; Norbakhsh, 2005, 2002; .(Sharbatgholei, 1999;
یکی از مباحث عمـده و اساسـی جـامع در حـوزه برنامه ریزي توسعه آمایشی، مسأله توسعه موزون است که میتواند در قالـب توسـعه متعـادل بخـشهـا و یـا مناطق مطرح شود. اما پیش از تلاش براي اجراي هـر گونه استراتژي رشد متعادل منطقـه اي، لازم اسـت تـا ماهیـت و الگـوي تفـاوتهـاي منطقـه اي در توزیـع امکانات و خدمات توسعه و دسترسـی بـه تسـهیلات عمـومی و کیفیـت آمـوزش شناسـایی شـود ( Arief, (1982 تا بتوان چـارچوب سیاسـتگـذاري منطقـهاي متوازن را ساماندهی و هدایت کرد.
در راستاي سیاست عـدالت اجتمـاعی، بـه عنـوان هدف محوري برنامههاي توسعه کشور، لازم است کـه وضــعیت منــاطق مختلــف از نظــر نحــوه پخشــایش
خدمات و میزان برخورداري از شاخصهاي مختلـف اقتصــادي-اجتمــاعی و زیربنــایی، بررســی شــود و کمبودها و نارسائیها براي برنامههاي آینده توسعه، در نظر گرفته شود. نحوه پخشایش امکانـات، خـدمات و زیرساختها، با بررسی تطبیقی شاخصهـاي مختلـف اقتصادي-اجتماعی و کالبدي در مناطق مختلف نسبت بـه همـدیگر روشـن مـیشـود. ایـن گونـه مطالعـات میتوانند وضعیت محدودههاي مختلف جغرافیـایی را از دیدگاه تطبیقی نشان داده و آنها را از نظر امکانات و تنگناهــاي توســعه رده بنــدي کــرده و اولویــتهــاي توسعه اي آنهـا را مشـخص کننـد. بـه ایـن ترتیـب بـا ارزیـابی سـطح توسـعه منـاطق مـیتـوان امکانـات و توانـاییهـاي آنهـا را از دیـدگاههـاي متفـاوت نظیـر بهرهمنـدي از خـدمات، زیربناهـا و فضـاهاي رفـاهی، اقتصادي، خدماتی و زیرساختی ارائـه داد و ابزارهـاي لازم را بـراي تعیـین هـدف و تصـمیمگیـري دربـاره تخصیص منابع مختلف در پهنه سرزمین فـراهم نمـود
.(Cziraky et al., 2006)
هدف این مطالعه، تعیین شاخص ترکیبی توسعه در سـطح 30 اسـتان ایـران بـا اسـتفاده از روششناسـی ساخت شاخص ترکیبـی اسـت. ایـن شـاخص بـراي رتبــهبنــدي اســتانهــا بــر اســاس ســطوح مختلــف توسعه یافتگی به کار برده شده اسـت و بـا اسـتفاده از تکنیک هاي سیستم اطلاعات جغرافیایی تلاش شده تـا به سطح بنـدي توسـعه یـافتگی اسـتان هـا در راسـتاي سیاستگذاري مطلوب توسعه منطقـه اي اقـدام شـود.
نتایج این تحقیق میتواند براي تصمیم سازي مسئولان موثر واقع شده و در نهایت، توسعه عـدالت اجتمـاعی را محقق سازد.
Soares et al.,
Ram, 1982;
سطحبندي توسعه منطقهاي در ایران (کاربرد رهیافت شاخص ترکیبی)
-2-1 اهمیت و ضرورت تحقیق
ارزیابی سطح توسعه از طریق شاخصهـاي منفـرد یا مجموعه اي از شاخص ها چندگانـه و در محورهـاي مختلف توسعه اقتصـادي، اجتمـاعی و محـیط زیسـتی انجام می شود. هر کدام از رهیافتهـاي شـاخصهـاي جزء و شاخص هاي ترکیبی مزایا و معایبی دارند. براي مثال شاخص هاي منفرد مانند تولید ناخالص داخلی یا درآمد سرانه اطلاعاتی در مورد سـطح توسـعه فـراهم مـیکننـد امـا فاقـد جزئیـاتی در مـورد نحـوه توزیـع
پارامترهـــاي توســـعه هســـتند (
.(Mcgillivray, 1991 به عـلاوه در ایـن رهیافـتهـا تأکید کمتري بر جنبه هاي اجتماعی-اقتصـادي توسـعه صورت گرفته و به ویژه براي مقایسه نواحی کـوچکتر
درون یـک کشـور مناسـب نیسـتند (
.(2003 ; Lipshitz and Raveh , 1998 از طرفــی
شاخص منفرد به علت این که یـک ارزیـابی کمـی از شرایط توسعه یک سیستم را در زمـانی کوتـاه فـراهم مــیکننــد مفیــد هســتند ( Sivramkrishna and .(Panigrahi, 2003 اما باید توجه داشـت کـه توسـعه پدیده اي چند بعدي و پیچیده اسـت و نمـی توانـد بـه وسـیله یـک شـاخص انـدازهگیـري شـود ( Todaro, .(1989 در واقع مقایسه منـاطق از نظـر شـاخصهـاي چندگانه توسـعه و نـهصـرفاً مقایسـه از طریـق یـک شاخص اسـت کـه مـی توانـد چشـم انـدازي دقیـق از وضعیت توسعه یافتگی مناطق را فـراهم کنـد و بـدین ترتیــب، هــدفیــابی بــراي مداخلــهگــري توســط سازمان هـاي دولتـی و غیردولتـی بـراي کـاهش عـدم تعادلهاي منطقهاي را تسهیل سازد ( Sivramkrishna .(and Panigrahi, 2003 بـه عـلاوه تحلیـل جداگانـه
43
مجموعه اي از شاخص ها تصویر جـامع و یکپارچـه اي از واقعیت هاي توسعه یـک منطقـه را ارائـه نمـی کنـد
.(Wilson and Woods, 1982) بنــابراین، نیــاز بــه معرفی تکنیک ها و روش هایی است که شـاخص هـاي ترکیبــی توســعه را بــر مبنــاي تجمیــع بهینــهاي از شاخصهاي منفرد و ابعاد مختلف آن فراهم کند.
در این بین شاخص هاي ترکیبـی ابـزار مفیـدي در ارزیــابی توسـعه اســت کــه مبتنــی بــر جمــع ارزش شاخص هاي مختلفی است کـه بـراي سـنجش سـطح توسعه یک واحد تحلیل مورد استفاده قرار گرفتـه انـد
.(Saltelli, 2007: Nardo et al., 2005) واحـدهاي
تحلیل مورد مقایسه می تواند شامل مقایسـه کشـورها، مناطق، بخشها، روستاها، و یا شرکتها و سـازمانهـا و غیره باشد. بنابراین، چنین رهیـافتی امکـان مقایسـه جنبه ها و ابعاد مختلف عملکرد منـاطق در زمینـههـاي مختلفی از دانش مانند؛ محیط زیست، اقتصاد، جامعـه یا توسعه فن آوري در قالب یک شاخص ترکیبی نهایی را فراهم می آورد .(Nardo et al ., 2005) همچنین این رهیافت به علت انعطـاف پـذیري در مراحـل سـاخت مانند انتخاب متغیرها و شاخص ها، نرمال سازي، تعیین وزن و در نهایت تنوع در فنون آمـاري بـراي ترکیـب آنهـا در یـک شـاخص نهـایی همـواره مـورد علاقـه پژوهشگران بوده است .(Booysen, 2002) بـا وجـود این، بکارگیري نتایج شاخصهاي ترکیبی در صـورتی که آنها به به صورتی ضعیف با مفروضاتی نادرسـت و فنون تحلیلی ناقص ایجاد شـوند مـی توانـد منجـر بـه استنباط نادرستی از نتایج حاصله شود و ممکن اسـت تصمیم گیران را به تحلیل یا سیاسـتگذاري سـادهاي از
مسائل سوق دهـد .(Saisana and Tarantola, 2002)
44 مجله مطالعات و پژوهشهاي شهري و منطقهاي، سال چهارم، شماره سیزدهم، تابستان 1391
رهیافت بـه کـار گرفتـه شـده در ایـن تحقیـق، فنـون مختلفی بـراي رفـع نقـاط ضـعف معمـول در جریـان ساخت شاخص ترکیبی بـه کـار گرفتـه اسـت کـه در بخش روششناسی تشریح شده است.
-3-1 اهداف تحقیق
- رتبــهبنـدي اســتانهـاي کشـور از نظــر میــزان توسعهیافتگی به تفکیک ابعاد مختلف؛
- شناسایی الگوي فضایی توسعه در سطح کشور.
-4-1 پیشینه پژوهش
تحقیقات زیادي درباره تعیین تفاوتهـاي توسـعه یــافتگی واحــدهاي جغرافیــایی کشــور (اســتانهــا، شهرستان ها و بخش ها) در سال هاي مختلف با استفاده از روش هاي تاکسونومی عددي، تحلیل عاملی، تحلیل خوشه اي، تحلیل مولفه هـاي اصـلی، تحلیـل پوششـی دادههـــا، ضـــریب محرومیـــت، روش مـــوریس، شاخص هاي ترکیبی یا تلفیقی از آنها، صـورت گرفتـه است. برخی مطالعات نیز به تحلیـل نـابرابري و عـدم تعـادلهـاي منطقـهاي و شناسـایی منـاطق محـروم و عقب مانده کشور بر اساس ترکیبی از روش هاي تحلیل نابرابري مانند ضریب تغییرات، ضـریب محرومیـت و ضریب ویلیامسون پرداخته اند. در این زمینـه کلانتـري
(1998) با بهره گیري از 17 شاخص توسـعه اجتمـاعی
– اقتصـادي و بـا بکـارگیري روش محاسـبه ضـریب محرومیت، از مجموع 195 شهرسـتان تحـت مطالعـه؛
32 شهرستان را به عنوان شهرستانهـاي خیلـی عقـب مانده و 53 شهرستان را به عنوان شهرستانهاي عقـب مانده مورد شناسایی قـرار داد. یافتـههـاي مطالعـه وي
نشان داد که میزان عدم تعادلها در ابعاد اقتصـادي بـه مراتــب بــالاتر از ابعــاد اجتمــاعی بــوده و ضــریب همبستگی 0/68 نیز نشان دهنده ارتباط معنـیدار بـین عقب ماندگی اقتصادي و عقب ماندگی اجتمـاعی بـود.
امیر احمدي و همکـار (1987) نیـز بـا اسـتفاده از 13
شاخص اجتماعی – اقتصادي در دوره زمانی 1335 تا
1363 به کاهش جزئی و نامحسوس عدم تعـادلهـاي موجود در بین استانها ایران اشاره کردند. در حالی که شــربت اوغلــی (1999) بــا اســتفاده از 26 شــاخص اجتماعی – اقتصادي به این نتیجه نائل آمد که علیرغم شکاف توسعه زیاد در بین استانها، شـهر و روسـتا و بـین شـهرها، نـابرابريهـاي فضـایی در دوره پـس از انقلاب نسبت به قبل از انقـلاب کـاهش یافتـه اسـت.
همچنین ابـراهیم زاده و همکـاران (1389) در مطالعـه کلیه شهرسـتان هـاي ایـران؛ وجـود عـدم تعـادل هـاي منطقه اي را گزارش دادند. نتایج بیشتر ایـن مطالعـات، حاکی از برتري استان هاي تهـران، اصـفهان و ضـعف توسعه یـافتگی در اسـتان هـاي سیسـتان و بلوچسـتان، کردستان، خراسان جنوبی و ایلام است.
برخی مطالعات شاخص هاي توسعه انسانی را براي ارزیـابی سـطوح توسـعهیـافتگی مـورد اسـتفاده قـرار داده اند. سطح بندي توسعه یافتگی انسانی شهرستان هاي استان فارس توسط زیاري و همکار (1387) بـه روش تحلیل عاملی، رتبه بندي مناطق روسـتایی اسـتان هـاي کشور توسط حسینی (1375) و عباسی نـژاد و همکـار
(1385)، رتبــه بنــدي اســتانهــاي کشــور از حیــث برخورداري از شاخص هـاي اقتصـادي- اجتمـاعی بـا استفاده از یـک شـاخص ترکیبـی بـا عنـوان شـاخص توسعه انسانی منطقه اي به روش تاکسونومی به وسـیله
سطحبندي توسعه منطقهاي در ایران (کاربرد رهیافت شاخص ترکیبی) 45
نــوربخش (2002)، ارزیــابی ســطح توســعهیــافتگی (1383)، بررسی تمرکز و توزیع جغرافیایی صنعت در
استان هاي ایران در تحقیق حسـین زاده دلیـر و همکـار کشور توسط ختائی و همکاران (1379) طی دو مقطع
(1385)، بررسی توسعه انسانی در استانهاي ایـران بـا 1355 و 1377 بـــر اســـاس شـــاخص هرفینـــدال و
استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها توسـط آذر و تاکسونومی عـددي نمونـه اي از ایـن گونـه مطالعـات
همکار (1385)، سنجش 253 ناحیه کشور بـا اسـتفاده هستند.
