بخشی از مقاله
معماري فضاهاي آموزشی کودکان استثنایی به عنوان بخشی از جامعه ایرانی
چکیده :
کودکان کم توان ذهنی به لحاظ جسمی ، فکري ، عاطفی و رفتاري با سایر انسانها متفاوت هستند ، بر همین اساس براي شکوفایی استعدادهاي نهایی شان نیازمند محیط هاي ویژه اي می باشند. هدف پژوهش حاضر ، شناخت و بررسی عواملی است که موجب تقویت رابطه میان این انسان هاي کم توان ، با محیط پیرامونی خود ، در فضاهاي آموزشی می شود تا بتوان از حداکثر توانایی هاي آنها بهره برد. در این پژوهش از روش تحقیق کیفی استفاده شده که داده ها با مشارکت دادن عملی کودکان کم توان ذهنی آموزش پذیر در ترسیم نقاشی ، پیرامون محیط مدرسه گردآوري شد و اطلاعات بدست آمده مورد تجزیه و تحلیل کارشناس و متخصص روانشناس از دیدگاه روانشناسی کودکان استثنایی و همینطور از دیدگاه معماري قرار گرفت. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش متشکل از 60 دانش آموز کم توان ذهنی مقطع چهارم ، پنجم و ششم ابتدایی می باشد. یافته ها نشان داد عواملی چون رنگ ها ، ابعاد و تناسبات در فضاهاي آموزشی می تواند تاثیر قابل ملاحظه اي بر کیفیت سطح آموزش و رفتار کودکان کم توان ذهنی داشته باشد. همچنین توجه به احساس آرامش ، امنیت و آزادي در آنها بسیار حایز اهمیت است و می تواند موجب افزایش توان رفتاري کودك شده و بستر تعامل آنها با محیط را فراهم کند . در نتیجه ، طراحی فضاهاي آموزشی کودکان استثنایی از اهمیت ویژه اي برخوردار است و اینگونه محیط ها باید امن ، آرام ، در عین حال محرك و سیال باشند.
واژه هاي کلیدي : طراحی معماري ، انسان ، کیفیت ویژه ، کودکان کم توان ذهنی آموزش پذیر
مقدمه :
همواره انسان موجودي است که تلاش می کند با محیط پیرامونی خود ارتباط برقرار کرده و علاوه بر تامین نیازهاي خود ، موجب تغییر و تحول در آن شود. بنابراین انسان از یک جهت تحت تاثیر شرایط محیطی قرار می گیرد و از سوي دیگر ، با توجه به نیازها ، ارزش ها و اهداف خود محیط را دگرگون می کند. همانطور که محیط شکل دهنده و محدودکننده رفتارهاست ، برنامه ریزي مناسب براي اطمینان از حداکثر کارایی و رشد ضروري است. اما در میان انسان ها دسته اي وجود دارند ، که به آنها کودکان استثنایی اطلاق می شود ، آنها از لحاظ فکري ، جسمی ، رفتاري و شخصیتی با هم سن و سالان خود تفاوت دارند و 13 درصد جامعه ایرانی ما را تشکیل می دهند. این انسان هاي کوچک داراي ناتوانایی هایی چون یادگیري ، کم توانی ذهنی ، آشفتگی هیجانی ، جسمی – حرکتی و آسیب هاي دیداري و شنیداري می باشند. آنچه که واضح است این است که ، آنها نیازمند به محیط هاي ویژه اي براي آموزش می باشند ، که نه تنها پاسخگوي نیازهاي ویژه آنها باشد ، بلکه با ویژگی هاي روحی و روانی آنها سازگار بوده و شرایط را به نحوي فراهم کند ، که تعامل آنها با محیط و دنیاي پیرامون آسانتر رخ دهد.
این پژوهش اهداف زیر را دنبال می کند :
-1 شناخت و بررسی مولفه هایی که موجب تقویت رابطه کودکان کم توان ذهنی با محیط شود.
-2 بررسی و شناخت مولفه هایی که سطح کیفیت آموزش کودکان کم توان ذهنی را ارتقا می بخشد .
پرسش ها
-1 با استفاده از چه عواملی می توان کیفیتی (ویژه) مناسب براي کودکان کم توان ذهنی ایجاد کرد ، تا بستر تعامل آنها با محیط فراهم شود ؟
-2 چه عواملی از محیط موجب ارتقاي سطح کیفی آموزش کودکان کم توان ذهنی می شود ؟
در این تحقیق فرض برآنست که :
٢
– 1با شناخت عمیقتري نسبت به کودکان کم توان ذهنی از لحاظ روانشناختی و شخصیتی می توان با ایجاد کیفیتی ویژه موجب رشد فکري و اجتماعی در آنها شد تا رابطه محسوس تري با محیط برقرار کنند.
-2 عواملی چون رنگ ها و تناسبات می توانند در کیفیت فضاهاي آموزشی تاثیرگذار بوده و موجب ارتقاي سطح آموزش شوند.
ادبیات موضوع :
از آنجا که انسان مشتمل از دو مؤلفه مادي و معنوي می باشد، نیازهاي او نیز به این دو دسته تقسیم می شوند. هدف نیازهاي مادي به دست آوردن رفاه و هدف نیازهاي معنوي به دست آوردن سعادت است. انسان در پی برآوردن نیازهاي مادي و معنوي خویش، دست به دخل و تصرف در محیط می زند. دامنه این دخل و تصرف در درجه اول به نیازهاي او و در درجه دوم به شناخت و وسعت شناخت وي از محیط دارد (نوروزیان، .(3 :1380 انسان تمایل به رشد، نیاز به خودشکوفایی، نیاز به حرمت از سوي خود و دیگران، نیاز به تعلق داشتن، نیاز به ایمنی و امنیت، نظم و ثبات و نیازهاي جسمانی دارد (کریمی ، .(156 : 1374
انسان موجودي است خودآگاه، آزاد و آفریننده که همه خصوصیات دیگرش از این ویژگیها سرچشمه میگیرد. با دیدن خود و صفات خود در یک شیء آن را به خود نزدیک و پاره اي از وجود خود احساس می کند. حال، هر چه فضا، انسان را بیشتر مخاطب قرار دهد و با او در تعاملی سهل تر قرار گیرد، هر قدر با عادات الگوهاي رفتاري وي هماهنگ تر بوده، خاطره ها، انتظارات و آرزوهاي وي را بیشتر پاسخ دهد، این فضا تعلق خاطر بیشتري را در انسان بوجود خواهدآورد ( راپاپورت ، .(4 : 1999
کریستوفر الکساندر (1381) معتقد است که ، هر اثر معماري ، تنها یک داعیه دارد و آن درك و ارتقاي کیفیت زندگی انسان است ، هر تصمیمی اعم از انتخاب اندازه ها ، رنگ ، حضور نور وسایه ، نسبت بین فضاها ، صورت ظاهري ساختمان و حتی مفهومی که اثر منتقل میکند ، همه و همه وقتی موضوعیت می یابد که هدف خود را بهره مندي بیشتر مخاطب قرار داده باشد. گذشته از اهمیت نظري ، به واسطه بحران کیفیت که در حال حاضر بیشتر فضاهاي معماري و محیط هاي شهري با آن مواجه اند ، مبحث کیفیت از نظر علمی نیز به یکی از پرسشهاي
٣
جدي بدل گردبده است. بسیاري از مسئولان، دانشگاهیان و طراحان شهري حرفه اي به شکل فزاینده اي نگرانی خود را در مورد نبود طراحی واجد کیفیت مطلوب در کشور ابراز نموده اند (گلکار ،.(2:1379
یک سخن پیش پا افتاده اما اساسی این است که »از فرصتی که هیچگاه نداشته اي نمی توانی بهره مند شوي. « تدارك فرصت و بستر مناسب براي اشخاص مبتلا به عقب ماندگی ذهنی یکی از مهمترین وظایف و چالش هاي عصر ماست. (روت لاکاسون و همکاران .(146 :1380 کافمن و هالاهان (1378) براین باورند ، کودکان استثنایی افرادي هستند که نیازمند تعلیم و تربیت ویژه و خدمات وابسته اند تا از کل استعداد انسانی شان بتوانند استفاده کنند. پژوهش ها نشان داده اند که اغلب افراد مبتلا به عقب مانده ذهنی هنگامی که از یک محیط یا مکان موسسه اي محدود و نامناسب به محیط دیگري که داراي محدودیت هاي کمتري است ، انتقال می یابند ، اغلب از لحاظ مهارت هاي سازشی (کونوروي و برادلی ، 1985 ، کونوروي ، افتیمیو و لمانوویکز ، (1982 الگوهاي فعالیت (انیل ، براون ، گوردون ، شونهورن و گریر ، (1981 و یا ویژگی هاي رفتاري ( لندسمن- دویر ، (1981 بهبود می یابند(روت لاکاسون و همکاران .(172 :1380 و یا سرآمد و با استعداد باشند( کافمن ، هالاهان .(28 : 1378
اطمینان از وجود محیطی امن براي همه کسانی که عقب ماندگی ذهنی دارند ، امري ضروري است. بسیاري به خطا فرض می کنند که این کار از طریق ایجاد محیط هاي محدود آسان تر است تا حضور در جامعه بزرگتر ( استارك ، منولاسینو آلبارلی و وگري ، .(1988
از جمله محدودیتهاي کودکان کم توان ذهنی ضعف قواي جسمانی و توانایی هاي حسی و حرکتی آنان است (افروز، .(1383 تحقیقات نشان داده اند که فعالیت هاي حرکتی منظم به طور فوق العاده اي بر وضعیت جسمانی و روانی افراد تأثیر مثبت دارد (ست کوئیز و مازر، .(2006 نتایج پژوهش ماژورك تاچلمن و هوسر ( (2004 نشان داد که ورزش توأم با موسیقی بر روي مشکلات رفتار اجتماعی و سرعت کاري این کودکان تأثیر مثبتی داشت.
تحقیقات نشان داده اند هنردرمانی نیز به شکلهاي مختلف مانند نقاشی درمانی، نمایش درمانی، نمایش عروسکی، فیلم درمانی، موسیقی درمانی و حرکات موزون براي درمان و کنترل پرخاشگري به کار میروند(کریمنس،.(2006 هنر درمانگران استفاده از فرایند هنر را در کمک به رشد مناسب تعاملات و کاهش
٤
تمایلات پرخاشگرانه بسیار مؤثر میدانند(کاپلان، .(2007 علاوه بر افزایش قدرت درك و شناخت با کمک نقاشی در کودکان کم توان ذهنی، این هنر تجسمی میتواند یادگیري آنها را در مهارتهایی چون خواندن، نوشتن و محاسبه افزایش دهد. ( کیس و دالی، 2008 ؛ کیس ، 2006 ؛ آندریاس ، .(2005
براي رشد طبیعی کودك عقب مانده نه تنها داشتن محیط مناسب ضروري است ، براي رشد هریک از استعدادها و توانایی هاي فردي ، موقع و زمان یادگیري نقش مهمی را ایفا می کند. بدین ترتیب هرجه سن کودك کمتر بوده ، مدت اقامت او در محیط نامساعد بیشتر باشد ، نا بهنجاري هوشی و رفتاري او بیشتر خواهد بود و آموزش او سخت تر وکندتر انجام خواهد گرفت (سیف نراقی و نادري، .(1373
پژوهش ها در باره ي مغزنشان داد ، تجارب جدید بر رشد دارینه ها (دندریتها) تأثیر می گذارند. ریشه ي دارینه ها در پاسخ به تعاملات که یادگیرنده با آن مواجه میشود، رشد میکند و شکل خود را تغییر میدهد. تعامل با محیط ممکن است موجب جوانه زدن شاخه هاي دندریتی جدید در سراسر مغز شوند (برنینگر و ریچاردز، .(2002 مغز به شیوه هاي مختلفی بر اساس نوع تحریک محیطی تغییر و رشد می یابد. اگر با محرکهاي متعددي به چالش کشیده شود در آزمایشهاي بالینی نشان داده شده است که نمرات هوشبهر فرد تا بیست نمره افزایش می یابد (جنسن، .(1998
از دیدگاه لیندا سونا (1388) اینگونه افراد که به دنبال خطر و یا هیجان هستند به محرکهاي قوي تري احتیاج دارند تا کسل نشوند. این انسانهاي کوچک در برابر تنش بسیار حساس هستند و ممکن است در این حالت بیش فعال شوند. بی توجهی و یاس در کلاس درس ناشی از کسالت است. اگر محیط جالب تر شود آرام می گیرند و بهتر می توانند تمرکز کنند (لیندا سونا ، .(18 :1388
محیط هاي آموزشی باید داراي کمترین محدودیت باشند. آبند (2001) اعتقاد دارد زمین هاي بازي در مدارس ابتدایی براي دانش آموزان داراي ناتوانی هاي جسمی- حرکتی قابل استفاده نمی باشد. این دانش آموزان با صندلی چرخدار حرکت می کنند به آسانی نمی توانند روي سطوح غیر مسطح حرکت کرده ، امکانات و تجهیزات بازي نیز به سادگی در اختیار آنان نبوده و همچنین نمی توانند از تجهیزات مزبور به نحو احسن استفاده کنند و باید فکري براي این مسئله کرد( آلن . س . آبند .(2001
با توجه به پژوهش هاي بسیار زیادي که درباره کودکان کم توان ذهنی انجام شده ، یافته ها نشان داده این دسته از کودکان ، افرادي خاص ، به شدت آسیب پذیر ، و متفاوت با سایر انسان ها می باشند و نیاز به توجه ویژه در آنها احساس می شود. در ارتباط با محیط پیرامونی خود دچار مشکل بوده و نیازمند امکانات ، محیط و رفتار ویژه در خانه ، مدرسه و محیط هاي اجتماعی می باشند . از این رو آنچه در این پژوهش داراي اهمیت بالایی است ، شناخت عمیقتر روي کودکان کم توان ذهنی و نیاز هاي ضروري آموزشی آنهاست و ارائه راهکار معماري براي محیط هاي آموزشی ویژه ، تا بستر استفاده از حداکثر ظرفیت هاي آنها فراهم شود .
روش تحقیق
حوزه هاي اصلی در این تحقیق شامل طراحی معماري و روانشناسی کودکان استثنایی می باشند. باتوجه به رویکرد میان رشته اي تحقیق ، زمینه روانشناسی کودکان استثنایی براي تبیین فرضیه مناسب تشخیص داده شد از روش تحقیق کیفی بهره گیري شد و ضمن گردآوري اطلاعات ، به تجزیه و تحلیل آن ، هم از دیدگاه روانشناسی کودکان استثنایی و هم از دیدگاه معماري پرداخته شد و در جدول شماره 1 راهکار هاي معمارانه پیشنهاد گردید.
جامعه آماري در این پژوهش کلیه دانش آموزان کم توان ذهنی آموزش پذیر که در سال 92-91 مشغول تحصیل بودند، می باشد. همچنین ، نمونه مورد مطالعه 60 کودك کم توان ذهنی آموزش پذیر که در مقاطع چهارم ، پنجم و ششم ابتدایی هستند که در مدرسه خزائلی شهر رشت در حال تحصیل بودند و با استفاده از روش نمونه گیري تصادفی انتخاب شدند. براي آزمون فرضیه ، با ایجاد فضایی گرم و صمیمی از آنها خواسته شد ، نقاشی مدرسه مورد علاقه و پسند خود را به منظور شناخت عمیقتر روحیات و دغدغه هاي درونی آنها ، به تصویر بکشند. اطلاعات مربوط به نقاشی ها توسط روانشناس و متخصص کودکان استثنایی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته ها :
در ابتدا به منظور دستیابی به اطلاعات عمیقتر در رابطه با نحوه تفکر و نگرش کودکان کم توان ذهنی درباره مدرسه مورد علاقه خود ، با ایجاد فضایی صمیمی و آرام از آنان خواسته شد ، هر آنچه دوست دارند را به تصویر
٦
بکشند . سپس نقاشی ها مورد تجزیه و تحلیل کارشناس و متخصص روانشناس کودکان استثنایی قرار گرفت ، که نتایج آن به شرح زیر است :
همانطور که در شکل 1و2 مشاهده می شود ، کودکان کم توان ذهنی در دنیاي خود احساس تنهایی و در خود فرورفتگی دارند ، آنها برای ن باورند که همه چیز ثابت و یکسان خواهد ماند و هیچ چیز براي آنان بهتر نخواهد شد. آنها خود را منزوي می دانن د و فکر می کنند نمی توانند تغییري در محیط ایجاد کنند. همچنین در برخی از نقاشی ها عدم تمرکز و دقت کاملا م شهود است.
شکل شماره 1 شکل شماره 2
شکلهاي 3 و4 نشان م ی دهد ،کودکان کم توان احساس عدم امنیت در محیط دارند ، زیرا روانشناسان کودکان استثنایی ،کشیدن نرده هاي رنگی و حصار را در نقاشی ها نشانه استرس ، اصطراب و عدم امنیت آنها می دانند.
