بخشی از مقاله
چکیده
توجه به شناخت و آموزش و پرورش کودکان و دانش آموزان استثنایی، یعنی افرادی که به دلایل خاص جسمانی، ذهنی، عاطفی و روانی نمی توانند از برنامه های عادی آموزشی به نحوی مطلوب بهره مند گردند. از نشانه های پیشرفت و اصالت و قوت و غنای فرهنگ و نظام آموزش و پرورش هر جامعه ای است. کوشش در جهت شناسایی و برنامه ریزی و ایجاد تسهیﻻت آموزشی هر چه بیشتر برای کودکان و دانش آموزان استثنایی، عمدتاً به دلیل نیاز فرهنگی فوق العاده از اولویت خاصی برخوردارند، از اهداف و نظام آموزشی است. مطابق ارقام و آمار بین المللی حدود 10 الی 15 درصد از کل دانش آموزان سنین مدرسه رو در هر جامعه ای به نحوی از انحا نیاز به برنامه های آموزشی ویژه دارند .
نگاهی کوتاه به آمار کل دانش آموزانی که در حال حاضر زیر پوشش آموزش و پرورش استثنایی قرار دارند بیانگر این حقیقت است که امروزه فقط کمتر از یک درصد از کل این قبیل دانش آموزان واجب التعلیم از برنامه های آموزش استثنایی برخوردار بوده و بقیه با همه مشکلات و نارسایی ها، در مدارس معمولی جایگزین می گردند و یا در مواردی اصلاً از کلاس و مدرسه بهره ای نمی برند، و این موضوع از مسئولیت اولیای امور در تهیه و تنظیم برنامه های جامعی در جهت شناسایی و آموزش و پرورش کودکان و دانش آموزان استثنایی خبر می دهد.
واژه های کلیدی
مقدمه
عقب ماندگی ذهنی یا به اصطلاح دیگر نارسایی رشد قوای ذهنی موضوع تازه و جدیدی نیست بلکه در هر دوره و زمان افرادی در اجتماع وجود داشته اند که از نظر فعالیت های ذهنی در حد طبیعی نبوده اند. یکی از ویژگی های مهم انسان، قوای ذهنی رشد یافته و عقل و هوشی است که در وجود او به عنوان یک موهبت الهی به ودیعه نهاده شده و همین ویژگی او را از سایر موجودات متمایز ساخته و به دلیل دارا بودن این نعمت ، خداوند او را اشرف مخلوقات و مسجود فرشتگان و خلیفه خود بر روی زمین قرار داده است.
اما به دلایل متعددی، معدودی از افراد انسانی از داشتن چنین توانایی و ظرفیتی یا محروم بوده یا از حد طبیعی متناسب با سن خود پایین تر می باشند، این محرومیت یا کمبود و نقصان آنان را از سایر افراد متمایز ساخته و برای آنان نیازها و محدودیت ها و ناتوانایی ها را تحمیل می نماید که این افراد با توجه به ویژگی ها و خصوصیات خاصی که دارند در گروه افراد استثنایی قرار می گیرند. البته باید توجه نمود که واژه استثنایی به طور اعم و به معنای دقیق علمی خود نمی تواند فقط به گروههای خاصی از افراد جامعه اطلاق شود، چرا که در حقیقت همه افراد از نظر خصوصیات مختلف جسمانی، ذهنی، روانی و عاطفی و اجتماعی و غیره یکسان نبوده و نسبت به همدیگر دارای تفاوت های خاصی می باشند.
لذا بدین ترتیب هر فرد نسبت به افراد دیگر استثنایی می باشد. آنچه غالباً کودک استثنایی می گوئیم بدین معناست که کودک از نظر هوشی و جسمی و روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به دیگر همسالان خود متفاوت می باشد که ناگزیر، نیازمند به توجه خاص و آموزش و خدمات فوق العاده ای می باشد. استثنایی بودن مشکلی است که نه فقط برای افراد استثنایی، بلکه مشکلی است که زندگی همه را تحت تأثیر قرار میدهد.
وقتی کودک بر اثر برچسب منفی که به او زده شده و باعث جدا شدن از دیگر کودکان می شود، وقتی کودکی در اثر معلولیتی که دچار آن است در برخورد با نیازهای اجتماعی و همچنان به کمک دیگران نیازمند باشد، در تمام این موارد سایر افراد جامعه تحت تاثیر قرار می گیرند چه از جهت اقتصادی و چه از لحاظ عاطفی. بنابراین باید گفت که افراد استثنایی قبل از هر چیز یک انسانند، اما با یک سری کمبودها و ناتوانیها. که وظیفه تک تک افراد جامعه است که در جهت خدمت به این قشر، عزم خود را جزم کرده و در راه رسانیدن آنان به حداکثر توانمندیهایشان تلاش نموده و خدمت به این قشر عزیز جامعه را برای خود سعادت و نیکبختی قلمداد نمایند.
یکی از گروههای که در تقسیم بندیهای مختلف که از طرف محققین و صاحب نظران در مورد افراد استثنایی شده است و دارای جایگاه خاص و ویژه ای می باشد، گروه » عقب مانده ذهنی« و کسانی که از نظر عملکرد هوشی پایین تر از حد متوسط عمل می کنند، می باشند. عقب ماندگان ذهنی را می توان از یک طرف به عنوان یک مشکل تربیتی، روانی و پزشکی مورد بررسی قرار داد و از طرف دیگر به عنوان یک مشکل اجتماعی به حساب آورد.
مشکل اجتماعی بودن آن، این حقیقت را آشکار می سازد که در طول تاریخ عقاید و نظریات مردم نسبت به کسانی که عقب افتادگی روانی، ذهنی داشته اند، منعکس کننده نظریات اجتماعی آن زمان بوده و فرهنگ خاص آن ملت در شکل گیری آن عقاید و نظریات تاثیری شگرف داشته است و چگونگی برخورد با این گروه متأثر از شرایط اجتماعی و سطح فرهنگ و تمدن هر جامعه بوده و این رابطه متقابل تا به آن حد ملموس و دقیق است که به باور برخی از محققان می تواند آئینه تمام نمای فرهنگ و تمدن یک جامعه باشد. - هاشمی -
عقب ماندگی ذهنی همانطوری که یک مشکل اجتماعی به حساب می آید شاید قبل از هر چیز یک مشکل و معضل خانوادگی باشد که خانواده را با مشکلات روانی، اجتماعی و اقتصادی، عاطفی و غیره مواجه می سازد. اجتماع برای مصلحت، تعجب یا سالم سازی، بعضی از این افراد را تحمل می کرد عده ای را محبوس می ساخت و دسته ای را به مرگ محکوم می نمود. پنیل که به حق باید او را بنیانگذار روانپزشکی جدید نامید اولین کسی بود که به دل جویی بیماران پرداخت و برای آنان برنامه های تفریح و گردش در نظر گرفت. او بیماران روانی را به 4 دسته تقسیم کرد:
1 -ملانکولی یا مالیخولیا
-2 مانی یا جنون شور و شوق
-3جنون
-4 عقب ماندگی ذهنی
بعد از پنیل، یک پزشک فرانسوی بنام ایتارد به تربیت کودکی وحشی پرداخت که در جنگل های»آویرون« فرانسه پیدا شد. کودک عقب ماندگی بسیار عمیقی داشت ایتارد تربیت کودک را بعهده گرفت و کوشش های زیادی در این زمینه مبذول داشت تا موفق به پیدایش راه جدیدی در نحوه آموزش و پرورش افراد عادی عقب مانده و حتی معلولین گردید. همکار ایتارد بنام سگن بدنیال به منظور شکوفا کردن این کودکان مؤسسه ای برای عقب ماندگان ذهنی ایجاد کرد و روش حواس حرکتی را در آموزش کر و لال ها به کار برد.
این پیشرفت ها همچنان ادامه یافت تا اوائل قرن بیستم که توجه به اصلاح نژاد بشر در دستور کار قرار گرفت و در امریکا به توصیه بخش اصلاح نژاد کمیته پژوهشی انجمن زاد و ولد امریکا، نازا کردن عقب مانده ها به صورت قانون در آمد و بالاخره در قرن بیستم بود که دانشمندان و پژوهشگران عقب ماندگی هایی که به دلیل اختلالات متابولیکی، نقص های کروموزومی، بیماری های مادر در دوران بارداری و … ایجاد می شد را کشف کردند و راه را برای پژوهش و درمان این افراد هموار ساختند.
ترقیات روز افزون علوم پزشکی، جراحی اعصاب و مغز و علوم ژنتیک علاوه بر علل عقب ماندگی ها تدریجاً و تا اندازه ای باعث تخفیف و گاهی بهبودی نسبی و حتی پیشگیری از ابتلا به این ناراحتی های وخیم شده است. شرایط بهداشتی، تغذیه کودکان، پیدایش آنتی بیوتیک ها و سایر داروها در درمان بیماری های خاص که شایع ترین علل عقب ماندگی هاست از مرگ و میر این افراد به میزان قابل توجهی کاسته است .
تعریف کودکان استثنایی
کودک استثنایی اول یک کودک است و بعد کودکی است با خصوصیات و صفاتی استثنایی نسبت به همه کودکان دیگر. در واقع این ویژگی ها و تفاوت هاست که مربیان و مشاوران و معلمان با آن سر و کار دارند و این تفاوت ها هستند که پدران و مادران باید خود را با آن سازگار و هماهنگ کنند. در حقیقت همه افراد انسان ها از نقطه نظر خصوصیات مختلف جسمانی، بیولوژیکی، ذهنی، روانی و عاطفی، سازگاری اجتماعی و... یکسان نبوده و نسبت به همدیگر دارای تفاوت های خاصی اند.
در واقع نه تنها هر فرد نسبت به افراد دیگر از نقطه نظر ابعاد مختلف جسمانی و ذهنی دارای تفاوت های ویژه ای است حتی بین توانایی ها و استعدادهای مختلف نیز تفاوت هایی مشهود و موجود است لذا بدین ترتیب هر فرد نسبت به افراد دیگر استثنایی است و کلمه »استثنایی » به طور اعم و به معنای دقیق علمی خود نمی تواند فقط به گروه های خاصی از افراد جامعه اطلاق شود. آنچه که مااصطلاحاً »کودک استثنایی«می گوییم غالباً بدین معناست که کودک از نظر هوشی، جسمی، روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به دیگر همسالان خود متفاوت می باشد که نمی تواند به نحوی مطلوب حداکثر استفاده را از برنامه های آموزش و پرورش عادی ببرد و ناگزیر نیازمند به توجه خاص و آموزش و خدمات فوق العاده ای می باشد.
از نظر آموزشی کودک استثنایی کودکی است که برای تأمین حداکثر نیازهای تربیتی و آموزشی او باید تغییراتی در شیوه های تربیتی و آموزشی خانواده و در برنامه های مدارس عادی داده شود. کودکان استثنایی، افرادی هستند که برای شکوفا ساختن استعدادهای بالقوه و انسانی شان به آموزش های ویژه و خدمات مربوط به آن دارند. منظور از آموزشهای ویژه یعنی طرح برنامه ای که بتواند نیازهای بی همتایی کودکان استثنایی را برآورده سازد. خدمات آموزشهای ویژه فراوان برای کودکانی که به نوعی با افراد عادی تفاوت دارند هم اکنون در اختیار است. - هالاهان و کافمن . - 1372
دانش آموزی که از نظر جسمی یا خصوصیات رفتاری و ذهنی با اکثر دانش آموزان همکلاس خود تفاوت فاحش دارد و آموزش ویژه برای اوضا بستر از آموزش معمولی باشد. در اینجا منظور از مناسبتر بودن آموزش نسبت به آموزش عادی این است که از طریق آزمایش و بررسی مشخص شود که این آموزش از لحاظ تطبیق و سازش همه جانبه ی دانش آموز با محیط و همچنین پیشرفت تحصیلی او، برتر است. با توجه به تعریف دانش آموز فقط برای مدتی از دوران مدرسه که شرایط بالا را دارد استثنایی خوانده می شود. - عزت ا… نادری و سیف نراقی، . - 1380
آموزش و پرورش کودکان استثنایی باید جرئی از آموزش و پرورش برای همه کودکان باشد. همانند دیگر کودکان، این کودکان نیز باید قسمت اصلی و اساسی از طرح کلی نظام آموزشی باشند. خارج کردن دانش آموزان استثنایی به طور مطلق از برنامه ی عادی و معمولی آموزش و پرورش، بدین معنی است که ما آنان را از آشنایی و تماس با همسالان و مربیان عادی خود دور کرده و تاکید در جدا کردن و دور نگاهداشتن آنان از روال طبیعی داریم . - عزت ا… نادری و سیف نراقی، . - 1380
تاریخچه آموزش استثنایی جهان
در ایران تحقیقات زیادی در مورد کودکان استثنائی و علل عقب ماندگیها صورت پذیرفته است در زیر چکیده تحقیقات انجام شده بیان می شود.
1 -در سال 1373 تحقیقی توسط آقای عبدا… آژیر در استان خوزستان صورت پذیرفته است. موضوع تحقیق بررسی عوامل موثر بر عقب ماندگی ذهنی در کودکان استثنایی استان خوزستان می باشد. جامعه ی آماری عبارتست از کودکان و نوجوانان عقب مانده ذهنی زیر پوشش اداره ی آموزش و پرورش استثنائی و سازمان بهزیستی استان خوزستان. نتایج تحقیق حاکی از آن است که درصد بالای فراوانی مربوط به فقر فرهنگی - اجتماعی- اقتصادی و عدم آگاهی والدین نسبت به دوران بارداری و زمان تولد و ایام کودکی اینگونه کودکان می باشد. همچنین رواج ازدواجهای فامیلی مزید بر علت بوده است.
2 -در سال 1374 تحقیقی تحت عنوان بررسی تأثیر ازدواجهای فاصلی بر ایجاد عقب ماندگی ذهنی دانش آموزان دختر و پسر آموزش پذیر 6 - تا - 17 ساله مدارس استثنایی شهرستان تهران توسط آقای کریم سواری در دانشگاه روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تربیت معلم تهران صورت پذیرفته است. نتیجه تحقیق این است که از لحاظ آماری هیچ تفاوت معناداری میان ازدواج های فامیلی و غیر فامیلی در ایجاد عقب ماندگی ذهنی وجود ندارد.
3 -در سال 1372 تحقیقی تحت عنوان بررسی میزان شیوع و علل عقب ماندگی ذهنی خفیف دانش آموزان پایه اول دبستانهای شهر کرد توسط آقای مجید جلالی در دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی صورت پذیرفته است. نتیجه ی گرفته شده از لحاظ آماری نشان داده که متغییرهای سطح تحصیلات والدین، ترتیب تولد کودک، سطح درآمد خانواده، بعد یا اندازه ی خانواده، … در سطح اطمینان 9/99 درصد با عقب ماندگی ذهنی خفیف ارتباط دارند.
بین متغییرهای جنسیت و سن والدین، قرابت یا خویشاوندی والدین با عقب ماندگی ذهنی خفیف همبستگی و ارتباط دیده نشده. - پایان نامه، حمیدرضا بحرینی - از نظر تاریخی عقب ماندگان ذهنی در هر جامعه ای وجود داشته و می توان گفت از زمانیکه انسان خود را شناخته عقب ماندگی ذهنی وجود داشته ولی انسان نسبت به آن واقف نبوده و هر جامعه ای متناسب با رشد فکری و فرهنگی خود برخورد های متفاوت با این افراد داشته اند، مثلاً در قرون وسط در اروپا علت عقب ماندگی ذهنی را منسوخ به ارواح شیطانی و خشم خدایان نسبت به این افراد می دانستند و متناسب با آن درمانهایی بسیار سخت و آزار دهنده ای به آنها می دانند. مثلاً سوراخ کردن سر در آسیا مسئله در آئین کنفوسیوس چین با عقب ماندگان ذهنی با مهربانی و ملایمت رفتار می شود.
در آئین یهود آمده است که اگر فرد عقب مانده ای جرمی را مرتکب شد نباید او را مجازات کرد. در حالی که در اروپا عقب مانده ها را مانند افراد سالم مجازات می کردند . - سایت بلاگفا - در دین اسلام با عقب مانده های ذهنی با دید بازتری برخورد شده البته در اسلام روی عقب مانده های ذهنی تنها بحث نشده بلکه اسلام کلمه مسکین به معنی تهی دست و فقر بارها مورد تاکید قرار گرفته و همچنین رفتار با ملایمت با این افراد توصیه شده است. کلمه ی مسکین تنها به معنی تهی دست و فقر اقتصادی نیست. بلکه کسانی که نیاز به آموزش و تربیت و سایر نیازها را شامل می شود و به عبارتی فرد معلول ذهنی و غیره به نوعی نیازمند می باشند. - سایت بلاگفا -
ریشههای تاریخی آموزش و پرورش استثنایی را به گونهای که امروز مطرح است، میتوان اوایل سالهای 1800 میلادی در میان تلاشهای تنی چند از پزشکان محقق یافت. از ایتارد، پزشک اندیشمند فرانسوی که پزشکی حاذق و صاحبنظر در بیماریهای گوش و تعلیم و تربیت کودکان ناشنوا بود میتوان به عنوان یکی از پیشگامان آموزش و پرورش استثنایی نام برد. از جمله معروفترین کارهای ایتارد، تلاش وی در تربیت ویکتور، کودک 10 سالهای است که در یکی از جنگلهای فرانسه پیدا شد. وی با زندگی اجتماعی آشنایی نداشت و آثاری از رشد زبان در او مشهود نبود. ادوارد سگن، شاگرد ایتارد که سال 1848 به آمریکا مهاجرت کرد از اولین کسانی است که با روش ابداعی خود سعی در تعلیم و تربیت کودکان عقبمانده ذهنی داشت. در کنار تلاشهای ایتارد و سگن، زحمات چشمگیر خانم ماریا مونته سوری قابل توجه است.
وی تحتتاثیر عمیق فعالیتها و روشهای سگن، به عنوان مربی کودکان عقبمانده ذهنی و حامی آموزش و پرورش پیشدبستانی برای همه کودکان شهرت یافت. به دنبال کوششهای قابل ملاحظه ایتارد، سگن و مونته سوری، این پیشگامان نهضت تعلیم و تربیت استثنایی، شاهد تلاشهای گسترده دیگر محققان و متخصصان در کشوهای مختلف جهان و تاسیس مراکز، مدارس و کلاسهای ویژه برای کودکان استثنایی هستیم، به گونهای که امروز همه کشورهای جهان به آموزش و پرورش استثنایی به عنوان یک ضرورت فرهنگی و اجتماعی مینگرند و بخش قابل توجهی از امکانات آموزش و پرورش عمومی آنها به کودکان و دانشآموزان استثنایی اختصاص مییابد.
در هر حال اگر بر این باور باشیم که ستونهای تمدن هر جامعه بر نظام آموزش و ساختار آموزش و پرورش آن استوار است، بدون تردید سلامت، جامعیت و کارآمدی نظام آموزش و پرورش آن جامعه نیز در گروی وسعت، گستردگی، تنوع و کیفیت برنامههای جامع آموزش استثنایی و درصد کودکان و دانشآموزانی است که به عنوان استثنایی یا دارای نیاز ویژه مورد تشخیص و شناسایی واقع شده و خدمات آموزشی موثری در مدارس عادی یا کلاسهای خاص به ایشان ارائه میشود.