بخشی از مقاله
چکیده
فرسودگی شغلی یکی از مشکلات جامعه امروزی است. این تحقیق در نظر داشت تا سهم سبکهای اسنادی را در پیشبینی فرسودگی شغلی معلمان کودکان استثنایی شهر ارومیه در سال تحصیلی 94-95 بررسی کند. جامعهی آماری معلمان شاغل در مدارس استثنایی به تعداد 130نفر میباشد که بدلیل قلت، تحقیق بر روی کل جامعه انجام شد. از این تعداد %75/7 زن و %24/3 مرد بودند. روش پژوهش توصیفی و از نوع همبستگی و رگرسیون بود. پرسشنامهها شامل فرسودگی شغلی مسلش و جکسون و سبک اسناد سلیگمن بود که در جامعه هدف توزیع و جمع آوری شد. یافتههای این پژوهش نشان داد رابطه فرسودگی شغلی با سبک اسناد کلی مثبت r=-0/39 - ، - p<0/01، سبک اسناد پایدار مثبت r=-0/51 - ، - p<0/01 در سطح 0/01 منفی و معنادار میباشند.
رابطهی سبک اسنادی درونی مثبت با فرسودگی شغلی - r=-0/23، - p<0/05 در سطح 0/05 منفی و معنادار میباشد. رابطهی فرسودگی شغلی با سبک اسناد درونی منفی r=0/39 - ، - p<0/01، سبک اسناد کلی منفی r=0/33 - ، - p<0/01، سبک اسناد پایدار منفی r=0/33 - ، - p<0/01 در سطح 0/01 مثبت و معنادار میباشد. در تبیین متغیرهای پیشبین، مجموعا R2= 0/45 از واریانس، بصورتیکه سبک اسناد پایدار مثبت 26 و سبک اسناد درونی منفی 14 درصد از تغییرات فرسودگی شغلی معلمان را پیشبینی میکنند. میتوان نتیجه گرفت افراد دارای سبک اسناد مثبت - درونی، پایدار و کلی - و سبک اسناد منفی - بیرونی، ناپایدار و جزیی - کمتر دچار فرسودگی شغلی میشوند.
کلمات کلیدی: فرسودگی شغلی، سبکهای اسنادی، مدارس استثنایی، معلمان
.1 مقدمه
نقش کار در زندگی انسان فراتر از هدف و مقصود ظاهری آن، یعنی تامین نیازهای ضروری زندگی روزانه است. کار هم منبع درآمد فرد محسوب میشود و هم بسیاری از نیازهای روانی انسان را برطرف می کند - عاطف، روح الامین، نوری، آقایی، مولوی،1385 ؛ به نقل ازنصرت آبادی، باقری، فضیلت پور،. - 1394 کار صرفنظر از تامین مالی، برخی از نیازهای اساسی آدمی نظیر تحرک روانی و بدنی، تماس اجتماعی، احساسات خودارزشمندی، اعتماد و توانمندی را میتواند ارضا کند. با وجود این، کار میتواند منبع فشار عمدهای نیز باشد - پاول1، 1998 ؛ به نقل از مقدم و طباطبایی، . - 1385 ممکن است یک شغل رضایت بخش به مرور زمان به منبع نارضایتی تبدیل شود و شخص را در جهت فرسودگی شغلی سوق دهد - راس و آلتمایر2، 1998 ؛ به نقل ازمقدم و طباطبایی، . - 1385
در سالهای اخیر، پدیدهی فرسودگی شغلی توجه بسیاری از پژوهشگران و دستاندرکاران بهرهوری نیروی انسانی را به خود جلب کرده است. فرسودگی شغلی اولین بار توسط فرویدنبرگر3 در دههی 1970تحت عنوان سندرم تحلیل قوای جسمی-روانی در تحقیقات روانشناسی بالینی وارد شد - یعقوب نیا، مظلوم، صالحی، اسماعیلی،1382؛به نقل ازنصرت آبادی وهمکاران، . - 1394 مسلش و جکسون1 براین باورند که فرسودگی شغلی کاهش قدرت سازگاری فرد با عوامل فشارزا و نشانگان مرکب از خستگی جسمی و عاطفی است که به ایجاد خود پنداره و نگرش منفی به شغل و فقدان احساس ارتباط با مراجعان به هنگام انجام وظیفه منجر میشود - مسلش وجکسون،1981؛ به نقل ازنصرت آبادی وهمکاران، . - 1394
افرادی که دچار فرسودگی شغلی هستند نه تنها خود دچار مشکل اند؛ بلکه برای دیگران نیز مشکل ایجاد میکنند و سلامت روان وکارآیی آنها را بخطر میاندازد - ساعتچی،. - 1390 بنابراین فرسودگی شغلی یک اختلال روانی نیست اما در طی زمان، به آهستگی گسترش مییابد و میتواند به یک ناتوانی روانی تبدیل شود - فرج پور،1380؛به نقل ازنصرت آبادی وهمکاران،. - 1394با پیچیدهتر شدن روز افزون جوامع امروزی رسالت سازمانها برای برآوردن انتظارات جوامع حساستر و مهمتر میشود. با توجه به حساسیت سازمان آموزش و پرورش برای دستیابی و اجرای موفقیتآمیز هر فعالیت آموزشی افزون بر منابع مالی، وسایل و فناوری، وجود نیروی انسانی سالم و متعهد، نقش اساسی را ایفا میکند. به عبارت دیگر تعهد کاری و واکنش عاطفی فرد نسبت به کار و همچنین بالا بودن سلامت روانی میزان تولید و قابلیت کار را بالا میبرد - گرین هاو2، 1974؛ به نقل از دادمهر، . - 1387
یکی از مشکلات اجتماعی عصر ما استرس های ناشی از محیط کار است که اصطلاحاً فرسودگی شغلی نام دارد. فرسودگی شغلی یکی از آفات سلامت سازمان و کاهش دهنده توانمندی های سرمایه انسانی و سرانجام کاهش کارایی، اثربخشی و در نتیجه بهره وری سازمان است - حجاری، . - 1389 امروزه مسئله فرسودگی شغلی یکی از رایجترین مشکلات در محیطهای کاری است و متاسفانه این وضعیت در دنیای شغلی و زندگی نوین بسیار رایج است - کوشکی،سپاه منصور،نوشاد، . - 1388فرسودگی شغلی - خستگی عاطفی ناشی از کار - واکنشی ممتد به محرکهای تنشزای مزمن عاطفی و بین فردی در کار میباشد که به کمک سه بعد خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و فقدان موفقیت فردی - حس ناکارآمدی - توصیف میشود - مسلش، 2003 ؛به نقل از نریمانی و عباسی، . - 1388
این عارضه امروزه درصد قابل توجهی از کارمندان و کارکنان را در سازمانها رنج میدهد و بعلت کاهش توان کاری آنها و در نتیجه کارآمدی پایین، توجه محققان و همچنین مدیران سازمانها را بخود مشغول داشته است. این عارضه حتی زندگی خارج از محیط کار و زندگی خانوادگی را نیز با اختلال مواجه میسازد . کاهش کارآیی، نارضایتی شغلی،کاهش سلامت عمومی و پایین آمدن سطح مقاومت و تحمل ازجمله پیامدهای فرسودگی شغلی است - مسلش وهمکاران، 1976؛ نقل از نریمانی و عباسی، . - 1388 افراد مبتلا به فرسودگی شغلی اغلب از سردرد، اختلال خواب، خلق تحریک پذیر، ناموفق بودند در زندگی زناشویی، اضطراب، افسردگی، فشارخون بالا و غیره رنج میبرند - مک کیو3،1982؛به نقل از نصرت آبادی وهمکاران، . - 1394
اخیرا روشن شده است که در بعضی مواقع معلمان دچار احساسی موسوم به فرسودگی شغلی میشوند. فرسودگی شغلی موجب ازکارافتادگی میشود و اگر در مراحل اولیه آن شناخته شود به راحتی قابل درمان است - دادمهر، . - 1387 فرسودگی شغلی پدیده ای عمومی و فراگیر است که از کنش متقابل فرد با محیط کار ناشی میشود و نتیجه آن از دست دادن انگیزه، اشتیاق، انرژی، و کاهش عملکرد در زندگی است - هرشن سنو پاور 4، 1975 ؛ به نقل ازدادمهر، . - 1387 فرسودگی شغلی علاوه بر تاثیرات منفی روانی، فیزیولوژیکی و روانی-اجتماعی که بر معلمین دارد، دانش آموزان و سیستم آموزشی را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد - گریسون،آلوارز5، 2008؛به نقل از رستمی، سلیمانی،نوروزی،زارعی،امیری، . - 1387
شواهد نشان میدهد که فرسودگی شغلی با غیبتهای مکرر، بازنشستگی زودرس، عملکرد نامناسب وکاهش کیفیت تدریس، عزت نفس پائین و از لحاظ روانشناختی با علائم افسردگی رابطه دارد - اسکانفیلد6، 2001؛به نقل از رستمی وهمکاران، . - 1387از آنجا که فرسودگی شغلی بعنوان یک پیامد مرتبط با استرس مزمن در کار عنوان گردیده است و تدریس نیز عموما بعنوان فعالیتی استرسآور شناخته میشود. بنابراین شغل معلمی از جمله مشاغلی است که خطر فرسودگی شغلی در آن به نسبت بیشتر است. معلمان بواسطهی ماهیت شغلی خود با مشکلات عدیدهای مواجه هستند.
مشکلاتی مانند:پرحجمی کار، افت تحصیلی دانشآموزان، بیاعتنایی حرفهای آنها، حقوق و مزایای ناکافی، عدم علاقهی دانشآموزان به تحصیل، نادیده گرفتن نیازهای آنان از طرف سازمانهای آموزشی، عدم حمایت خانوادگی از آنان، کلاسهای پرجمعیت، مسائل مربوط به ترفیع شغلی و تعارضات مربوط به نقش، که این مشکلات همگی میتواند برسلامت روانی آنها تاثیرگذار بوده و با استمرار این مشکلات آسیبپذیری آنان را بالا برده و نهایتا منجر به فرسودگی شغلی آنان گردد. بعبارت دیگر فرسودگی شغلی بعنوان پاسخ طولانی مدت نسبت به عوامل استرسزای میان فردی و عاطفی در شغل عنوان میشود - رستمی و همکاران ، . - 1387
معلمان فرسوده نسبت به دیگران رفتار منفی پیدا میکنند، اعتماد به نفس خود را از دست میدهند و به سبب احساس بی کفایتی و کاهش توانایی در انجام دادن کارها، تصمیم به ترک کار خود میگیرند. هاردن - 1999 - 1 دریافت که معلمها باید آموزش خود را بر اساس برنامه درسی استاندارد شده که کنترل آنها را در تدریس محدود میکند سازماندهی کنند و این مساله که معلمها رای و نظری در مورد اینکه چگونه کارشان را انجام دهند، ندارند، منجر به فرسودگی میشود - به نقل از مسلش و همکاران، . - 2001 استونر و وانکل - 1986 - 2 دریافتند معلم هایی که میزان بالایی از آزادی در تصمیم گیری دارند مشکلات را به عنوان چالش هایی در نظر میگیرند و سعی میکنند آنها را با روشهای مناسب رفع کنند. بنابراین تدریس در یک محیط، با بار کاری زیاد و آزادی تصمیم گیری اندک، منجر به فرسودگی میشود - به نقل از مسلش و همکاران، . - 2001
در تحقیقاتی که در مورد سلامت روانی معلمان با دیگر گروههای شغلی صورت گرفته است نتایج حاکی از آن است که خستگی مزمن، اختلالات روانی، افسردگی و اضطراب ونیز فرسودگی شغلی در معلمان نسبت به دیگر گروههای شغلی بیشتر است - مسلش، 1981؛به نقل از مهرابی زاده، آتش افروز، شهنی ییلاق، رضایی، . - 1392 این امر در مورد معلمان استثنایی که دارای دانشآموزان با نیازهای ویژه و مشکلات بیشتری میباشند، مساله را وخیمتر کرده که در چنین حالتی هم دانشآموزان از بی حوصلگی معلم آزرده خاطر میشوندو هم شغل معلم برایش نارضایت کننده بنظر میرسد - مهرابی زاده وهمکاران، . - 1392
مایلز، آرمزبی وسیمپسون3 با تحقیقاتی که روی معلمان دارای کودکان با نیازهای ویژه انجام دادند به این نتیجه رسیدند که بعلت اینکه این گروه از معلمان در برقراری ارتباط با این نوع کودکان درگیر مشکلات زیادی میباشند دچار فشار کاری بیشتری میشوند و همین امر زمینه بیماریهای روان تنی را در آنها موجب میشود - مایلز، آرمزبی،سیمپسون 2006؛به نقل از مهرابی زاده و همکاران، . - 1392 برونل و اسمیت4 گزارش دادند که بسیاری از معلمان استثنایی به دلائل مختلف حرفه خود را رها میکنند و مهمترین دلیل ترک شغل خود را استرس کاری میدانند - برونل، اسمیت، 2006؛ به نقل از مهرابی زاده و همکاران، . - 1392
بیلینگسلای5 در تحقیقی که بمنظور بررسی فرسودگی و میزان استرس معلمان عادی و استثنایی انجام داد به این نتیجه رسید که میزان فرسایش و استرس معلمان استثنایی از معلمان عادی بیشتر است - بیلینگ سلای، 2005؛ به نقل از مهرابی زاده و همکاران، . - 1392از جمله عوامل روانشناختی که میتواند افراد را در برابر آسیبها حفظ کند یا در آنها مخل باشد، سبکهای اسنادی میباشد. سبک اسناد شیوهای است که افراد پیامدهای مثبت ومنفی یا موفقیت و شکست زندگی خود را تبیین میکنند - اندرسون و ارنولت6، 1985؛ به نقل از رستم اوغلی، طالبی جویباری، پرزور، . - 1394 اسناد شامل دو نوع سبک تبیین خوشبینانه وسبک تبیین بدبینانه است - پترسون و سلگمن7، 1984؛ به نقل از رستم اوغلی وهمکاران، . - 1394 پترسون و سلیگمن - 1984 - معتقدند که سبکهای اسنادی دو نوع رویداد را به صورتهای - مثبت ومنفی - در بر میگیرند.
هر کدام از این رویدادها هم سه مولفه دارند: اسناد درونی، بیرونی؛ اسناد پایدار، ناپایدار و اسناد کلی، جزیی.سبک اسناد خوشبینانه اثر غیرمستقیم، مثبت و معناداری با عدم کفایت شخصی دارد - نصرت آبادی وهمکاران، . - 1394 این یافته با نتایج مطالعات هارر - 1994 - 8 و مارتین کو - 2004 - 9 مطابقت دارد که نشان میدهد با افزایش سبک اسناد خوشبینانه در فرد بر میزان موفقیتها وکفایتهای شخصی افزوده میشود - سیف،. - 1387طبق نتایج پترسون و سلگمن - 1984 - افراد با سبکهای اسناد مثبت برای رویدادهای خوب علل درونی، ثابت و کلی را بکار میگمارند؛ یعنی اگر این رویدادها رخ دهند افراد از عزت نفس بیشتری
