بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر آموزش خوشبینی بر امیدواری و سبک های مقابله ای مادران کودکان استثنایی می باشد . این مطالعه از نوع نیمه آزمایشی با گروه های ناهمسان و پیش آزمون- پس آزمون است. جامعه مورد مطالعه پژوهش را، مادران دارای فرزند استثنایی شهر کرج تشکیل می داد. نمونه ای به حجم 40 نفر به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب می گردند و به طور تصادفی به دو گروه کنترل 20 - نفر - و آزمایش - 20 - تقسیم می گردند. از هر دو گروه پیشآزمون به عمل آمد و گروه آزمایش آموزش خوشبینی را در 10 جلسه دریافت کردند، در حالی که به گروه کنترل این مداخله ارایه نشد و در پایان برای هر دو گروه پس آزمون اجرا شد. ابزار مورد استفاده، مقیاس سنجش امید بزرگسالان - AHS - و پرسش نامه راهبردهای مقابله ای کارور بود. داده های بدست آمده با روش آماری تحلیل کوواریانس مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت. نتایج نشان داد، تفاوت معنیداری بین نمرات امیدواری گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون وجود داشت . - 3 0.01 - همچنین نتایج نشان داد تفاوت معنیداری بین نمرات سبک های مقابله مساله مدار و هیجان مدار گروه آزمایش و کنترل در مرحله پسآزمون وجود داشت . - 3 0.01 - در مجموع نتایج پژوهش نشان داد، آموزش خوشبینی بر امیدواری و سبک های مقابله ای مادران کودکان استثنایی موثر است.
مقدمه
اگر چه فرآیند تولد نوزاد با رنجهای فراوانی همراه است لیکن برای والدین لذتبخش میباشد. با وجود بسیاری از مشکلات که والدین برای تولد فرزند خود متحمل میشوند امید به سالم و طبیعی بودن کودک معمولا موجب احساس اعتماد در آنها و در نتیجه پذیرش کودک میگردد. به محض آگاه شدن والدین از معلولیت فرزند، تمام آرزوها و امیدهای آنها مبدل به یاس شده و مشکلات، شروع می-شود - نریمانی، آقا محمدیان و رجبی، . - 1386 تعداد قابل توجهی از خانواده ها از اثرات منفی داشتن یک کودک معلول رنج می برند و باید با این واقعیت که کودکشان شرایط خاصی دارد که وی را تا پایان عمر درگیر می کند، کنار آیند - برادفورد،. - 1997
مطالعات انجام شده حاکی از این است که اثرات منفی داشتن کودک کم توان یا ناتوان موجب ایجاد تنش و فشار در اعضای خانواده خصوصاً مادر می شود - روچ و اورسمند،1999 به نقل از تاجری و بحیرایی، - 1387؛ چرا که مادر اولین شخصی است که به طور مستقیم با کودک ارتباط برقرار میکند. احساساتی مثل گناه و تقصیر و ناکامی و محرومیت ناشی از عادی نبودن کودک میتواند سبب گوشه گیری مادر و عدم علاقه به برقراری رابطه با محیط و همچنین پایین آمدن عزت نفس و احساس خودک مبینی و بی ارزشی و غم و اندوه در مادر شود که پیامد آن عزت نفس پایین، بروز افسردگی و به خطر افتادن سلامت روانی مادر است ، یکی از مهمترین منابع زمینهساز این گروه از مشکلات روانشناختی از دست دادن امید به زندگی است - شمس ، هاشمیان و شفیع آبادی، . - 1387 به نظر میرسد که امیدواری در تمام ابعاد زندگی ضروری باشد. امید به معنای توانایی باور به داشتن احساس بهتر، در آینده میباشد. امید با نیروی نافذ خود، تحریک کنندهی فعالیت فرد است تا بتواند تجربههای نو کسب نماید و نیروهای تازهای را در فرد ایجاد کند - درودی، 1390، به نقل از طاهری، . - 1391 امید به عنوان یکی از منابع مقابلهی انسان در سازگاری با مشکلات و حتی بیماریهای صعبالعلاج در نظر گرفته میشود - دوسارت و روزولت و همکاران، . - 2003 همچنین امید میتواند به عنوان یک عامل شفادهنده، چندبعدی، پویا و قدرتمند توصیف شود و نقش مهمی در سازگاری با فقدان داشته باشد از نظر اسنایدر و همکاران - 1991 - ، ملالت و افسردگی با انسداد یا عدم تحقق اهداف ارتباط دارد و برای فرد، واجد اهمیت است. سطح پایین امید، پیشبینیکنندهی سطح افسردگی و کاستیهای روانیاجتماعی است . بررسی علمی امید به زندگی در انسان قدمتی کوتاه دارد و دوران ابتدایی خود را میگذراند - اسنایدر، . - 1994 اسنایدر برای اولین بار، نظریهی امید را مطرح کرد و آن را متشکل از قدرت اراده، قدرت راهیابی، داشتن هدف و تشخیص موانع دانست - درودی، 1390، به نقل از طاهری، - 1391 گروپمن - 2005 - امید را احساس وجد و نشاط در نظر میگیرد که هنگامی تجربه میشود که فرد آیندهی بهتری را فراسوی چشمان خود انتظار داشته باشد. امید، عبور از موانع مهم و پرتگاههای عمیق را در طی مسیر تسهیل میکند. امید به فرد جرات می دهد که با شرایط خویش مواجه شود و ظرفیت غلبه بر آنها را پیدا کند. بر خلاف گروپمن که خصیصهی انفعالی برای امید در نظر میگیرد و آن را مانند دارونما تلقی میکند، اسنایدر معتقد است که امید، خصیصهی فعالی است که در بر گیرندهی داشتن هدف، قدرت برنامه ریزی و اراده برای دستیابی به هدف، توجه به موانع رسیدن به هدف و توانایی رفع آنها است - گروپمن،. - 2005 ناامیدی، فرد را در وضعیت غیر فعالی قرار میدهد که نمیتواند موقعیتهای مختلف خود را بسنجد و در مورد آنها تصمیم بگیرد. ناامیدی، شخص را در برابر عوامل تنشزا، بیدفاع و گرفتار میکند. شخص با گذشت زمان، تمامی امید خود را از دست میدهد و افسردگی عمیق را جایگزین آن میکند. طرز تفکر وی حالت انعطافناپذیر همه یا هیچ دارد که مانع حل مسئله میشود. در حقیقت ناامیدی باعث تضعیف مهارت حل مسئله در فرد میشود. همچنین سبب میشود که فرد به طور دایم تجربههای خود را به شکل منفی و نادرست ارزیابی کرده و پیامدهای نگرانکنندهای را برای مشکلات خود در نظر بگیرد - شمس ، هاشمیان و شفیع آبادی، . - 1387 همانگونه که ذکر شد خانواده کودکان استثنایی خصوصا مادران آنها استرس منحصر به فردی را تجربه می کنند که روی سلامت روانی آنها و همچنین روی عملکرد خانوادگی آنها تأثیرگذار است - هولاهان، . - 2003 بنابراین مقابله مناسب با این موقعیت های استرس زا می تواند باعث افزایش سطح سلامت روانی آنها شود - لارویک و همکاران، . - 2006 مفهوم مقابله نیز، از دهه های گذشته به طور رسمی در حوزه روانشناسی مطرح شده است و طی سال های اخیر، مطالعات زیادی در خصوص فرایند مقابله و انواع سبک های مقابله ای در برابر استرس انجام گرفته است. پژوهش های اخیر نشان داده است که نوع راهبرد مقابله ای مورد استفاده فرد نه تنها سلامت روانی، بلکه بهزیستی جسمانی وی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد - ایرلاند، . - 2005 لازاروس و فولکمن، مقابله را تلاش های فکری، هیجانی و رفتاری فرد می داند که هنگام رویارویی با استرس به منظور غلبه کردن و تحمل کردن یا به حداقل رساندن عوارض استرس بکار می برد - تقی پور، 1383، به نقل از توکلی زاده و همکاران، . - 1392 مدل لازاروس و فولکمن - 1984 - از تأثیرگذارترین مدل های سبک مقابله با استرس محسوب می گردد و غالب تحقیقات انجام شده، مدل لازاروس و فولکمن را مبنای کار خود قرار داده اند. مقابله در این دیدگاه، نه تنها مترادف با حل مسئله در نظر گرفته می شود بلکه بر فرد، محیط و شیوه های تعامل آن ها در موقعیت های تهدیدآمیز استوار است - توکلی زاده و همکاران، . - 1392 لازاروس و فولکمن، شیوه های مقابله با استرس و موقعیت های استرس زا را به دو راهبرد مسئله محور و هیجان محور تقسیم می کنند. راهبردهای مقابله ای مسئله محور، عبارت اند از روشهای فعال حل مسئله که جهت مقابله موفقیتآمیز بین فرد و محیط صورت میگیرد. راهبردهای مقابلهای هیجان محور عبارتاند از شیوه هایی که بر پایه آن افراد به سطح بهینه ای از تنظیم هیجانی و توانایی برخورد با موقعیت ها و احساسات شدید و بحرانی دست مییابند رویکرد جدیدی در دهه حاضر تحت عنوان روانشناسی مثبت گرا مورد توجه قرار گرفته است که به افزایش نقش شادمانی، سلامتی و مطالعه علمی بر بهبود نقش نیرومندیهای شخصی و سامانه های اجتماعی و ارتقای سلامت تأکید دارد. این رویکرد بر توانمندی ها و داشته های فرد، نظر دارد و معتقد است که هدف روانشناسان باید ارتقای سطح زندگی فرد و بالفعل کردن استعدادهای نهفته وی باشد. از این رو روانشناسی مثبتنگر به موضوعاتی که در زندگی جنبه مثبت دارند مانند: شادکامی، خلاقیت، هوش هیجانی، خردمندی، خودآگاهی، بهزیستی روانی و خوشبینی.توجه دارد - سلیگمن، - 1386 روانشناسی مثبت اصطلاحی است که در واکنش به تأکید بیش از اندازه روانشناسی بر مشکلات و بیماریها به وجود آمده است، روانشناسی مثبت وجود مشکلاتی را که ممکن است مردم تجربه کنند نادیده نمی گیرد، بلکه معتقد است که توجه متمرکز به اختلالات منجر به دید معیوب و ناقصی از شرایط و موقعیت انسان می شود -
روانشناسی مثبت به دنبال ایجاد زندگی خوب برای مردم نیست، بلکه به دنبال تحقیق در مورد مسائلی است که ارزش زندگی مناسب برای زیستن را افزایش می دهد - پارک، پیترسون و سلیگمن، . - 1992 از جمله موضوعاتی که در این رویکرد مورد توجه قرار گرفته است می توان، به خوشبینی اشاره کرد. خوشبینی را توانایی ارزیابی زندگی بهتر با دیگران، بیرون آمدن موفقیتآمیز از اکثر موقعیتها و کشف جنبه ی مثبت هر واقعه تعریف کردهاند. به بیان دیگر توانایی بهتر نگریستن به دنیا و وقایعی که در آن اتفاق میافتد و این توانایی که انسان بتواند همواره با واقعیات زندگی کند - گنجی، . - 1385 بنا بر اعتقاد سلیگمن - 1991 - مبنای مثبت اندیشی و خوشبینی در عبارتهایی امیدوار کننده یا تجسم موفقیت جای ندارند بلکه در نحوه ی تفکر افراد درباره علت ها ریشه دارد. توانایی ارزیابی زندگی بهتر با دیگران و بیرون آمدن موفقیت آمیز از اکثر موقعیت ها و کشف جنبه ی مثبت هر واقعه را توانایی خوش بینی می نامد - گنجی. - 1385 به بیان دیگر توانایی بهتر نگریستن به دنیا و وقایعی که در آن اتفاق می افتد و این توانایی که انسان بتواند همواره با واقعیات زندگی کند. لذا باتوجه به آنچه در پیش آمد و همچنین رویکردی که روانشناسی مثبت نگر به عنوان یکی از روشهای درمان شناختی دارد .هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر آموزش خوشبینی بر امیدواری و سبک های مقابله ای مادران کودکان استثنایی می باشد و با توجه به هدف مذکور محقق در پی بررسی این سؤال است که آیا آموزش خوشبینی بر امیدواری و سبک های مقابله ای مادران کودکان استثنایی تاثیر دارد؟
فرضیه های پژوهش عبارتند از:
آموزش خوشبینی بر امیدواری مادران کودکان استثنایی تاثیر دارد.
آموزش خوشبینی بر سبک های مقابله ای مادران کودکان استثنایی تاثیر دارد.
روش
این مطالعه از نوع نیمه آزمایشی با گروه های ناهمسان و پیش آزمون -پس آزمون است. جامعه مورد مطالعه پژوهش را، مادران دارای فرزند استثنایی شهر کرج تشکیل می داد. نمونه ای به حجم 40 نفر به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب می گردند و به طور تصادفی به دو گروه کنترل 20 - نفر - و آزمایش - 20 - تقسیم می گردند.
ابزار پژوهش پرسش نامه راهبردهای مقابله ای کارور
پرسش نامه کارور و همکاران 1989 - ، به نقل از ولراث، آلنس و تورگرسن، - 2003 بر پایه الگوی لازاروس از تنیدگی و الگوی خود نظم بخشی رفتاری تهیه شده و دارای چند بعد است که در آن راه هایی را که مردم به تنیدگی پاسخ می دهند، بررسی می کند. این پرسش نامه دارای 60 پرسش است و سه سبک مقابله ای مسأله مدار، متمرکز بر عاطفه و روش های مقابله ای غیر مؤثر و ناکارامد را می سنجد. برای نمره گذاری پرسش های این مقیاس نمره های صفر تا سه داده می شود. در ایران ملازاده، منصور، اژه ای و کیامنش - 1381 - برای تعیین اعتبار بازآزمایی آن با فاصله 37 روز این پرسش نامه را بر روی 76 نفر اجرا و ضریب 0/79 را به دست آورد. هم چنین در این پژوهش ضریب آلفای کل پرسش نامه 0/80 و در سطح عوامل نیز آلفای سبک مقابلهای مسأله مدار 0/75، هیجان مدار 0/83 و ناکارآمد 0/71 به دست آمد.
مقیاس سنجش امید بزرگسالان - AHS -
این مقیاس در بر گیرندهی 12 سئوال است. برای پاسخ به هر سئوال پیوستاری از 1 تا 4، در نظر گرفته شده است که برای عبارتهای قطعا غلط، اکثر موارد غلط، اکثر موارد درست و قطعا درست به ترتیب نمرههای 1، 2، 3 و 4 تعلق میگیرد. جملههای منفی به طور معکوس، نمرهگذاری میشوند. دامنهی نمرهها بین 12 تا 48 قرار دارد و نمرهی بالاتر در این مقیاس، نشاندهندهی سطح بالاتر امید است. این مقیاس برای سنین 15 سال به بالا طراحی شده و شامل دو خردهمقیاس گذرگاه و انگیزش میباشد و مدت زمانی بین 2 تا 5 دقیقه برای پاسخ دادن به آن کفایت میکند - طاهری، . - 1391 برای بررسی پایایی این مقیاس از روش آلفای کرونباخ استفاده شد و ضریب همبستگی 0/62 و 0/74 به دست آمد. روایی این مقیاس با استفاده از تحلیل عامل به روش مولفههای اصلی با چرخش واریماکس به دست آمد. شاخص KMO برابر با 0/81 و ضریب کرویت بارتلت برابر با 81/644 بود که نشاندهندهی کفایت نمونه-گیری گزینهها و ماتریکس همبستگی آنها بود - کافتیتوس، . - 2004 در پژوهشی که بر روی 660 دانشآموز دختر در استان تهران انجام شد، پایایی مقیاس امید اسنایدر با روش همسانی درونی مورد 0/89 به دست آمد
