بخشی از مقاله
كريم خان
روزهاي خوش آرامش
به تقريب همة منابع تاريخي بر اين باورند كه دوران حكومت كريم خان ، خاصّه پس از غلبه بر حريفان و مدعّيان سلطنت ، دوران آرامش و آسايش و رفاه مردم ايران بوده است ، زيرا كه هم زمينة اجتماعي اين آرامش فراهم بود و هم كريم خان شخصيتي مردم دوست و علاقمند به رفاه و شادكامي مردم بود.
زمينه اجتماعي از آن جهت مساعد بود كه جنگهاي اواخر سلسلة صفوي و تهاجم افاغنه و سپس استيلاي نادر و خشونتها و بيدادگريهاي اواخر پادشاهي او و آنگاه جدال خونين و خانمان برانداز جانشينان او و بالاخره نبردهاي اوايل حكومت كريم خان ، مردم ايران را به شدت خسته و از پاي درانداخته و آنان را به يك دوره صلح و آرامش نيازمند ساخته بود .
اما كريم خان ، چنانكه اشاره شد جز تأمين آسايش خلق و ترميم خرابيهاي گذشته براي خود وظيفه اي نمي شناخت . وي كوشيد نابسامانيهاي دوره نادري و هرج و مرج دورة بيست سالة متعاقب آن را با حُسن تدبير جبران كند . علاقه كريم خان به استقرار عدالت اجتماعي و شاد كردن دل مردم ،يك حقيقت است .
حكومت يك ايراني
حكومتي كه كريم خان زند در ايران بنياد نهاد ، ماهيت ايراني داشت . او يكبار ديگر درتاريخ ايران ، پس از حملة اعراب ، به عنوان يك ايراني نژاد ، بنيان حكومتي را گذاشت ، كه گرچه ايامش كوتاه و به اصطلاح دولتش مستعجل بود ،اما اثرات اجتماعي آن در آن مقطع تاريخي بسيار مهم است .
اين مرد ساده و بي پيرايه ، كه موهبت هوشمندي خود را ، بسي بيش از همگان خود داشت ، در تاريخ پادشاهان ايران ، شخصيتي يگانه و بسيار جالب است . جزو آن گروه اندك از پادشاهاني است كه غرور سلطنت و شوكت قدرت و جاه طلبي و دنياداري او را فريب نداد .
اما با همة سادگي اش دريافته بود كه مردم ايران پس از آن همه آشوب و فتنه و قتل و كشتار ، طالب آرامش و رفاه هستند .
جامعة شاد و مسرور
چنين بود كه از نظر اجتماعي - حداقل در شيراز و اصفهان - جامعة عهد كريم خان ، جامعة شاد و زنده دلي بود .
مردم در اين چهارده سال كمتر دغدغة تجاوز سپاهي و محصّل ماليات و راهزن و گردنكش و خانِ حاكم را داشتند. زيرا حاكم كّل ، در اجراي عدالت مراقبت تمام داشت و نمي گذاشت كه «دينداري و حبّه اي بي حساب از كسي گرفته شود » و در اين راه چنان پيگير بود كه به قدر يك دانه زياد و كم خرج يوميه ، مضايقه از قتل چند نفر نداشت . »
رابطه مردم و عمّال حكومت
سازمانهاي خدماتي حكومت او ، رابطه اي سالم و مبتني بر عدالت اجتماعي و مايل به جانبداري از امنيّت و آسايش مردم را نصب العين خود قرار داده بودند . كار بدستان كه حقوق و مستمري مشخص و معين و كافي داشتند ، مجال و بهانه اي براي تجاوز به حقوق مردم نداشتند . داروغة او ، ديگر آن داروغه اواخر عهد صفوي نبود كه بر اثر ناتواني اش قلدران و عربده جويان ، شب كمند بر خانه هاي مردم اندازند و زن و فرزندان آنها را جلوي چشم شوهر و پدر و برادر بي آبرو كنند . »
گشتي ها و شبگردها و گزمه هاي كريم خاني شب تا صبح در كوچه و بازار مي گشتند تامال و جان مردم از گزند دزدان و تبهكاران در امان باشد . در نظام اداري او ، هيچ كارمندي جرأت و فرصت دغلكاري و دزدي و ارتشا نمي يافت .
كريم خان بر حُسن اجراي امور ديواني و رابطة سالم با مردم سخت وسواس داشت و مراقبت مي كرد در مناقشات بين مردم ، دخالت مأموران حكومتي مبتني بر كشف حقيقت و اصلاح ذات البين و احقاق حق و جلوگيري از ستم و تجاوز بود .
استقرار امنيّت
كريم خان در اداره امور اجتماعي و نظارت ديواني ، بر روابط اقتصادي و خاصه مسايل شهري دقت و مراقبت لازم را معمول مي داشت . در آغاز سلطنت وقتي وارد اصفهان شد ، قبل از هر كاري دفاتر مالياتي را كه به دستور نادر شاه فراهم نموده بودند و صحت و دقت كافي در تنظيم آنها به كار برده شده بود ، طلب كرد و پس از بررسي مجدد ، مقرر كرد كه داد و ستد و معاملات ديواني را بر اساس آنها معمول دارند . او براي هر شهر حاكمي تعيين كرد و علاوه بر اين هفت عامل با عناوين : وزير ، مستوفي ، وكيل الرعايا ، محصص ، كلانتر ، نقيب و محتسب معين كرد تا در هر شهر امور عمومي را زير كنترل داشتند .
حقوق حكام در شهرها ، يكسان و ماهي صد تومان بود و علاوه بر اين مبلغ ؛ متناسب با مقام و موقعيت محلي هر حاكم مقداري مستمري جنسي ( غلّه ) تعيين كرد . محتسب (شهردار يا مسئول امور شهري ) در هر شهري موظف بود امور مربوط به داد و ستد بين مردم و پيشه وران راتحت نظارت قرار دهد و قيمت اجناس ، وزن و مرغوبيت و فساد كالاها و نظم و ضابطه بر بازار را زير نظر داشته باشند .
براي كنترل امور امنيتي شهر داروغه اي تعيين مي شد كه به تعبير مؤلّف رستم التّواريخ «فهم پخته ، زيرك امين متدين صاحب حُسن سياست ، بر دبار و پرده پوش » باشدو از فسق و فجور و فحشا و دزدي و تعدّي در جامعه جلوگيري كند .
بهداشت عمومي
حكام و عمال منصوب كريم خان موظّف بودند در نظافت و بهداشت شهر نيز مراقبت بليغ مبذول دارند . از اين رو از طلوع آفتاب تاهنگام غروب عده اي در كوچه ها و بازارها مردم را به جاروب كشيدن و آب پاشيدن و پاك كردن محلاّت تشويق مي كردند . اين مأموران كه «ريكا » ناميده مي شدند . كلاه و لباس و چوبدستي مخصوصي داشتند .
تفريحات و سرگرمي هاي مردم
مساعي كريم خان براي رفاه و آسايش عمومي ،محدود به تأمين امنيت جاني و مالي و برخي تمهيدات عشرت طلبانه نبود ، براي پر كردن اوقات فراغت اكثريت مردم برنامه هاي تفريحي و ورزشي ترتيب مي يافته است نمايشهاي ورزشي مثل كشتي گرفتن ، نيزه باري ، سواركاري ، يا جولانگري و نيز جنگ حيوانات از آن جمله بوده است .
عرصه هاي جولانگري و جريده بازي ، كه خاصّه هنگام ورود ايلچيان كشورهاي بيگانه گرم تر و تماشايي تر مي شده ،براي مردم عادي بسيار جذاب و لذت بخش بوده است .
سياست ديني كريم خان
آزادمنشي ومشرب ويژة كريم خان ، چتر عاطفت او را بر سر اقليتهاي مذهبي نيز مي گسترد . سياست هاي مذهبي او چنان كه اشاره شد ، ضمن حمايت مستقيم از تشيّع ؛ كه خود بدان پاي بند بود ، از معتقدان به اديان ديگر هم به طور نسبي پشتيباني مي كرد . مسيحيان از آن جمله بودند كه به شهادت مورّخان مسيحي از كريم خان فوق العاده راضي و خشنود بودند و حتي تصور مي كردند كه او در نهان به دين مسيح گرويده است . « كارستن نيبور » مطلب جالبي در اين باره نوشته است .
چون كريم خان از ابتدا جواني به رفت و آمد با ارمنيان عادت كرده است ، امروز هم نسبت به مسيحي ها رفتار خوبي دارد . چندي پيش كريم خان پسر بزرگ خود را در يك كليساي ارمني به جلو محراب برد و از يك اسقف ارمني خواست تا براي او دعايي بكند .
زندگي اقتصادي مردم
ميراثي كه در زمينه اقتصاد از نادرشاه و جانشينان براي كريم خان بازمانده بود ، اقتصادي به شدت در هم فرو ريخته و بيمار بود .
ايجاد امنيت ، اولين وبهترين ثمره اي بود كه استقرار سلطه كريم خان توانست به ارمغان آورد . به موازات ايجاد امنيت كريم خان تلاش در خورِ توجّهي براي رونق بازرگاني و بهبود وضع داد و ستد به عمل آورد . پيشه وران و صنعتگران مورد حمايت قرار گرفتند و با تسهيلاتي كه از نظر ماليات و عوارض براي آنان منظور شد ، بازار رونق بيشتري يافت .
براي حسن جريان داد و ستد و جلوگيري از اجحاف كسبه ، داروغگان موظف بودند بر قيمت اجناس ، كه به طور معمول ارزش ثابتي براي آنها تعيين مي شود ، نظارت مستمر داشته باشند . فروشنده اي كه جنس خود را گران مي فروخت ، گوش و بيني خود را از دست مي داد .
تجارت خارجي
فعال كردن تجارت خارجي نيز از اقداماتي بود كه كريم خان وجهه همت خود قرار داد . به دنبال كوششهايي كه او براي ايجاد امنيت در خليج فارس مبذول داشت و كوشيد تا اين شاهراه مهم دريايي را زير كنترل امنيتي ايران درآورد ، مناسبات بازرگاني كشور را با دولتهاي همسايه ، هماهنگ كرد . او توجه داشته كه هرچه ممكن است طلا وارد ايران شود . كالاهاي مهم صادراتي ايران عبارت بودند از : ابريشم و پارچه هاي ابريشمي ، پنبه ،خشكبار ، ترياك ، آنقوزه همداني و مواد دارويي . هندوستان از طريق كمپاني هند شرقي از ايران مس و گوگرد و ساير مواد معدني مي خريد . يكي از مشتريان خارجي شراب شيراز ، هندوستان بود .
روسها از ايران انواع كالاهاي هندي از قبيل ململ بنگالي و كتان و جواهرات خريده در بازارهاي اروپايي مي فروختند . تركها علاوه بر كالاهاي نامبرده در بالا ، تنباكو ، پشم ، گلاب و مخصوصاً اسب از ايران مي خريدند . ...
واردات ايران از تركيه بسيار كم و عبارت بود از خرما ( از عراق ) ، برنج و بعضي از كالاهاي ساخت اروپا . با اين همه ، كريم خان با برقراري روابط بازرگاني با انگلستان تمايل داشت . در سال 1177 ه . ق ( 1763 م ) « ويليام آندرو پرايس William Andrw Price »كارگزار بازرگاني انگليس در خليج فارس « تامس دارن فرد Thomas Dornform » را به نمايندگاني از جانب خود در رأس يك هيأت تجاري به شيراز فرستاد . مذاكراتي كه وي با كريم خان صورت داد منجر به صدور فرماني از سوي وكيل الرعايا شد كه به موجب آن حق آزادي تجارت با ايرانيان به اتباع انگليسي اعطا مي شد و آنان مجاز مي شدند در بوشهر نمايندگاني تجاري تأسيس و در بنادر خليج فارس به تجارت بپردازند .
انگليسي ها در برقراري روابط تجاري با ايران ، دنبال تحقق اهداف سياسي خود بودند و اساساً مناسبات بازرگاني با ايران براي آنها با زيان مادي همراه بود .
اما چندان كه قبلاً اشاره شد ، انگليسي ها ،از عهدة سركوبي مير مهنّا برنيامدند ( ويا نخواستند برآيند ) . كريم خان كه از اين ناتواني انگليسي ها برآشفته بود ، نمايندگاني بزرگاني آنان را در بوشهر تعطيل و تمامي اتباع انگليس را از ايران بيرون ريخت .
روابط بازرگاني ايران و روسيه
مناسبات تجاري ايران با روسيه در عهد كريم خان و سالهايي چند پي از او بي سرو صدا اما بسيار پرسود و ثمر بخش توصيف شده است . آن چنان كه رشك و حسد نمايندگان برخي اي كشورهاي اروپايي را برانگيخته است .
بندر انزلي از ايران و بندر آستراخان ( هشترخان ) از روسيه مراكز مهم تجاري دو كشور بودند.
تجارت ايران و فرانسويان
مناسبات و مذاكرات بازرگاني ايران و فرانسه ، درعهد كريم خان هيچگاه به نتايج عملي منجر نشد . فرانسويان بيشتر اهداف سياسي را دنبال مي كردند . يا در پي برانگيختن ايران عليه عثماني بودند يا مي خواستند ايران و عثماني عليه روسيه وارد جنگ شوند.
هيأت هاي متعددي از آن كشور وارد در بار كريم خان شدند و مذاكرات فراواني صورت گرفت .
مردان قلعة پري
عصر كريم خان ، از نظر ادبيات ، وراث انحطاطي است كه ازعهد مغول و به عبارت روشن تر از اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم آغاز شده بود . از اين زمان « ضعف ادبي و سستي و فتور و عدم توجه واعتنا به اصلاح و علاج نثر پديدار مي گردد و مقدّمات فساد نثر و عدم غور و تعمق در اداي لغات و عبارات از ياد رفتن دستور صرف و نحو و ركاكت لفظ و معني آشكار مي گردد .
فساد و تيره بختي و قتل و كشتار مردم ، كه اهل ذوق و هنر نيز در جزو آنان بودند فرار برخي از آنان از ايران ، براي نجات و رهايي از تيغ خونريز دولتهاي استبدادي و مرگ و مير پاره اي از آنها بر اثر كشته شدن يا مردن از گرسنگي و فقر ، اين نتيجه را به بارآورد كه حتي در عصر اعتلاي صفويه ، يعني زمان شاه عبّاس اول ( 985-102 ، ه . ق ) ايران در عرصة ادبيات دستي قوي نداشته باشد.
بدين گونه ، سنت شاعران پارسي گوي ايراني در دوره هاي قبل ، به مثابة تساهل و آسان گيري در قلمرو شعر فارسي از سوي هواداران سبك هندي تعبير و تفسير شد و در طول نزديك به يك قرن به تدريج واكنشهايي به وجود آوردكه اوج آن در دوران كريم خان زند ، در جامه «مكتب بازگشت » به عرض اندام پرداخت .
اما حكومت كريم خان و خاصه سياست فرهنگي - اجتماعي او ، تأثير ديگري هم در ادبيات كرد.
رستم التواريخ به طبقات مختلف علما و دانشمندان و منشيان و متكلمين و مترسلين و شعرا و كتاب خوش تحرير و نقاشان و مهندسين و مسّاحين و بنّايان و موسيقي دانان و اطّبا و منجّمين زمان كريم خان اشاره مي كند و اسامي برخي از زبده ترين آنها را مي نويسد واز مراتب علمي ودانش و آگاهي و نيز صفت اخلاقي آنها ، شمه اي شرح مي دهد . در زمينه هنر خطاطي : آقا محمد زرگر اصفهاني ، خداداد بختياري ، آقا ابوالقاسم اصفهاني ، آقا محمد علي عصار اصفهاني ، ميرزا محمد ولِد اصفهاني ،ميرزا محمد علي طباطبايي كرماني ، كه نستعليق نويس بوده اند و هنرمند نامدار درويس عبدالمجيد استادِ خط شكسته .
در زمينه نقاشي و تصوير سازي : آقا زمان ، آقا باقر ، آقا صادق ، ميرزا حسن و ميرزا محمد .
ورزش نيز مورد توجه كريم خان بوده است . مردان و زنان زند ، در هنر سواركاري ، شمشير زني ، نيزه اندازي ، كشتي گيري و ديگر فنون رزمي وميداني استعداد بسيار داشته اند و هم از اين رو اينگونه ورزشها را تشويق مي كرده اند . رستم التواريخ ، از قوي و قوت بازو بوده اند .
جاذبه هاي ساده زيستن
كريم خان برخلاف اكثر سلاطين هم عصر خود ، همچون شاه طهماسب دوم و نادرشاه و جانشينان او و ديگران به جمع آوري شمشهاي طلا و نقره علاقه اي نداشت و هنگامي كه مُرد فقط هفت هزار تومان در خزانة او بود . عوايد كشور را صرف
فعاليت هاي عمراني و اقتصادي كردو خود بسيار ساده زندگي مي كرد .
امينه پاكروان ، لز روايات كساني كه وكيل را ديده اند ، گفته است : كه در لباس پوشيدن مراقبت بسيار داشت ،بي آنكه در تجمّل زياده روي كند . نيم تنه اي از سجاف خز ،جليقه اي با مرواريد هاي درشت ، دستاري سبك از شال كشمير كه به دورة كلاه بزرگ نمدي پيچيده مي شد ،پوشاكي است كه ديداركنندگان به تن او ديده اند . اما به روايت مولف فارس نامه ، آرايه هاي پوشاك او از اينها بسي ساده تر بوده است .
كريم خان معتقد بود كه خودسازي كار زنان است نه مردان .
