بخشی از مقاله
چکیده
نفوذ و آثار و اندیشه های ناموران ایران در شبه قاره هند در طول تاریخ زیاد بوده است. در میان این ناموران، خواجه حافظ شیرازی در هند شهرت فراوانی دارد. نسخه های خطی زیادی از کلیات، دیوان و غزلیات منتخب حافظ شیرازی در کتابخانه ها و موزه های شبه قاره موجود است. ترجمه های زیادی به زبانهای محلی منتشر گردیده، همچنین شرح ها، حواشی وفرهنگ نامه هایی ترتیب داده شده و کتابهای مفصّلی درباره احوال و آثار خواجه حافظ در شبه قاره هند تألیف شده است.
استاد نذیر احمد ازمحقّقین،مصحّحان و منتقدین متون ادبیات فارسی در هند است . وی مطالعات عمیقی در حوزه ادبیات فارسی و نسخه شناسی داشت. مهمترین کار نذیر احمد در حافظ شناسی کشف نسخه خطّی قدیمی دیوان حافظ است که در سال 824 هجری قمری کتابت شده بود. این نسخه متعلق به کتابخانه خانواده هاشمی سبزپوش در شهر گورکهپور، هند است. در این مقاله تلاش شده است که سهم خدمات استاد نذیر احمد خان در حوزه حافظ شناسی در شبه قاره مورد بررسی قرار گیرد. در راستای این امر سه نسخه خطی قدیمی و مهم که توسط وی کشف و معرفی شده است مورد بحث قرار گرفته است.
.1 خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی
لسان الغیب، خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی بزرگترین شاعر غزل سرای ادبیات فارسی بشمار میرود. حافظ نه فقط در جهان فارسی بلکه در سراسر جهان شهرت بسیاری دارد. به نظر میرسد در زمان خودش هم از شهرت قابل توجهی برخوردار بود که میگوید: به شعر حافظ شیراز میگویند و میرقصند سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی همواره نفوذ و آثار و اندیشه های ناموران ایران در شبه قاره هند خیلی زیاد بوده است.
در میان این ناموران، خواجه حافظ یکی از چند شخصیتی است که در هند شهرت فراوانی دارد. آوازه حافظ در شبه قاره هند از روزگار خودش آغاز شده، رونق و شهرت این شاعر بزرگ در هند پس از درگذشت وی صدها برابر افزایش یافت. میان عاشقان حافظ اختلاف دین و عقیده نبود و بدون ملاحظه عقیده و مذهب مردم با سواد و بی سواد، شاه و گدا، شاعر و فیلسوف از کلام این شاعر معروف وی لذت برده اند.
پدر تاگور، فیلسوف و شاعر بزرگ هند همواره صبح را با خواندن کلام حافظ آغاز می کرد و به حافظ علاقه بسیاری داشت. غزلیات حافظ را در خاطر داشت تا آنجا که به« گردیده است - معین، 1370، ج. - 749 :2 فال گرفتن از دیوان حافظ در هند بسیار رواج داشته بود و پادشاهان گورکانی هند از دیوان حافظ فال میگرفتند. اکبر شاه از استادان فارسی غزلیات حافظ را فرا میگرفت. پادشاهان، شاهزادگان، امرا و رؤسا، صوفیان، دانشمندان و شاعران و ادیبان هند همیشه کلام حافظ را مورد مطالعه خود قرار داده اند و از آن استفاده کرده اند.
نسخه های خطی زیادی از کلیات، دیوان و غزلیات منتخب حافظ شیرازی در کتابخانه ها و موزه ها موجود است. ترجمه های زیادی به زبانهای محلی منتشر گردیده، همچنین شرح ها، حواشی و فرهنگ نامه هایی ترتیب داده شده و کتابهای مفصّلی درباره احوال و آثار خواجه حافظ در شبه قاره هند تألیف شده است. در کنار این ها تأثیر دیگر شاعران و نویسندگان از حافظ، هر یک شاهدی بر محبوبیت و شهرت حافظ در شبه قاره هند است.
اولین بار دیوان حافظ درسال 1791میلادی در کلکته در سرزمین هند چاپ شد و بعد از نیم قرن در ایران منتشر شد - ادریس احمد، . - 171 : 1369 شریف حسین قاسمی در این باره مینویسد: »دیوان حافظ اولین مرتبه در سال 1206- 1202هجری قمری در کلکته چاپ سنگی خورد و سپس تاکنون صدها بار دیوان شعر این شاعر نامی برای عاشقان و دوستداران وی به قطع های مختلف در هند به چاپ رسیده است«دیوان حافظ قبل از ایران در هند توسط مؤسسه های مطبوعاتی مختلف به چاپ رسید. یکی از این مؤسسات، »چاپخانه نولکشور« در شهر لکنهو است که با چاپ کردن کتابهای فارسی زیادی خدمات گرانبهایی به زبان و ادبیات فارسی انجام داده است. همین مؤسسه تاکنون بارها دیوان حافظ را چاپ کرده است. در کنار آن ترجمه دیوان حافظ و منتخب آن در دیگر مؤسسات به زبانهای محلی هند چاپ شده است.
به قول استاد ادریس احمد: »گمان میرود که تاکنون بیش از یک صد هزار نسخه از دیوان حافظ در هند چاپ شده است. اگر تعداد نسخه های خطی دیوان و منتخبات و شروح و فرهنگنامه و ترجمه های آن را به حساب آوریم این تعداد دست کم سه الی چهار برابر خواهد بود« - ادریس احمد، . - 171 : 1369 در عصر حاضر ترجمه و شرح های دیوان حافظ به زبانهای محلی هند مانند اردو، پنجابی، بنگالی و آسامی و غیره بسیار است. ادبا و دانشمندان و شعرای هند خواجه حافظ را همواره مورد مطالعه قرار داده اند و حافظ در هند همیشه به عنوان یک شاعرمحبوب و مقبول مطرح بوده است.
.2 استاد نذیر احمد خان
استاد نذیر احمد ازمحقّقین،مصحّحان و منتقدین متون ادبیات فارسی در هند است. وی مطالعات عمیقی در حوزه ادبیات فارسی داشت. در نسخه شناسی و روش نگارش چیره دست بود، بیشتر آثار وی در حوزه تحقیق و تصحیح بود و به همین علت کار تحقیق و تصحیح استاد بزرگ بسیار اعلی بود تا آنجا که در بین محققین فارسی همواره به آثار وی استناد کرده اند. استاد نذیر احمد به سه زبان اردو، فارسی و انگلیسی تسلط کامل داشت و در هر سه زبان مقالات تحقیقی و ادبی نوشته است. وی همچنین کتابهای زیادی بر اساس نسخ خطی تصحیح و نقد کرده است.
مهمترین کار نذیر احمدر حافظ شناسی کشف نسخه خطّی قدیمی دیوان حافظ است که در سال 824 هجری قمری کتابت شده بود. این نسخه متعلق به کتابخانه خانواده هاشمی سبزپوش در شهر گورکهپور، هند است. استاد نذیر احمد بعد از تلاش و جستجوی سی ساله این نسخه را کشف کرد. این نسخه یکی از معتبرترین نسخه های مکشوف دیوان حافظ است که بعد از تصحیح با همکاری محمدرضا جلالی نائینی توسط انتشارات آستان قدس در سال 1971میلادی منتشر شد. این دیوان در ایران خیلی مقبول و معروف شد و بارها به چاپ رسید. کشف این نسخه خدمت گرانبهایی به ادبیات فارسی و جهان فارسی بود و در کارنامه پر افتخار استاد نذیر احمد اهل هند قرار گرفت. ایرانیان در مقابل خدمات گرانبهای استاد نذیر احمد را پاس داشتند و خطاب »حافظ شناس« و »ایران شناس« به وی دادند.
یونسکو سال 1988 میلادی را به عنوان »سال حافظ« اعلام کرده است. نذیر احمد هم دو نسخه خطی قدیمی دیوان حافظ که اولی در سال 813 هجری و دوم در سال 818 هجری کتابت شده بود، در همان سال از طرف مرکز تحقیقات فارسی خانه فرهنگ ایران در دهلی نو منتشر کرد. خانه فرهنگ ایران در دهلی نو برای ارج نهادن به کار نذیر احمد به وی خطاب »حافظ شناس« اعطا کرد. ایرج افشارمحقّق بزرگ و مصحّح نامدار معاصر استاد نذیراحمد درباره حافظ شناسی وی مینویسد: »قسمتی از تحقیقات آقای نذیر احمد درباره دیوان حافظ و رسیدگی به نسخه های خطی آن است. اطلاع و بصیرت ایشان در زمینه نسخه های خطی فارسی که در سراسر هندوستان پراکنده است، موجب شد که نسخه های خوبی از حافظ به قلم ایشان شناخته و شناسانده شود و ایشان بر اساس آنها توانست در تصحیح متون آن دیوان به نتایج تازه ای برسد« - قاسمی،:1391
