بخشی از مقاله
کبوتر خانه ها رازهای ناشناخته
ایران، سرزمینی است به قدمت تاریخ، سرزمینی که جای جای آن یادگارهایی از گذشته به همراه دارد و میراثی کهن از یک تمدن و فرهنگ و این میراث آینه ایست که نیاکان ما آن را بر جا نهاده اند تا بنگریم آنچه بر این سرزمین گذشت و آینده را بر خشت خشت این بنای کهن ، بر پا داریم.
نگاهی گذرا به بناها و تاریخ ایران انداختیم و در این میان برج هایی دیدیم که استوار و بلند در پهنای دشت های اصفهان ایستاده اند. بناهایی ساخته شده از خشت خام ، کاه گل و گل که سالیان دراز است استوار و پا برجا مانده اند و می توانند برای ما نمونه ای جالب از مقاومت و ایستایی یک بنا باشد.
در این تحقیق قصد داریم به معرفی این برج ها و کاربرد آنها و بیان مختصر تاریخچه ای از آن بپردازیم و سازه و مصالح این برج ها را بررسی کنیم تا راز استواری این بناها را در یابیم.همچنین نمونه هایی از این برجها مثل "برجهای صحرای دستگرد ، برج امام خمینی ، برج گورت ، برج ردان و برجهای هزار جریب "با عکسهایی از آنها مورد بررسی قرار گرفته اند.در پایان به چگونگی امنیت و دلایل خرابی و انهدام آنها می پردازیم تا راههای حفظ این گنجینه های با ارزش را بیابیم.
ای کبوتر با من مسکین سفر کن تا که شاید بر سر برجی نشینم.
معرفی کبوترخانه ها
کبوتر خان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد.
برج کبوتر چنین تعریف شده است:
" در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای کبوتران است. موسوم به برج کبوتر"
ساخت کبوتر خانه را می توان به نوعی شاهکاری هنری دانست .کبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی. چون بافت معماری که گل رس و کاه و نمک بنیادش را بانی بودند و مقاوم در برابر سرما و گرما و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی تا آرامش کبوتران اندرون کبوتر خانه را تامین نماید . غالب کبوتر خانه ها به واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی به اندازه ای بود تا کبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان نا خوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنه کاهگلی مانع از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می گردید به جهت استحکام هر چه بیشتر درون را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند و سطح بیرونی را ساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی گردد . در بخش میان تهی بالای کبوتر خانه نیز
دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا به داخل کبوتر خانه که قرابتی بسیار با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیز حفر چاهی به جهت تامین آب شرب کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر و جوی و رودخانه حفر می کردند.
صاحبان کبوتر خانه ها به ۳ ماه به یک بار برای جمع آوری فضولات به داخل کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه از برای صیفی جات و میوه های جالیزی بسیار مفید می بود حال باید در نظر آورد میزان کود استحصال گشته را بر مبنای آمار کبوتران موجود در کبوتر خانه که گاهی به بیش از ۷۰۰۰هزار جفت را بالغ می گردید و رقم ۷۰.۰۰۰ کیلوگرم در سال که عایدی ارزشمندی را از برای کشاورزان به همراه داشت .
کبوترخانه‌ها ظاهراً برجهايي هستند که کبوتران در آنها خانه مي‌کنند. من هم همين‌قدر بيشتر درباره‌ي اين پديده نمي‌دانستم تا اين‌که تازگي مطلبي خواندم و فهميدم که نه، انگار ماجرا خيلي جدي‌تر از اين حرفهاست! در آنجا ضمن شرح و توصيف اين «بناهاي سترگ و شکوهمند» نوشته بود:
«معمار ايراني به دليل نگاه عالمانه به اقليم و علم زيست شناسي، عجايبي حيرت برانگيز و ماندگار را در اين سياره خاكي تحت عنوان كبوترخانه هاي ايراني خلق كرده و چه زيبا، اين هماهنگي برجهاي به رنگ خاك (برخلاف برجهاي به رنگ آب[با سياره خاكي ]که دو سومش هم آب است) در وحدت از روزگاران پيش به يادگار مانده است، كه حقيقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجايب هفتگانه عالم نگاه كرد.»
قطر سوراخهاي ورودي كبوتران (هر کبوتر يک سوراخ ورودي دارد و يک سوراخ خروجي!) به داخل برجها به اندازه اي ساخته شده است كه تنها كبوتران مي توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اين كه براي دقت يك اندازه بودن قطر سوراخهاي كبوتر بويژه در كبوترخانه هاي سبك گلپايگان و خمين از تنوشه (لوله هاي سفالي) استفاده مي شده تا سوراخها يكسان اجرا شود...
و براي اين که خيال نکنيد مردم ما بدون بهره گيري از علوم زمانه و حتی علوم زمانهاي بعد همينطور ديمي کبوترخانه مي‌ساختند بدانيد که براي ساختن اين بناهاي عجيب غير از علم «دفع دشمنان کبوتر» « از علوم ديگر در ساخت برجهاي كبوتر همچون استفاده از دانش فيزيك با توجه به اصل تشديد ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعي حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهاني كه ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و رياضيات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهره گيري از اصول زيباشناختي آن چشم گير است. دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است كه در ايجاد تجهيزات دفاعي كبوترخانه و نيز تمهيدات مكانيكي، بيولوژيكي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال مي شده. همچنين از علوم آب و هواشناسي، گياه شناسي و ساير علوم بهره برده شده است.»!
شاردن سياح بزرگ فرانسوي در قسمتي از سفرنامه خود مي نويسد:«كبوترخانه هاي عظيم ايران شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ماست.»! و «ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته مي شود.»!
مجموعه ی کبوتر خانه های اطراف اصفهان ، که شاردن تعداد آنها را 3000 بر شمرده است هم اکنون در حال نابودی است . ( به دلایل نابودی آنها اشاره خواهد شد. )
طبق آمارهایی که در سال 1365 از کبوتر خانه های موجود تهیه شده است تعداد انها فقط 606 عدد، اعم از فعال و مخروبه بوده است. وضعیت کبوتر خانه های مناطق دیگر ایران ، قمشه ، نجف آباد ، خوانسار ،خمین و گلپایگان و بازمانده های آن در استان آذربایجان و یزد از این هم بدتر است.
گفتنی است از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیک ، ریاضیات جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است.
این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی در اصفهان به شمار آید.
جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست.
قسمت عمده ی این فضولات د ر حاصلخیزی زمینهای زراعتی و مقدار کمی هم در د باغی به مصرف می رسیده است.
این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری داشته . به همین علت مهم کبوتران نزد آنها کم و بیش مقدس بوده اند.
با مروری بر نوشته های مستشرقین و جهانگردان در طی سه قرن گذشته می توان نتیجه گرفت که قدمت این برج ها به درستی معلوم نیست. ولی آنچه مسلم است از حدود 700 سال قبل ، برج های کبوتر در اصفهان خرید و فروش می شده و حتی صاحبان آنها به علت در آمد قابل توجهی که از این برج ها عایدشان می گردیده همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می کردند
بررسي برج هاي كبوتر
برج هاي كبوتر در پهنه ي دشتهاي سر سبز يا گوشه ي باغهاي اصفهان خود نمايي مي كنند.
در ساختمان اين برج ها غالباً از خشت خام ( خاك رس ) كه در منطقه به وفور يافت مي شود ، چنان با مهارت استفاده شده كه شگفتي بيننده را برمي انگيزد( البته نقش آب و هوا را در انتخاب اين نوع مصالح نبايد فراموش كرد. )
در داخل اين برج ها مقياس ها به طور اصولي درك ميشود و نسبتهاي دقيق و آرايش بسيار جالب لانه هاي كبوتران بيننده را به كنجكاوي وا مي دارد.
الف: موقعيت
موقعيت برج بايد طوري باشد كه از هر نظر امنيت كبوتران را تأمين نموده و دسترسي به آب و دانه به سهولت امكان پذير باشد.
ب:سبك
در طرح هر برج به سه مسئله توجه شده: به كار بردن حداقل مصالح ساختماني با ايجاد حداكثر لانه هاي كبوتر و فضاهاي ارتباطي. اگر توجه كنيم مصالح ساختماني مصرفي در برجها غالباً از خشت خام مي باشد و خشتها فقط فشار را تحمل مي كنند و تحمل آنها در برابر نيروهاي كششي و پيچشي حداقل است . بنابراين مي توان به اهميت طرحها و مهارتي كه در كاربرد خشت به كار رفته است پي برد.
ج: تهويه
مسئله ي تهويه در داخل برج حائز اهميت مي باشد. داخل برج در طول سال بايد از حرارت مطبوعي برخوردار باشد تا كبوتران بتوانند در شرايط مساعدي تخمگذاري كنند.
د: روشنايي
با توجه به اينكه كبوتران در تاريكي ديد كافي ندارد از اين جهت بايد روشنايي داخل برج به نحوي تأمين باشد كه كبوتران به آساني بتوانند لانه هاي خود را پيدا كنندو ورود و خروجشان به سهولت امكان پذير باشد.
ه: ورود و خروج كبوتران
پنجره ها و برجك هاي مشبك در برج بايد به نحوي تعبيه شده باشد، كه كبوتران براي ورود و خروج ، دچار مشكل نشوند ومجبور نشوند براي يافتن لانه هايشان ذاخل برج را دور بزنند.
اینک بررسی چند نمونه از برجهای موجود
برج های صحرای دستگرد
برج صحرای دستگرد (1) :
این برج از نوع استوانه ای است و دارای 4 جرز است که نگهدارنده ی سقف هستند . پلان آن يک طبقه است و راهروهای بسيار باريکی دارد .
برج صحرای دستگرد (2) :
اين برج در صحرای دستگرد واقع در جاده ی فرودگاه شهيد بهشتی اصفهان قرار دارد .
برج امام خمینی
اين برج در ابتدای خيابان امام خمينی اصفهان قرار دارد .
نمای خارجی آن از گچ و کاهگل و نمای داخلی آن از آجر و کاهگل ساخته شده است . ارتفاع اين برج 25/11 متر است و قطر استوانه ی بزرگ آن 70/6 متر می باشد.
برج گورت
اين برج در روستای گورت قرار دارد ، گورت روستايی از دهستان قهاب، بخش مرکزی شهرستان اصفهان است. در گورت ومزارع آن بيشترين تراکم برجهای کبوتر به چشم می خورد .
اين برج دارای دو استوانه ی داخلی وخارجی است که استوانه ی خارجی آن جهت پايداری بيشتر کمی متمايل تر ساخته شده است و با 9 عدد جرز به استوانه ی داخلی متصل گرديده و پله های آن داخل جرز ها تعبيه شده و از پايين شروع و تا پشت بام ادامه دارد و در پشت بام 9 عدد برجک به صورت آجر کاری مشبک قرار دارد که عبور کبوتران ، تهويه و نورگيری را ميسر می کنند . ارتفاع اين برج متر وقطر استوانه ی بزرگ آن 60/6 متر است .
برج ردان
اين برج در 3 کيلومتری جنوب شرقی اصفهان در کنار کانال آب در قريه ی ردان قرار دارد واز نوع استوانه ای است.
پلان طبقه ی همکف و اول آن مشابه بوده و در بام آن 10نور گير وجود دارد که يک در ميان مربع ودايره هستند ابعاد آجرهای آن 4×24×24 سانتی متر است.
قطر برج 30/13 متر و ارتفاع استوانه ی بزرگ 20/10 متر می باشد
برج های هزار جریب
از اين برجها دو برج باقی مانده است .يکی واقع در دانشگاه اصفهان و ديگری در امتداد جنوبی خيابان شيخ صدوق اين دو برج از لحاظ ساخت پيشرفته ترين برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بيشتری هستند .
برج دانشگاه اصفهان :
اين برج باارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمين 30/13 متر است و ارتفاع کل برج 70/16 متر می باشد
ابعاد آجرهای آن 4×24×24 سانتی متر و ابعاد لانه های آن 25×17×17 سانتی متر می باشد .
از اين برجها دو برج باقی مانده است .يکی واقع در دانشگاه اصفهان و ديگری در امتداد جنوبی خيابان شيخ صدوق اين دو برج از لحاظ ساخت پيشرفته ترين برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بيشتری هستند .
.
برج هزار جريب ( شيخ صدوق ) :
اين برج مجموعه ای از هشت استوانه ی کوچک در اطراف يک استوانه ی بزرگ مرکزی می باشد ، اتصالات استوانه های خارجی وداخلی سختی سازه را افزايش داده و پرواز ناگهانی چند هزار کبوتر به پايداری برج آسيبی نمی رساند .
ارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمين 20/13 متر و قطر آن 50/13 متر است
امنیت کبوترخانه ها
هر کبوتر خانه مانند يک دژ نظامی بايد در برابر همه ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نيستند مقاوم ونفوذ ناپذير باشد .
اين نفوذ ناپذيری نه تنها بايد قوش ، قرقی ، جغد ، کلاغ ، گربه و روباه و تا حدی آدميزاد را در بر می گيرد ، بلکه مار و موش را نيز شامل گردد . موش اگر چه مستقيماً دشمن کبوتر نيست اما با عمل کانال سازی خود در زير پی ها می تواند از طريق زير زمين راه را برای ورود مار به داخل کبوترخانه ها فراهم آورد . برای پيشگيری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم به کبوترخان در کبوترخانه های ايران به ويژه نمونه های گلپايگان و خمين لانه های ورودی کبوتر ( کبوتر رو ) کاملاً حساب شده وگاه بوسيله تنبوشه هايی استاندارد بنا شده اند . چنانچه کبوتررو کمی بزرگتر باشد ساير پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می کنند و اگر کوچکتر باشد کبوتران بزرگتر قادر به ورود به آن نيستند .
برای جلوگيری از بالارفتن گربه ومار در برجهای مدور به شيوه ی اصفهان از نوار و يا نوارهايی از گچ در کمر برج و در نمونه های خمين و گلپايگان و خوانسار علاوه بر اين نوار از فرورفتگيهايی در نبشهای مکعب مستطيلی کبوترخانه ها و گاه تسهيلات ديگر استفاده می کنند . رنگ سفيد نوار و نوارهای گچی علاوه بر زيبايی به جلب کبوتران کمک می نموده است .
احياناً کبوتران چاهی به مرور نسبت به اين رنگ بازتاب شديدی از خود نشان داده اند . نصب تله ی مارگير که خود به تنهايی ابداع خلاقانه ای می باشد در کبوترخانه های
خمين ، گلپايگان و خوانسار نيز رايج بوده است .
امروزه در فن آوری های کشاورزی استفاده از بو وهورمون برای راندن و یا به دام انداختن حشرات مطرح می باشد .
در گذشته از اين فکر برای فراری دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده می شده است برای مثال در کبوتر خانه ها از بوی برخی جانوران مانند گرگ ،کفتار وبوی برخی گياهان مانند کندر وسراب استفاده می شده است . در برخی روستاهای گلپايگان وخمين سر گرگ وکفتار را در کبوترخانه ها می گذاشتند
