بخشی از مقاله
چکیده
امروزه به دلیل روند شتابان زندگی جدید و عواقب ناشی از توسعه نا آگاهانه محیط، به باز اندیشی در چگونگی شکلگیری محیط پایدار و رویکرد توسعه پایدار توجه ویژه میشود تا شاید مرهمی برای محیط فردا باشد. به علت اندیشه شکل دهنده توسعه و طراحی پایدار که انسان و محیط در تعامل با هم قرار میگیرند، این رویکرد متعلق به همه زمانهاست و باید توجه داشت که آن سبکی زودگذر نیست. معماری گذشته ایران یکی از نمونههای موفق همخوانی زندگی با محیط پیرامون است. اندیشه و روشهایی که برای ساخت بناهای کاربردی در نظر گرفته شده، همساز با محیط است. یکی از این بناها، کبوترخانهها هستند که به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، پاسخی در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی جهت جمع آوری کود و تقویت خاک بودند. در حوالی استان اصفهان بیش از سه هزار کبوترخانه وجود داشته که به نظر میرسد، رونق آنها در دوره صفوی، مقارن با رونق کشاورزی در منطقه بوده باشد. بعدها در دوره قاجار نیز روند ساخت کبوترخانهها به صورت چشمگیری ادامه یافت. ناحیه شرق اصفهان تا پیش از مدرنیسم و استفاده ناآگاهانه محصولات صنعتی دارای توسعه پایدار و گونههای متعدد بناهای همساز با اقلیم و زندگی مردم بود، به این دلیل کبوترخانه های این منطقه برای مطالعه موردی پژوهش انتخاب شدند. در این راستا با روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا تعاریف و مفاهیم مرتبط با پایداری و طراحی پایدار بررسی شده است، سپس با توجه ویژه به منطقه پژوهش به دسته بندی و گونه شناسی کبوترخانههای شرق اصفهان پرداخته شده است و نهایتا مولفههای موثر در توسعه پایدار این منطقه در رابطه با کبوتر خانهها استخراج شد؛ مولفههایی نظیر شناسایی مکان مناسب در استقرار بنا و نزدیکی به زمینهای کشاورزی، هماهنگی با زندگی و فرهنگ مردم منطقه، ارتباط با طبیعت و شناخت فرآیندهای طبیعی نظیر تولید کود و استفاده از پرندگان، همخوانی مناسب فرم بنا با اقلیم و نحوه قرارگیری آن با توجه به عوامل محیطی.
-1 مقدمه:
پس از آگاهی از رشد مشکلات زندگی امروز، دیدگاه جدیدی به نام پایداری مطرح شد. توسعه و معماری پایدار نیز زاده این دیدگاه هستند که به رابطه محیط و انسان به صورت متعادل مینگرند. معماری ایران که همواره از این دیدگاهها به طور مصرفی استفاده کرده، از گذشته خود غافل شد. این نحوه نگرش و رابطه تعادلی انسان و محیط در بنیادهای معماری ایران به طور خاص مشهود است. ایرانیان همواره با طبیعت زندگی میکردند، از این رو توجه به این بناها لازم است. یکی از بناهای خاص معماری ایران که با این نگرش ساخته شده کبوترخانه است. بیشترین تعداد کبوترخانهها در استان اصفهان ساخته شده که در سفرنامههای جهانگردانی چون ابن بطوطه، شاردن، کمپفر، لیدی شیل، گوبینو، ویلز، دیالافوا، کرزن، جکسن، ریچاردز و بیزلی از آنها به وفور یاد شده است. به عنوان مثال ابن بطوطه در سفرنامهاش آورده است: »نخست به اشترگان رسیدیم. اشترگان شهری است نیک و پر آب و دارای باغها، مسجد زیبایی نیز دارد که آبی از وسط آن میگذرد. سپس به شهر فیروزان رفتیم، که شهری کوچک است و نهرها و باغها و درختها دارد ... فردا به قریه فیلان رفتیم، قریه فیلان قریه بزرگی است که روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد بسیار زیبایی وجود دارد و از زمین تا داخل مسجد پله میخورد و اطراف مسجد را باغها فرا گرفته است. آن روز را نیز از وسط باغها و آبها و دیههای زیبا که برجهای کبوتر زیادی در آنها دیده میشود به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم.« - ابن بطوطه، 1361، - 211 همچنین در منابع آمده است که غازان خان مغول 703 - 964 - ه.ق - در کنار سایر اقدامانی که برای احیای کشاورزی ایران انجام میشده، فرمانهایی برای حفظ و نگهداری کبوتران و کبوترخانهها صادر کرده بود. وی عمال دولتی را از گرفتن کبوتران از روستائیان و دام نهادن در مجاورت برجهای کبوتر منع کرده بود. اینجا شاید ذکر متن اصلی میپردازیم: » و پادشاه اسلام چون قوشچیان را از گرفتن کبوتر و مرغ مردم منع فرموده و آن را در وجه طیور خاصه معینی گردانید و نیز حکم یرلیغ1 روانه فرمود تا هر کجا که برج کبوتری باشد، صیادان البته دام ننهند.« به نقل از - فرهادی، 1372، - 30 با توجه برداشتهای میدانی نگارندگان تعداد زیادی از این کبوترخانهها در منطقه شرق استان مشاهده میشوند؛ که نشان از آبادانی آن در گذشته دارد. بدین منظور این منطقه، به عنوان منطقه پژوهش انتخاب گردید.
-2 طرح سوال:
با پذیرش تغییرات دائمی در جوامع انسانی و بروز نیازهای جدید در طول زمان، تغییرات محیطی در ابعاد مختلف عملکردی و کالبدی امری اجتناب ناپذیر است و به این سوال میانجامد که بناهای معماری ایران که زمان زیادی ارتباطی پایدار با محیط خود داشتند دارای چه خصوصیاتی بودند که میتوان آنها را پایدار نامید؟ آیا مولفههایی در توسعه پایدار منطقه آنها موثر بودند؟ و اگر این ارتباط پایدار بود، چرا از بین رفت؟ از آنجا که یکی از بناهایی که دارای این ویژگی بود و امروزه به فراموشی سپرده شده کبوترخانهها هستند، توجه پژوهش را به طور خاص بر آنها معطوف میکنیم؛ چرا که آنها از جمله بناهایی است که ارتباطی پایدار با بستر خود داشته و سالیان طولانی همچنان کارایی و پویایی خود را حفظ نموده بودند.
-3 روش تحقیق:
شیوهی انتخابی در این پژوهش جهت نیل به پاسخی مناسب برای سوال فوقالذکر بررسی کبوترخانههای منطقهای موفق است که توانسته بود حیات پایدار خود را در طی دورههای مختلف سیاسی و عمرانی حاکم حفظ کند، گر چه با پیشرفت جامعه امروز به فراموشی سپرده شده است. این نمونه که کبوترخانههای منطقه شرق اصفهان است میتواند ما را در درک عینی مشخصهها و مولفههای یک نشانه پایدار یاری رساند و با نگاهی دقیقتر میتوان آنرا به سایر بناهای پایدار نیز تسری داد. در فهم مفاهیم اولیه و اصول پایداری عموما از مطالعات کتابخانهای بهره گرفته شد اما در بخش پایانی که پیدا کردن مولفهها بود، منطقه پژوهش توسط برداشت میدانی نگارندگان مورد تحقیق قرار گرفت.
-4 مفهوم توسعه پایدار:
پس از تجربه توسعه و معماری مدرن، مشکلات فراوانی در زمینه محیط زیست به وجود آمد. توسعه ناپایداری که از اندیشه بنیانگذاران آن ناشی شد. بیکن2که یکی از آنان است، معتقد بود: »جهان برای بشر ساخته میشود، نه بشر برای جهان[2]« یعنی آنان جهان را به دیده بستری برای بهرهگیری بدون توجه میدانستند. اما با توجه به مشکلاتی که پس از ارائه این دیدگاهها در جهان حاکم شد، مفهوم جدید پایداری، پدیدار گشت؛ مفهومی که تغییر مهمی در نحوه نگرش به این رابطه، انسان و محیط، ایجاد کرد. تعریف اولیه پایداری در گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه 3 - WCED - موسوم به گزارش براتلند4 در سال1987 تحت عنوان آینده مشترک ما ارائه شد.[3] او در این تعریف گفت: توسعه پایدار یعنی برآوردن نیازهای امروزیان بی آسیبرسانی به نیازهای آیندگان. - ادوارد، 1389، - 22 در حقیقت این تعریف، به حفاظت سرمایههای محیطی از طریق پایداری محیطی توجه دارد. باید توجه داشت که توسعه پایدار که مفهومی جامع دارد، به تمام جنبههای زندگی انسان مربوط میشود و شرط اساسی در نیل به آن، »برقراری تعادل پویا میان نظامهای مختلف محیط است.[4]« و اجرای مدلهای آن»نیاز به تغییرات اساسی در سیاستهای ملی و بین المللی دارد.[5]«
-1-4 معماری پایدار:
معماری اکولوژیکی، معماری سبز، معماری زیست محیطی و معماری زمینه گرا همگی دارای مفهومی مشترک بر پایه ارتباط مناسب انسان و محیط هستند. باید توجه داشت که »هیچ اثر معماری نیست که بیارتباط با طبیعت باشد.[6]« و این ایده، ایده جدیدی نیست و در معماری کشورهای کهن همواره به این دیده، به معماری نگریسته میشده است. این گونه معماری »زندگی در طبیعت و با طبیعت است و در حقیقت پاسخ معمارانهای است که زندگی انسانها و حفظ و نگهداری از آنها را در حال و آینده در درجه اول اهمیت قرار میدهد و در ساختار آن مصالح همگن و بوم آورد استفاده میشود. این معماری عامل ارتقا کیفیت زندگی انسانها است و سطح آسایش زندگی را از نظر فیزیکی و روانی بهبود میبخشد. معماری سنتی جهان منبعی غنی است که پتانسیل قابل توجهی برای کمک به ما در فهم طراحی و ساخت پایدار دارد. ساختمانهای بومی از مصالح محلی در دسترس، کاربرد محلی، منابع انرژی تجدید پذیر ساخته شدهاند و آن دسته از فعالیت-های ساختمانی را میپذیرند که به بازیافت توجه کرده و به طبیعت احترام میگذارند.
