بخشی از مقاله
چکیده
بیتردید، هر ملتی بهتنهایی مؤسس اصلی آثار ادبی خویش است و شعرا بهترین عاملان و کارگزاران، در تدوین و تنظیم آن شمرده میشوند. از خصایص حماسههای ملی آن است که یک موضوع تاریخی که در روزگاری صاحب حقیقت خارجی بوددر، نهایتِ شدت با اساطیر مذهبی و عرفانی و داستانها و افسانههای ملی و خوارق عادت آمیخته شود؛ ولی درعینحال صورت تاریخی داشته باشد. شاهنامهی فردوسی دارای این هر دو جنبه است. از وقایع مهم در شاهنامه، دو حکایت هفتخان رستم و اسفندیار میباشد که در دو برههی تاریخی از این اثر حماسی رخ میدهد و درواقع خانها در حکم مسیری برای دستیابی به کمالِ نژاد و فرهنگ ایرانی میباشد. گذر از هفت مرحلهی دشوار که در سیر منازل سلوک نیز دیده میشود و در منطقالطیر عطار، نیز به شیوهای سمبلیک و عارفانه شرح آن آمده است. در این پژوهش به راز و رمزهای هفتگانه در این سه رویداد، پرداخته میشود. بیشک این تحقیق میتواند برای محققان علاقهمند و دبیران و دانشآموزان بهویژه در سال سوم علوم انسانی در درس سیمرغ کتاب ادبیات فارسی، قابلتأمل و اعتنا باشد.
کلیدواژهها: شاهنامه فردوسی، هفتخان رستم و اسفندیار، منطقالطیر عطار - هفت وادی عرفان
.1مقدمه:
جایگاه حماسه در آثار ادبی سرزمین ما بر هیچ کس پوشیده نیست.آثار حماسی، زاده ی شور و شعور مردمانی است که بیش از هر چیز به عظمت روح بشر و تفکر و اندیشه ی او به منظور پویایی و پایایی فرهنگ و تمدن سرزمین کهن خویش پرداخته، برای رسیدن به این آرمان، از نثار جان و مال و هستی خود مضایقه ننموده اند. چه روزگارانی که کشور ما عرصه ی تاخت و تاز اقوام بیگانه و همسایگان مهاجم و متجاوزان و قربانی محاصره ها و کشورگشایی ها شده، اما همواره نام و آوازه ی پهلوانانی که با سلاح تدبیر و نیروی اراده و توکل، خطرها را به جان خریده، بر دشمن چیره می شدند از یاد نرفته است.
نام حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی، با روح حماسه پیوندی ناگسستنی دارد. در تأیید این سخن همین بس که پیش و پس از او هیچ اثری هم طراز با شاهنامه در عرصه ی ادب تبلور نیافته است. » فردوسی گنجینه ای است سرشار و مالامال از گوهرهای آبدار حکمت و بلاغت و سخنوری و سخندانی که مایه ی افتخار زبان فارسی و نژاد ایرانی و زینت بخش جهان بشریت است. شاهنامه ی فردوسی درفش کاویانی ادب فارسی و شرافت علی نژاد ایرانی است - « همایی، . - 181 :1369یکی از اهداف عالی فردوسی در تنظیم شاهنامه احیاء تاریخ و سرگذشت پر افتخار دیرین ایران زمین است و در ضمن ساختن ایرانی تازه و نو که مظهر آزادی و آزادگی و دارای صفات جوانمردی و صاحب زور و قدرت حفظ مملکت و جلوگیری از تجاوز و زورگویی دشمنان این آب و خاک باشد.
مقص ود او پرورش مردانی بود که در عین پهلوانی و سلحشوری به خصال و فضایل اخلاقی انسانی آراسته هستند.نظم شاهنامه در سال 365 یا 370 هجری شروع و پس از سی یا سی و پنج سال یعنی در سال 400 یا اندکی بعد از آن به پایان می رسد. موضوع این شاهکار جاودان، تاریخ ایران قدیم از آغاز تمدن نژاد ایرانی تا انقراض حکومت ساسانیان به دست اعراب مسلمان است و بر روی هم به سه دوره اساطیری، پهلوانی و تاریخی تقسیم میشود.بی شک، یک اثر حماسی جدا از خط سیر اسطوره ای و خارق العاده بودن، ریشه در آرمان های یک قوم دارد و میتواند عرصه ی عرض اندام مناسبی برای سخنوران و یادمان قهرمانیها و پهلوانیها و حماسه سازیهایی باشد که پس از قرون و اعصار متمادی همچنان مایه ی فخر و مباهات سرزمین خود بودهاند.
در شاهنامه فردوسی پس از پادشاهی کیکاووس و اسارت او در مازندران به دست دیوان، رستم پس از عبور از هفت مرحله ی دشوار و خطرناک به نجات شاه ایران می شتابد. همچنین، اسفندیار، شاهزاده ی رویین تن کیانی، در راه رسیدن یه پادشاهی ایران، از هفت خان عبور می کند.» فردوسی، آیینه ی سر تا پا نمای ایرانیت و شاهنامه ی او هم آیینه ی تمام نمای روح نژاد اصیل ایرانی است و به این سبب است که هر ایرانی از خواندن و شنیدن شاهنامه لذت می برد و آهنگ پهلوانی مردانه ی او را از صمیم دل دوست می دارد و می ستاید« - همان: . - 182
در ادبیات عرفانی ما نوابغی چون عطار نیشابوری وجود دارد که در آثار عرفانی چون منطق الطیر، لازمه ی سالکان طریق حقیقت را در قالب هفت مرحله می آورد و سخن از جمع کثیری از مرغان جهان است که برای یافتن سیمرغ به کوه قاف سفر میکنند.»عطار در این کتاب سیر و سلوک اصناف بشر را از اولین قدم تا نهایت و از مبدأ حرکت تا منتهای غایت و گذشتن این موجود شگرف را از عقبات این راه پر مخافت و عجیب، مو به مو و نکته به نکته با عباراتی واضح و گلماتی رسا و توضیحات بسیار و حکایات و افسانههای راه برنده به مقصود بیان شده است - «گوهرین، . - 18 :1374
.2راز و رمزهای عدد هفت
شماره ی هفت از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده است وجود برخی عوامل طبیعی مانند تعداد سیاره های مکشوف جهان باستان و همچنین رنگ های اصلی و امثال آنها مؤید رجحان و جنبه ی ما بعدالطبیعه ی آن گردیده است. این عدد، نماد تقدس و معنویت نیز بوده است و در علوم و دانشهای مختلف، برای زمانها و مکانها، نامگذاری کتب و آثار ادبی و عرفانی و حتی در فرهنگ عامیانه و بین مردم عادی از آن استفاده می شده است. مانند هفت پیکر، هفت مرحله عرفان، هفت تکبیر، هفت ایام، هفت بطن، هفت آب، هفت خانه، هفت خط، هفت آسمان و مواردی از این قبیل که کاربرد این شماره را به عنوان نماد مبارکی و خجستگی و حتی کمال نشان می دهد.
» محتوای عمومی هفت خوانها دشوار گزینیهای پیاپی قهرمان و سرانجام کامیاب بیرون آمدن از همه ی تنگناهایی است که با نخستین گزینش خود را با آنها درگیر ساخته است. شگرد عمومی در آنها تسلسل وقوع رویدادهای دشوار و تسلسل چیرگی قهرمان بر آنهاست و مهره هایی به رشته کشیده را می مانند. خوانهای هفت خوانها به مثابه مهره ها و قهرمان یگانه این گونه داستانها چونان رشته ای است که آنها را به هم پیوند داده است.هفت خوانها در کل منطق ستیزند یعنی رویدادهاشان از آغاز تا پایان کما بیش با خرد و هنجارهای متعارف زندگانی ناسازگار است... زیرا از هنگامی که هیچ دشواری در کار نیست با گزینش راه از سوی قهرمان از میان دو راه آسان و دشوار آغاز می گیرد« - سرامی، . - 993-994 :1383
در منطق الطیر، هفت وادی بر سر راه سالک قرار دارد که راه وصول به حقیقت است و در شاهنامه به منظور گذر از نفس و صیقل روح آمده است.قهرمان هفت خان به دنبال خطر و تنگناست و با خرد و منطق کاری ندارد به رغم تلاش اطرافیان برای بر سر عقل آوردن آنها و این نشان می دهد که نویسنده به منطق ستیزی داستان خود آگاه است. قهرمان هفت خان پند خردمندانه را نمی پذیرد. خود را از همه امکانات محروم می کند و زیبایی هفت خان در همین گریز از عقل و ستیز با منطق است. اما
