بخشی از مقاله
مقدمه
بازيهاي رایانهاي، دریچه ورود به دنیاي فناوري اطلاعـات 1 (IT) هسـتند. بـی شـک ایـن فناوري ها با استفاده از امکانات و برنامهریزيهاي انجام شده، میتواننـد ذهـن کـاربر را بـه کارگیرند علاوه بر مهارتهاي یادگیري و آشنایی با ریزهکاريهاي کاربري رایانهها، موجب رقابت و همکاري شوند. این بازيها، اگر به شکل مناسب و در جهت رسیدن به هدفهاي آموزشی به کار گرفته شوند، میتوانند در آموزش افراد بسیار مـؤثر باشـند؛ زیـرا آزمـون و خطا و امکان تصحیح آن، راهبرد خوبی براي به دست آوردن مهارتهاي روزمـره زنـدگی است. امروزه بازي هاي رایانهاي به منزله یک رسانه نسبتاً گسترده و جذاب در دنیـا مطـرح هستند و همچون سایر رسانهها می توانند در تسهیل، تعمیـق، تسـریع آمـوزش و یـادگیري، زمینه ساز آموزش اثر بخش باشند. 2 اما متأسفانه فرهنگ استفاده از بـازي هـاي رایانـهاي، در راستاي کمک به آموزش و فرهنگسازي هنوز در جامعه ما نهادینه نشده است.
در سادهترین تعریف، »بازي« هر کاري است که مایه سرگرمی باشد. بـه عبـارت دیگـر، کاري است که به قصد لذت و تفریح انجام شود و فایدهاي در بر نداشته باشد.3 در تعریـف دیگر، بازي به مجموعه فعالیتهاي ذهنی و عملی گفته میشود که کودك بـراي ارتبـاط بـا دنیاي خارج، از روي میل و اختیار انجام میدهد. بازي دو هدف عمـده را دنبـال مـیکنـد. یکی، آموزش و تقویت نیروي فکري و ذهن و دیگري، سرگرمی و لذت بـردن از لحظـات
و احساس رضایت.4 پیاژه5 معتقد است در جریان رشد، سه نوع بازي مشاهده میشـود کـه از نظر ساختار با یکدیگر تفاوت دارند و به ترتیب، یکی پس از دیگري ظاهر میشوند:
1. بازيهاي تمرینی: این بازي ها که به زعم پیاژه، وسیلهاي براي لذت بـردن از حـواس است، در بدو تولد تا 2 سالگی در کودکان بروز پیـدا مـیکنـد؛ زیـرا کـودك لمـس کـردن، چشیدن، گوش کردن، حرکت اعضاي بدن و احسـاس کیفیـت مختلـف اشـیاء را از راه بـه کارگیري حواس در مییابد. این امر موجب لذتبـردن او مـیشـود. کـودك بـا اسـتفاده از حواس، از تقلید پا فراتر میگذارد و به تکرار میپردازد . حرکاتش از شکل ابتدایی آزمایش
و خطا به مهارت میرسد. این مقدمهاي براي انجام کارهاي پیچیده است.6
2. بازيهاي نمادي: در این مرحله، بازي از دو الی پنج سالگی ادامـه مـییابـد، عناصـر جدیدي وارد بازي میشوند. واقعیتها تغییر شکل مییابند. اشیایی کـه وجـود ندارنـد، بـه
آثار سوﺀ تربیتی بازیهای رایانهای بر کودکان از دیدگاه مربیان پرورشی ناحیه ۲ استان قم ۷۲۱
وسیله اشیاي دیگر نمایش داده می شوند. کودك در این مرحله، به تمرین تجربیات زنـدگی میپردازد و آنها را به شکلهاي گوناگون تجربه و آزمایش میکند.
.3 بازي هاي با قاعده: این مرحله از 7 الی 11 سالگی را پوشش مـیدهـد و آثـار بـازي براي همه عمر باقی میماند و همزمان با رشد کودك و گذشت زمان، به صـورت کامـل تـر انجام میشود. قواعد بازيهايبا قاعده معمولاً از بزرگترها به کوچک ترها یا از نسـلی بـه نسل دیگر منتقل میشود . در این بازيها، رقابـت وجـود دارد. عـلاوه بـر ایـن، هـر بـازي قراردادهایی نمادین شده دارد. کودك در هر سنی به بازي هـاي خاصـی مـیپـردازد . وقتـی کودك نمیتواند اسباب بازيها و عروسکهاي خود را جانـدار فـرض کنـد، بـراي او ایـن بازي ها جذابیت خود را از دست میدهند. کمکم به سوي بازيهاي دیگري ماننـد شـطرنج، فوتبال و... میرود که نیازهـاي فکـري، جسـمی، روانـی، اجتمـاعی و اخلاقـی او را بهتـر برآورده می کند.7 بنابراین، »بازي« یکی از مهمترین عواملی است که بایـد مـورد نظـر قـرار گیرد؛ زیرا کودك آنچه را در اثر برخورد و تعاملات با محیط می آموزد، ضمن بـازي تکـرار کرده و با این تکرار، دربارة آن به بازاندیشـی پرداختـه و از ایـن طریـق، آنهـا را بهتـر درك می کند. بازي امکان تجربه و تعاملات مسـتقیم بـا عوامـل محیطـی را بـراي کـودك فـراهم میسازد و با دست کاري کردن و تجربه مستقیم اشیاء و رویدادهاي محیطی، به دانستههـا و دانش خود میافزاید.8 از سوي دیگر، یکی از ارکان مهم توافق نظریهپـردازان بـازي، تقلیـد نقش و فعالیتهاي بزرگسالان توسط کودکان از طریق بازي اسـت. در واقـع، فرهنـگ هـر محیط، نوع انتظارات از کودك را براي به عهـده گـرفتن نقـش خـاص در طـول زنـدگانی اجتماعی تعیین و از راه بازي به آنان منتقل میکند. 9 از نظرجهانبینـی و اعتقـادات مـذهبی، فلسفه بازيهاي کودکان، آمادگی جسمانی، روحی براي برخورد با مشکلات زندگی اسـت. به همین دلیل، هر چه این بازيها گستردهتر، پیچیـدهتـر و اجتمـاعیتـر باشـند، آمـادگی و مصونیت آنان را افزایش میدهد، به نحوي که بازي بزرگسالان بـا کودکـان در برنامـههـاي تربیتی امري بسیار مهم تلقی شده است.
نقش بازی در رشد کودکان
بازي تفکر کودك است. کودك در طی بازي به آزمایشگري، تمرین، تقلید، مذاکره، آمـادگی و مرور ذهنی موقعیت هاي زندگی واقعی میپردازد. بازي شایستگ،یاستقلال، عزّت نفـس،
۸۲۱ ، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۰۹۳۱
و مهارت هاي دیگر را گسترش می دهد. بازي عامل مهمی در پرورش عقلی اسـت. کـودك آموختهها را ضمن بازي تکرار کرده، درباره آن میاندیشـد. بـازي طریقـه یـادگیري کـودك دربارة بدن خود، و دنیـاي پیرامـون آن اسـت، وسـیلهاي بـراي سـازندگ ی، ابـداع، تجربـه، شناخت استعدادها، توانایی ها، خواست ها، ضعفها و نکات مثبت و منفـی خـود اسـت. از این رو، با شناخت ویژگیهاي خود، ساخت شخصیتی خـود را تحکـ یم بخشـد و از طریـق بازي به رشد اجتماعی، مهارتهاي زبان، و گسترش نیروهاي درونی پی میبرد.10
از تأثیرات بازي در رشد کودکان، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تسریع فرایند هوشی؛
2. رشد اجتماعی از طریق همانندسازي و تمرین رفتارهاي گروهی و قواعد بازي؛11
3. به فعلیت رسیدن استعدادها، و ابتکارات و خلاقیتهاي کودکان؛12
4. رشد عاطفی و تحمل سختیها، محدودیتها، انتظارات، آرزوها و احساسات؛13
5. رشد جسمی و هماهنگی نظام ارگانیگ بدن و شکلگیري عضلات حرکتی؛14
6. رشد ذهنی و قوة تفکر منطقی، از طریـق توسـعه مفـاهیم سـاخت، فضـا و شـکل و تخلیل و رفتارهاي هوشمندانه.
بازیهای رایانهای
این بازيها، محبوب ترین و رایج ترین بازيهاي عصر حاضرند. به دلیـل اعتیـاد برگرفتـه از رقابت و هیجان بازي ها، از مهم ترین سرگرمی ها محسـوب مـی شـود تـا جـایی کـه بـازي کنندگان براي عبور به مراحل بالاتر، هر چه از دستشان برمیآید انجام میدهند. کودکـان آن چنان در بازي غرق میشوندهک از اطراف خود کاملاً فاصـله مـیگیرنـد عبـور از موانـع و رسیدن به مراحل بالاتر، بـازي کننـده را هیجـان زده مـی کنـد و شکسـت در آن، کـودك را مضطرب میسازد.15از بزرگ ترین دلایل محبوبیت بازيهاي رایانهاي، این اسـت کـه انسـان میتواند واقعیت را تجربه کند و در محیط آن قرار گیـرد، بـدون آنکـه در پایـان خسـارتی متوجه او شود یا آسیبی ببیند.
از فواید بازيهاي رایانهاي میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. وسیلهاي براي جلب توجه و تمرکز و مقدمه یادگیري و کاهش هزینه آموزشی است؛
2. به فراگیران امکان میدهد به تناسب توان و ظرفیت خود، از آنان بهرهگیري نماید؛
آثار سوﺀ تربیتی بازیهای رایانهای بر کودکان از دیدگاه مربیان پرورشی ناحیه ۲ استان قم ۹۲۱
3. امکان بروز توانمنديها، خلاقیتها و استعداد افراد را مهیا میسازد؛
4. زمینه خلق داستان، تصویر و... براي علاقمنـد شـدن فراگیـران بـا تـاریخ و فرهنـگ و...
است؛
5. تمرینی براي کسب مهارتهاي زندگی است؛
6. به نظر برخی پزشکان، بازيهاي رایانهاي به نوجوانان میآموزد که زودتر سـلامت خـود را باز یابند و به داروهاي مسکن، کمتر نیاز پیدا میکنند؛
7. زمینهساز هماهنگی بین اعضاي حسی (چشم، دست، و عضله و مغز) است؛
8. وسیلهاي براي پر کردن اوقات فراغت است؛
9. کنجکاوي و خیال پردازي، قدرت تصمیمگیري، تخلیه هیجـانی، چـالش ذهنـی، توسـعه
خلاقیت، افزایش خیرخواهی و... از دیگر مزایاي بازيهاي رایانهاي است؛ .10 آشنا کردن بچهها با رایانه و فناوري اطلاعات؛
امروزه عدم آشنایی با رایانه و کاربردهاي آن، حتی به نوعی کم سوادي تشبیه مـیشـود . از این منظر، بازي هاي رایانه اي براي برداشتن گام هاي نخست کودکان، به منظور آشنایی با این فناوري، قابل توجه وتأمل هستند. این نوع یادگیري، به دلیل علاقـه کودکـان بـه بازي، از بهترین شیوههاي آموزشی محسوب میشود.
.11 بازيهاي رایانهاي، میتواند براي کودکان، تمرینی در چند زمینه باشد.
الف. تمرین منطق و حل مسائل: چند سالی اسـت کـه در کشـور مـا، دوره هـاي پـیش دبستانی الزامی شده است. در این دوره ها، کودکـان بیشـتر بـا مفـاهیم کلـی مـورد نیـاز در برنامه هاي آموزشی، آن هم از طریق بازي و سرگرمی آشنا می شـوند . برخـی از بـازيهـاي رایانهاي میتوانند این نقش را در سنین پایینتر و در خانه ایفا کنند.
ب. تقویت مهارت هاي فضایی: این هم یکی دیگر از خصوصیات، شاید منحصر به فرد این بازي هاست؛ خصوصیتی که در کم تر بازي و سرگرمی اي می توان آن را یافـت کـه هـم کودکان با علاقه به آن بپردازند و هم چشم و مغزشان بـا فضـاهاي سـه بعـدي، چگـونگی گردش و تغییر شکل در فضا و... آشنا شوند. دقت در این نکات، نقش والـدین در انتخـاب بازيهاي مناسب را بیشتر روشن میکند.
ج: بازي هاي رایانه اي می توانند موقعیتی را براي بازي هـمزمـان کودکـان و والـدین بـا یکدیگر فراهم سازند. در دوره اي که والدین حتـی بـراي کارهـاي شخصـی خـود فرصـت
۰۳۱ ، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۰۹۳۱
چندانی ندارند، دقایقی بازي با کودکان، موهبتی است که از این جعبههاي جـادویی سـاخته است. اگر قدري در این موضوع دقت کنیم، به یقین اهمیت آن را در مییابیم.
د: بعضی باز ي ها، تمرینی براي یادگیري مهارت هاي زندگی هستند. با انتخاب بازيهاي مناسب، میتوان در کنار سرگرمی، کودکان را با مهارت هاي مختلفی که در سنین بـالاتر بـه آنها نیازمندند، آشنا کرد. این نوع آموزش، چون از طریق بـازي و بـدون بایـد و نبایـدهاي والدین صورت میگیرد، آثار عمیق و ماندگاري دارد.
ه : بازيها، سرگرم کننده و مفرّح هستند. در نهایت، این بازيها به دلیل سـرگرم کننـده بودن و ایجاد حس نشاط، مـی تواننـد در روحیـه کودکـان مـؤثر بـوده و دقـایق خوشـی را برایشان فراهم کنند. همزمان با بازي، کودك علاوه بر تخلیه انرژي، با فضـایی شـاد مواجـه است که کمک مناسبی براي ادامه برنامه هاي روزانه، اوست. البته، باز هم تأکید بـر انتخـاب مناسب بازي، ضروري است.
معایب بازیهای رایانهای
1. ایجاد عوارض منفی در چشمان فرد به دلیل خیره شدن مداوم و شدت نور؛
2. ایجاد فشارهاي ذهنی بیش از حد در اثر درگیر شدن در ماجراي بازي؛
3. ایجاد عوارض جسمانی از قبیل آرتروز، سوزش و سفت شـدن گـردن، کتـفهـا و مـچ دست و ستون فقرات؛
4. به خطر افتادن سلامت روانی کودکان؛16
5. ایجاد دشواريهاي عصبی و پرش عضلانی، به ویژه در افراد داراي صرع؛
6. تقویت پرخاشگري؛
7. انزوا و درونگرایی و عدم تمایل به برقراري ارتباط با دیگران؛
8. انفعالی شدن ذهن و تزلزل اعتماد به نفس؛
9. رنگ باختن روابط عاطفی خانواده و سردي روابط خانوادگی؛
.10 اشاعه فرهنگ برهنگی و آفت اخلاقی کودکان؛17 .11 افزایش افت تحصیلی از طریق مصرف انرژي عصبی و روانی و خستگی جسمانی؛
.12 ازخود بیگانگی فرهنگی و دوري از مسایل اعتقادي، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه؛ .13 سلطهپذیري و ابزار پذیرش دیدگاههاي سلطهگران در شکل بازي.18
آثار سوﺀ تربیتی بازیهای رایانهای بر کودکان از دیدگاه مربیان پرورشی ناحیه ۲ استان قم ۱۳۱
سازندگان بازيهاي رایانهاي، به مدد فناوريهاي پیچیده و نرم افزارهاي پیشرفتهاي کـه در اختیار دارند، میتوانند تا حد امکان جذابیت این بازيهـا را بـراي کودکـان و نوجوانـان افزایش دهند. آنان سعی دارند به کمک این تکنیکها و بهره بردن از ماجراجوییهاي مـورد توجه کودکان و نوجوانـان، بـه بـازار ایـن بـازيهـا رونقـی دوچنـدان بخشـند. از ایـنرو، »خشونت« و »استفاده از اسلحههاي« گوناگون جزو لاینفک بسیاري از این بازيهاست.
