بخشی از مقاله
آسيب هاى روان شناختى اينترنت
بى شك، رشد روزافزون اينترنت فوايد و اهميت غير قابل انكارى دارد، چندان كه در دوران حاضر، نقش محورى اينترنت چنان اساسى است كه بدون آن امكان برنامه ريزى، توسعه و بهرهورى در زمينههايى چون: فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و علمى در جهان آينده امكانپذير نخواهد بود. با وجود اين، نبايد از پيامدهاى ناگوار و مخرب آن بهويژه در زمينههاى اجتماعى و فرهنگى غافل ماند.
به ديگر سخن، اينترنت با همه خوبىها و فوايدش، از كاستىها و آسيبهايى نيز برخوردار است كه همگان به ويژه دولتمردان، سياستگذاران و اوليا و مربيان و والدين بايد بدان واقف باشند. البته سخن گفتن از آسيبهاى اينترنت به معناى نفى اين پديده و نگاه منفى بدان نيست؛ بلكه واقعيت اين است كه اينترنت داراى كاركردهاى مثبت و منفى مى باشد كه پارهاى از كاركردهاى مثبت را در مقاله پيشين بيان كرديم و اكنون به بيان برخى از آسيبهاى آن مى پردازيم.
آسيب شناسى اينترنت، همچنان كه از عنوان آن پيداست، عنوانى كلى و وسيع است، چندان كه مىتوان آن را از رويكردها و ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسى قرار داد؛ براى مثال، در بُعد فنى آسيبهايى نظير امنيت شبكهاى و نرمافزارى در برابر ويروسها و نفوذگرها (هكرها)، برنامهنويسىهاى گوناگون و گاهى غير استاندارد، همچنين در ابعاد مختلف ديگرى چون ابعاد سياسى و بررسى مسائلى مانند تاءثير اينترنت بر مرزهاى ملى، دموكراسى و آزادى، در بُعد اقتصادى مباحثى از قبيل: اينترنت و بازارهاى الكترونيكى و تاثير آن در جهانى شدن و اقتصاد جهانى و ابعاد گوناگون ديگر را مىتوان مطرح كرد. اما در اين نوشتار فقط به آسيبهاى روانشناختى اشاره خواهيم كرد.
انواع آسيبهاى فردى و روانشناختى
امروزه آسيبهاى فردى و روانشناختى اينترنت، از سابر خطرات آن بيشتر است. در بعد روان شناختى، اينترنت آسيبهاى جدى متعددى از جمله: هويت نامشخص، اضطراب، افسردگى و انزوا، اعتياد به اينترنت و به خصوص اعتياد به گپزنى (چت) را مىتواند براى كاربران به همراه داشته باشد؛ همچنان كه فوايد و مزاياى متعددى را نيز مىتواند براى او به ارمغان آورد.
شناخت واقعى و عملى نيازهاى نسل جوان امروز، مستلزم بررسى ابعاد مختلف عوامل تاءثيرگذار و اثرپذيرى از فنّاورى نوين ارتباطى است. متاسفانه بخش عمدهاى از مديران و مسئولان و برنامهريزان و تصميمسازان ما يا نمىخواهند و يا نمىتوانند به شناخت اين فنّاورى بپردازند. اينترنت و رايانه نه تنها ميزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزايش داده، بلكه بر تمايلات و گرايشات آنان نيز تاءثير گذاشته است.
نسلى كه با اينترنت سر و كار دارند همين جوانانى هستند كه در نهادهاى مختلف مشغول كارند. از اينرو برچسب منحرف و مانند آن زدن به چنين كاربرانى به هيچ عنوان روا نيست. اما در عين حال بايد توجه داشت كه اين رسانه جهانى حاوى پيامها و پيامدهايى است كه مىتواند شخصيت جوان و نوجوان را به سادگى تحت تاءثير قرار دهد و به سمت و سويى خطرناك بكشاند.
از اين رو، جا دارد كه با انجام تحقيقاتى وسيع در حوزه روانشناسى و جامعهشناسى اينترنت، مباحثى كه در جوامع پيشرفته مهم و حياتى قلمداد مىشوند، جامعه را از آفتهاى واقعى آنها مطلع، و در صورت امكان از برخى از آنها پيشگيرى كرد.
يكى از مسائل روانشناختى در باره اينترنت، هويت ناشناس كاربر است. هويت، واجد سه عنصر است: شخصى، فرهنگى و اجتماعى، كه هر يك در تكوين شخصيت فرد نقش مهمى را ايفا مىكنند.
در مقايسهها، هويت شخصى ويژگى بىهمتاى فرد را تشكيل مىدهد و هويت اجتماعى در پيوند با گروهها و اجتماعات مختلف قرار مى گيرد. اينترنت صحنه فرهنگى و اجتماعى است كه فرد خود را درموقعيتهاى متنوع نقشها و سبكهاى زندگى قرار مى دهد. در اين فضاى عمومى، مهارت فرهنگى جديدى لازم است تا با تنظيمات نمادين بتوان بازى كرد. پايگاه شخصى نمونهاى مدرن است كه چگونه كاربر اينترنت خود را براى مخاطبان جهانى معرفى مىكند. براى بيان افكار، احساسات، علايق و آراء از متن مناسب، گرافيك، صدا و فيلم استفاده مىشود. «ميلر» اهميت و پيوندهاى پايگاه شخصى را ذكر مىكند و مىگويد كه: «به من بگو لينكهايت چيستند تا بگويم كه چه شخصى هستى.»
دكتر محمد عطاران معتقد است كه با امكانات و گزينههاى فراوانى كه رسانههاى عمومى از جمله اينترنت در اختيار جوانان مىگذارند، آنان دائماً با محركهاى جديد و انواع مختلف رفتار آشنا مىشوند. چنين فضايى هويت نامشخص و پيوسته متحولى را مى آفريند، خصوصا براى نسلى كه در مقايسه با نسل قبل با محركهاى فراوانى مواجه است. همچنين از طريق رسانههاى جمعى، افراد خط مفروض ميان فضاى عمومى و خصوصى را تجديد سازمان مىكنند و اين امكانى است كه جوانان فعالانه از آن استفاده مىكنند.(1)
بحران هويت جوانان
جوان، به خصوص در دوران بلوغ كه مرحله شكلگيرى هويت اوست و همواره به دنبال كشف ارزشها و درونى كردن آنها مىباشد، با اينترنت و حجم گسترده، حيرتانگيز و گوناگون اطلاعات مواجه مىشود و ناچار كه در اين دنياى مجازى، هويت خويش را از طريق جستجو پيدا كند و بدينسان، ممكن است برخى و شايد تعداد زيادى از نوجوانان راه را در اينترنت گم كنند و دوران هويتيابى خويش را بيش از پيش با بحران سپرى كنند.
از سوى ديگر، گاهى برخى از ويژگىهاى شخصيتى مانند: سن، تحصيلات، محل سكونت و حتى جنسيت در اينترنت از بين مىرود؛ به عنوان نمونه، بسيارى از افرادى كه در اتاقهاى چت مشغول گفتگو با يكديگر مىباشند با مشخصاتى غير واقعى ظاهر شده و از زبان شخصيتى دروغين كه از خود ساختهاند و آن را به مخاطب يا مخاطبان خود معرفى كردهاند، صحبت مىكنند و با اين حال، چه تاءثيراتى كه همين شخصيتهاى ناشناس بر يكديگر دارند.
سوء استفاده جنسى
يكى ديگر از خطرات جدى اينترنت در دوران كنونى متوجه كودكان و نوجوانان است. از جمله اين خطرات سوء استفاده جنسى از طريق اينترنت است. كودكان و نوجوانان به خصوص در جوامع پيشرفته كه استفاده از اينترنت در خانه و مدرسه براى آنان ميسر است، خاصه از طريق اتاقهاى چت و گپزنى مورد اغفال و سوء استفاده جنسى قرار مىگيرند. در مواردى كار اغفال كودكان توسط باند و تشكيلات برنامهريزىشده انجام مىشود كه يكى از موارد آن در ايالت «كنتاكى» در آمريكا اتفاق افتاد. در آنجا يك بازرس پليس موفق شد يك شبكه انتشار صور قبيحه كودكان را برچيند.(2)
بنا بر مطالعاتى كه در غرب در اين زمينه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانى كه مورد اغفال و سوء استفاده جنسى واقع مىشوند، زير 18 سال سن دارند و در بيشتر موارد تصاوير تحريككنندهاى از طريق چت يا تلفن همراه برايشان ارسال، و سپس از آنها براى حضور فيزيكى در محل خاصى دعوت شده و بدين ترتيب فريب خورده و مورد تجاوز جنسى واقع مىشوند.
(3) اين مسئله در حال حاضر، به يكى از معضلات جدى در مغرب زمين مبدل شده است؛ چندان كه غالب دانشمندان و سياستگذاران بهاين امر بيش از پيش وقوف و توجه داشتهاند و مقالات، كتابها و همايشهاى متعددى در ارتباط با آن برگزار كردهاند؛ براى مثال، ده سال پس از تصويب كنوانسيون حقوق كودك توسط سازمان ملل در سال 1989م؛ يعنى در سال 1999م گردهمايى جهانى تحت عنوان «كارشناسى براى حمايت كودكان در برابر سوء استفاده جنسى از طريق اينترنت» برگزار گرديد كه منجر به صدور قطعنامهاى شد كه در آن آمده است: «هر چه اينترنت بيشتر توسعه پيدا كند،
كودكان بيشتر در معرض محتويات خطرناك آن قرار خواهند گرفت. فعاليتهاى مجرمانه مربوط به فحشاى كودكان و پورنوگرافى آنان، كه از طريق اينترنت مورد سوءاستفاده واقع مىشوند، اكنون از مسائل حاد به شمار مىرود. اگر چه سودمندىهاى اينترنت از زيانهاى بالقوه آن بيشتر است، در عينحال نبايد از شناخت خطرات آن، غفلت كرد.
در صورتى كه براى مقابله با اين خطرات، اقدامى صورت نگيرد، تهديدهاى سنگين آن بر كودكان باقى خواهد ماند و سبب بازدارى از كاربرد صحيح اينترنت در آينده خواهند شد».(4) نكته بسيار مهم آن است كه چون اينترنت «جهانى» است، قواعد ناظر به آن نيز بايد «بينالمللى» باشد و مبارزه با مفاسد اينترنت از جمله ترويج فحشاى كودكان، همتى جهانى طلب مىكند و نيازمند يك رويكرد استراتژيك جهانى و منحصر به فرد و مستلزم ضمانت اجرايى بينالمللى است.
بدينسان، پايگاههاى زيادى درباره با آثار مخرب اينترنت و به خصوص چت براى نوجوانان و جوانان و راههاى پيشگيرى از اين آثار راهاندازى شده است كه از جمله اين پايگاهها عبارتاند از:
http://www.safekids.com/
http://www.safeteens.com/
http://www.cyberkids.com/kc/index.html
http://www.kidsworld.org/
http://www.kids-online.com/
http://www.kidssafenet.com/
حتى براى جستجوى مطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهاى جستجوى تخصصى مطمئن و فيلتردارى تاءسيس شدهاند كه نمونههاى زير از آن جملهاند:
http://www.ajkids.com/
http://www.yahooligans.com/
http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick
http://cybersleuth-kids.com/
بنابراين، ضرورى است كه پيش از شيوع چنين خطرات اينترنتى در بين نوجوانان جامعه ما، تدابير امنيتى مناسبى انديشيده شود و مفاهيم مبتنى بر فنّاورى ارتباطى روز و خطرات احتمالى و نحوه استفاده صحيح از آن توسط رسانههاى جمعى، براى نوجوانان كشور، به عنوان يك نياز ضرورى و فورى قلمداد شده، آموزش داده شود. واقعيت اين است كه جامعه كاربران ميليونى اينترنت كشور در 10 سال آينده، امروز تعليم مى بينند.
هر اندازه اين تعليم، بر اساس درك بيشتر و توجه به قابليتهاى كودكان استوار شده باشد، خطر آسيبپذيرى نوجوانان و جوانان كشور از فعاليتهاى مبتذل فرهنگى غرب از طريق فنّاورى روز، كاهش مىيابد و راه حضور صحيح و روشمند نوجوانان ايرانى در اينترنت هموارتر مىگردد.
اعتياد به اينترنت
اعتياد به اينترنت(5) يا استفاده بيش از حد از ديگر آسيبهاى فردى، و تا حدودى اجتماعى اينترنت است كه گاهى از اين بيمارى تحت عنوان اعتياد مجازى(6) و مشهوتر از آن با عنوان «اختلال به اعتياد اينترنت»(7) نام برده مى شود. اختلال اعتياد به اينترنت يك پديده بين رشتهاى است و علوم مختلف پزشكى، رايانهاى، جامعهشناسى، حقوق، اخلاق و روان شناسى هر يك از زواياى مختلف اين پديده را مورد بررسى قرار دادهاند و در هر يك از اين علوم مختلف نظريههايى براى اين اختلال مطرح شده است. اما به رغم تحقيقات زياد براى شناختن عوامل اصلى اعتياد به اينترنت، ابهامات بسيارى در بين دانشمندان اين حوزه وجود دارد.
ممكن است تا به حال چندين بار از طريق رسانههاى جمعى به ويژه تلويزيون، باخبر شده باشيد كه در آمريكا و برخى از جوامع پيشرفته، تعداد معتادان به اينترنت از اعتياد به مواد مخدر، الكل و ساير چيزها بيشتر است. بنا بر يك گزارش، برخى از آمريكايىها تا جايى اعتياد پيدا كردهاند كه روزانه بيش از 18 ساعت از وقت خود را صرف اينترنت مىكنند، كه اين امر منجر به قبضهاى تلفن سرسامآور و عدمتوجه به خانواده مىشود.
از اين رو، اينترنت زندگى بسيارى از مردم را مختل كرده است. اين بيمارى در آمريكا به قدرى فاجعهبار است كه كليساها، پيشوايان مذهبى با فريادهاى كمك خواهى زن و شوهر، يا يكى از آنها، براى رهايى از اين نوع اعتياد مواجه هستند و مؤسسههاى مشاورهاى مسيحى در حال تدوين مشاورههاى اعتياد به اينترنت مىباشند.
(8) تشخيص اعتياد به اينترنت از مواردى است كه بحثهاى زيادى درباره آن صورت گرفته است. سرپرست مركز درمانى اعتياد به الكل و مواد مخدر در دانشگاه استنفورد در اين مورد مى گويد: «اگر فردى متوجه شد كه قادر نيست يك روز را بدون استفاده از اينترنت سپرى كند، شكى نيست كه اين فرد به استفاده از اينترنت معتاد شده است».(9) البته حق اين است كه زمان به تنهايى نمىتواند معيار كامل و دقيقى براى تشخيص اعتياد به اينترنت باشد؛
بلكه در كنار آن بايد شاخصهاى ديگرى نظير اين كه شخص استفاده كننده چه كسى است، در نظر گرفته شود، بايد توجه شود. كه آيا كاربر دانشجو و استاد دانشگاه است كه هر روز براى تهيه برخى مطالب و آمارها به اينترنت مراجعه مىكند؟ آيا تاجرى است كه هر روز چندين ساعت وقت خويش را صرف تجارت الكترونيكى مىكند؟ يا اينكه فردى است كه عادت كرده است تا بخشى از وقت خويش را براى چت و گپزنى و ايجاد روابط اينترنتى سپرى كند؟ بى شك، در مورد اوّل و دوم به سختى مى توان برچسب معتاد اينترنتى را براى كاربران آن حرفه روا دانست.
نكته قابل توجه اينكه بسيارى از مطالعات و تحقيقات انجام گرفته در اين مورد، مطالعات موردى است كه تعميم نتايج آن به همه شرايط و همه جوامع چندان آسان نيست. به همين جهت، معيار و نشانههاى گوناگونى در اين باب مطرح شده است. از جلمه نشانههاى ديگر اعتياد به اينترنت، موارد زير را مىتوان يادآور شد، هرچند كه اين نشانهها به تنهايى نمىتوانند معيار مستقل و كاملى براى اعتياد مجازى به شمار آيند:
كم بيرون رفتن از خانه، صرف زمان بسيار كوتاه براى وعدههاى غذايى، شكايت ديگران از صرف زمان طولانى در اينترنت، بررسى و سر زدن به صندوق الكترونيكى چندين مرتبه در روز، رفتن به سراغ اينترنت در مواقع تنهايى و خلوت و زمانى كه كسى در خانه نيست.(10)
علت و ريشه اعتياد به اينترنت از مباحثى داغى است كه نظريهپردازان مختلفى را به خود مشغول كرده است و نظرات مختلفى دراين باره وجود دارد. دكتر «جان گروهول»(11) كه گفته مىشود توسط وى تحقيقات وسيعى در اين زمينه انجام گرفته است، معتقد است چيزى كه باعث اعتيادآور شدن اينترنت گرديده، اجتماعى شدن(12) است. به عقيده گروهول جنبههايى از اينترنت كه كاربران بيشترين وقت خود را در آنها سپرى مىكنند، با تعامل اجتماعى مرتبط است؛ به عنوان مثال، كاربران با انسانهاى همانند و دلخواه خود از طريق پست الكترونيكى، گروههاى مباحثه يا خبرى، چت، بازى آنلاين و مانند آن وارد تعامل اجتماعى مى شوند.
البته انسانها و مخصوصا جوانان ساعت ها وقت خويش را براى كتاب خواندن، تماشاى تلويزيون و مكالمه تلفنى مىكنند، و حتى گاهى از خانواده و دوستان و محيط خويش غافل مى شوند، ولى آيا مى توان گفت كه آنها معتاد تلفن و تلويزيون هستند؟ البته نه. سرّ اختلاف اينترنت با ديگر رسانهها و خصيصه اعتيادزاى آن در اين است كه جوان هنگام كار با اينترنت به دنبال هويتيابى و تعامل اجتماعى است و اين فرايند اجتماعى شدن است كه آن را اعتيادآور مى سازد.
(13)
دكتر كيمبرلى اس. يانگ(14) يكى ديگر از متخصصان و محققان مسائل اينترنت، ريشه فريبندگى و اعتيادآور بودن اينترنت را در مدلى تحت عنوان ACE به سه عامل پيوند مىدهد. اين سه عامل عبارتند از:
گمنامى: آيا تا به حال اصطلاح «شما به اندازه رازهايتان نگران هستيد» را شنيدهايد؟ مسئله اعتياد به اينترنت نيز چنين است. نه از روى قبضهاى تلفن مى شود فهميد و نه كسى از كليسا شما را در حال خروج از كتابفروشى مخصوص بزرگسالان خواهد ديد. فقط كاربر و گيرنده پيام از اين موضوع آگاهى دارند. كسى نمىتواند بفهمد شخصى كه به اينترنت متصل است، مشغول چه كارى است.
راحتى و آسودگى: شما درخانه خود مىتوانيد با نوك انگشتانتان با دنيا ارتباط داشته باشيد. با چند ضربه انگشت مىتوانيد داستانهاى عاشقانه، رابطه جنسى اينترنتى، بازىها و كتابهاى بزرگسالان و ديگر چيزها را به داخل خانه خود بياوريد.
