بخشی از مقاله
چکیده
ورود به فضاي مجازي پیامدهاي بسیاري را بر پیکره روابط اجتماعی و به موازات آن بر کنشگران داشته است. فرایند شکلگیري هویت اجتماعی تحت تأثیر فضاي مجازي، با تغییر در منابع هویت ساز و جامعه پذیري سنتی شکل جدیدي به خود گرفته است. از آنجا که هویت اجتماعی، زمینه ساز رفتارهاي فردي و اجتماعی است، مطالعه چگونگی تغییرات هویتی بویژه در جوانان میتواند در فهم آسیب ها و برنامه ریزي جهت رفع مشکلات و نیازهاي جوانان راهگشا باشد لذا این پژوهش درصدد است تا با بهره گیري از رویکردي میان رشته اي و ایجاد پیوندي میان حوزه جامعه شناسی و روانشناسی به آسیب شناسی اجتماعی-روانی تأثیرات فضاي مجازي بر هویت اجتماعی دانشجویان بپردازد. در این راستا از نظریات هویت اجتماعی مطرح شده در این دو رشته همچون نظریات کان، گافمن، گیدنز، اریکسون، مارسیا و بورك استفاده گردیده است. در این مطالعه علاوه بر بهره گیري از روش کتابخانه اي، مدل پارادایمی اشتراوس جهت شناسایی پیامدهاي اجتماعی – روانی وارد آمده بر هویت اجتماعی ترسیم گردیده است. بر اساس این مطالعه تفاوت بین من واقعی و من مطلوبی که افراد در فضاي مجازي از خود به نمایش میگذارند و حجم وسیع و گاهاً متناقض اطلاعات از جمله عوامل شکلگیري هویت چندگانه افراد است. در خاتمه راهکارهاي مقابله با این پدیده از منظر بین رشته اي در دو بخش اقدامات پیشگیرانه و درمانی جهت بهبود وضعیت و جلوگیري از آسیبهاي هویتی ارائه گردیده اند.
واژه هاي کلیدي: هویت اجتماعی، فضاي مجازي، آسیب هاي اجتماعی و بحران هویت
1
١. مقدمه
آلوین تافلر در موج سوم، تحولات جامعه بشري را انقلاب عظیمی می داند که در دنیاي اطلاعات و فناوري رخ داده است
(تافلر،.(15 :1385 تغییراتی که زندگی همه اقشار جامعه را به صورت مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر قرار داده و مسلماً میزان این تأثیر بر روي کسانی که در ارتباط مستقیم با این دستاورد ها هستند، بیشتر است . البته پاره اي از ویژگی هاي فردي از جمله شرایط سنی نیز در میزان تأثیر پذیري مؤثر است. اینترنت به عنوان یکی از ابزارهاي جدید ارتباطی با شکلگیري دهکده جهانی رابطه تنگاتنگ دارد.
ورود به فضاي مجازي و به عبارتی تجربه کنش متقابل اجتماعی در چنین فضایی، امروزه نه تنها مسأله مربوط به جوامع پیشرفته و صنعتی است، بلکه کشورهاي کمتر توسعه یافته نیز به گونه اي با آن درگیرند و بخش اعظم شهروندان، بلاخص جوانان به شکلی فزاینده با آن در ارتباطند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ بررسی هاي آماري حاکی از نفوذ گسترده اینترنت در زندگی روزمره کنشگران و به واسطه آن شکل گیري گونه نوین ارتباطاتی از جنس مجازي است. ضریب نفوذ کاربران اینترنت در ایران در سه ماهه اول سال 1393، 53,29 درصد گزارش شده است که در کمتر از ده سال در مقایسه با سال 1387 که معادل 21,8 درصد بوده است؛ 31,49 درصد رشد داشته است (سازمان انفورماتیک ایران). بنابراین اینترنت نسل جدیدي از فضاي روابط اجتماعی است که به شدت در میان شهروندان بویژه نسل جوان با اقبال روبرو بوده است. طبق گزارش رسمی مرکز آمار ایران در سال 1389 از مجموع 74/8 میلیون نفر جمعیت ایران، 11 میلیون
نفر کاربر اینترنت بوده اند که از بین این جمعیت، بیشترین آمار استفاده کنندگان به ترتیب مربوط به گروههاي سنی 10 – 19 سال با 43/2 درصد و گروه سنی 20 - 29 سال با 21 در صد می باشد .(www.amar.ir) طبق آمار سازمان انفورماتیک ایران 56 درصد استفاده
کنندگان از اینترنت در ایران را قشر جوان تشکیل میدهند (البرزي، 8 :1388 به نقل از استاد هاشمی،.(2 :1391 این دوره بدین لحاظ مورد اهمیت است که در آن فرد در پی یافتن هویت است.
با گسترش فضاي مجازي به عنوان فضایی نوین در ارتباطات اجتماعی، این پدیده آثار و پیامدهاي بسیاري را بر پیکره روابط اجتماعی و به موازات آن در سطحی خردتر بر کنشگران داشته است. یکی از ابعاد زندگی انسانی شکلگیري هویت اجتماعی است؛ در واقع، هویت یابی فرایند پاسخگویی آگاهانه فرد به سوال ها در مورد خود و گذشته اش است : چه کسی است ؟ کجا بوده ؟ به کجا تعلق دارد ؟ منشاء و اصلش کجاست؟ در تمدن جهان چه نقشی ایفاء می کند؟ تا چه حد در جامعه خود ارزش هایی در زمینه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی داشته است و تا چه حد به خارج از جامعه ارزش هایی را القاء کرده است؟ ( باوند ،.(20 :1377 در جامعه سنتی عوامل گوناگونی در حوزه زندگی اجتماعی مانند خانواده ، دوستان ، همسالان، رسانه ها و ... در فرآیند شکلگیري آن نقش داشته اند. لیکن امروزه اینترنت یکی از عوامل مهم هویت ساز است که رونق گسترده آن در میان جوانان تأثیرات ژرفی را در ابعاد و ویژگی هاي هویتی آنان داشته است. آنتونی گیدنز بر نقش فرد در تشکیل هویت تأکید می کند و هویت را آگاهی فرد به خویش میداند. او جنبه هاي روانشناختی و چالش هاي هویتی را در دوران جدید مورد توجه و تحلیل قرار داده و به بازاندیشی در هویت، در پرتو معیارها و ارزش هاي جدید که پیوسته در حال تغییر اند می پردازد
(رفعت جاه و شکوري ،.(28 : 1388 تاکنون پژوهش هاي بسیاري در خصوص فضاي مجازي و فرصت ها و آسیب هاي حاصل از آن انجام پذیرفته است و این مسأله نظر بسیاري از پژوهشگران، برنامه ریزان و سیاستگذاران را به خود جلب نموده است. برخی آن را بسیار مثبت ارزیابی کرده و معتقدند که این فضا امکان دستیابی به یک هویت یکپارچه و واحد را براي فرد مهیا می سازد و عده اي دیگر بر این باورند که گمنام ماندن در این فضا سبب می شود که همیشه بین شخصیت واقعی و شخصیت مطلوب افراد فاصله وجود داشته باشد.
از آنجا که هویت اجتماعی ، زمینه ساز رفتارهاي فردي و اجتماعی است مطالعه چند و چون تغییرات هویتی به ویژه در جوانان از یک سو مسائل و آسیب هاي احتمالی را آشکار می سازد و از سوي دیگر می تواند در جهت برنامه ریزي و رفع مشکلات و نیازهاي جوانان مفید و موثر واقع شود لذا این پژوهش درصدد است تا با بهره گیري از رویکردي میان رشته اي و ایجاد پیوندي میان حوزه اجتماعی و روانشناسی به آسیب شناسی اجتماعی - روانی تأثیرات فضاي مجازي بر هویت اجتماعی دانشجویان بپردازد.
2
٢. فضاي مفهومی هویت و هویت اجتماعی از منظر جامعه شناختی و روانشناختی
مفهوم هویت، در پویش تاریخی خود هرگز مفهومی یکپارچه نبوده است و همواره به دلیل دارا بودن ابعاد مختلف و نیز بهره گیري از آن در قلمروهاي مختلف علوم انسانی همچون جامعه شناسی و روانشناسی، و به مدد توجه به این مفهوم از نقطه نظرهاي متفاوت، این مفهوم معانی متعددي را به خود اختصاص داده است. چرخش هاي اجتماعی و روانشناختی متعدد منجر به شکل گیري فضاي مفهومی گسترده اي در خصوص این مفهوم و ابعاد آن گردیده است.
از منظر روانشناختی اریک اریکسون معتقد است که "... هویت را داراي جنبه هایی است از جمله نقش آن در پاسخ به پرسش من
کیستم؟، تلفیق گذشته و آینده جهت تقویت حس یکپارچگی، ارزیابی از خود با توجه به انتظاراتی که جامعه از فرد دارد و نهایتاً فرایند مورد پرسش قرار دادن حوزه هاي اساسی نظیر جنسیت و مذهب و ... است که فرد به آنها متعهد می گردد"(رضوي،١٣٨٨: ١٨). در حقیقت
هویت اجتماعی بُعدي از هویت است که فرد را به جامعه و فضاي اجتماعی و فرهنگی پیوند می زند.
برخی هویت اجتماعی را با تأکید بر مفاهیم تمایز یابی، درون گروه، برون گروه و نیز شباهت ها و تفاوت هاي میان ما و دیگري تعریف نموده اند. بر این اساس، هویتاجتماعی احساس تعلق و همبستگی به یک جامعه است، به گونه اي که عضو یک جامعه، از سایر جوامع متمایز باشد و فرد در مقابل معیارها و ارزش هاي جامعه خود، احساس تعهد و تکلیف کند و در امور گوناگون آن مشارکت جوید، انتظارات جامعه از خود را پاسخ دهد و در مواقع بحرانی، سرنوشت جامعه براي او مهم باشد (بورك، 1997 به نقل از شایگان و رستمی،
.(168 : 1390 در واقع هویت معطوف است به بازشناسی مرز میان خودي و بیگانه که عمدتاً از طریق هم سنجیهاي اجتماعی و انفکاك درون گروه از برون گروهها ممکن میشود. اهمیت تمایز ها، تنشها و ستیزههاي گروهی، حتی در شرایط نمود تضاد منافع، از این جنبهي هویت ناشی میشود (براون، 790 :1999 به نقل از گل محمدي، .(224 : 1381
همچنین هویت اجتماعی از سوي برخی صاحبنظران در مقایسه با هویت شخصی تعریف شده است. به نظر جنکینز بدون وجود چارچوبی براي مشخص ساختن هویتاجتماعی و هویتهاي فردي، من همان بودم که شما هستید و هیچ یک از ما قادر نبود با دیگري نسبت معنادار یا سازگاري برقرار کند. در واقع بدون هویتاجتماعی جامعهاي در کار نیست (جنکینز، .(9-7 :1391
