بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با ظهور فضای مجازی - سایبر - ، در سطح فردی و اجتماعی مصادیق متعددی از آسیبها ظهور کرده است. رخداد آسیبهای اجتماعی از نظر حقوق و جرمشناسی در فضای مجازی و فیزیکی زندگی مرتباً بررسی میشود. اما یکی از مهمترین حوزههای بررسی اینگونه مسائل و رفتار مکلفان در فضای مجازی، فقه فضای مجازی است که مطالعات و تحقیقات دراین زمینه بسیار اندک است. هدف از این مقاله شناخت پیچیدگیهای گناهان در فضای مجازی و اثرات آن بر فرد و جامعه است. بنابراین، این مقاله با رویکرد پژوهش کیفیِ برخط و با استفاده از تحلیل دادههای موجود در فضای مجازی، ابتدا مفهوم گناهان در فضای مجازی را بررسی و سپس با توجه به ارائه الگوی سه فضایی در مورد مطالعه گناهان کبیره، وضعیت رخداد یک گناه در فضای مجازی و امتداد آن از فضای ذهن و فیزیکی به فضای مجازی و بالعکس بررسی میشود. نکته قابل توجه این است که امتداد گناهان از فضای مجازی به فیزیکی و ذهنی نیز وجود داشته و شرایط تحقق گناههان را بیشتر میکند. نتایج حاصل از مطالعه نشان میدهد که باید متناسب با ظهور فضای مجازی و امتداد این سه فضا به یکدیگر، نوعشناسیهای جدیدی از گناهان را ارائه و مطالعه کرد.
واژگان کلیدی: فقه فضای مجازی، گناهان کبیره، گناهان سایبری، تقوا در فضای مجازی
مقدمه
امروزه بشر دورهای از زندگی خود را سپری میکند که فراتر از یک زندگی واقعی و فیزیکی و قواعد حاکم بر آن است. زندگی در فضای مجازی، برای عدهای یک زندگی دوم ودر عین حال کاملاً جاری تلقی میشود. همانطور که ما همیشه در فضای فیزیکی و حقیقی زندگی خود در معرض هرگونه آسیب و گناه هستیم در این فضا نیز خطرات آن بسیار محسوس هست. البته فضای مجازی قواعدی را بر زندگی ما حاکم کرده است که ایبسا شرایط تحقق گناه آسانتر از فضای حقیقی است. در فضای واقعیِ زندگی، راه سعادت، تقوای فضای واقعی زندگی است. حالآنکه تقوا وجهه دیگری از خود در فضای مجازی نیز برجای خواهد گذاشت؛ تقوا در فضای مجازی به معنای پرهیز از محرمات در این فضا و عدم اشاعه یک گناه از فضای فیزیکی به مجازی و بالعکس است. البته در فضای حقیقی هر آنکس که تقوای خود را تقویت کند مصونیت و اثرات آن در فضای مجازی نیز محرز و مشخص خواهد بود.
در مورد جرائم سایبری و اینترنتی مطالعات زیادی انجام شده است؛ اما نگاه به فعل و قول انسانها از زاویه تقوای الهی و ارتکاب به گناه، قلمرو جدیدی است که باید در قلمرو فقه فضای مجازی بررسی و تحقیق شود. امروزه توجه به جرائم و آسیبهای فضای مجازی بهویژه گناهان کبیره از منظر فقه کمتر موردتوجه بوده است.فضای مجازی، باوجود امکانات و فرصتهای فراوان جهت نزدیک شدن به خداوند و نزدیک کردن دیگران به خداوند، دارای تلهها و دامهای خطرناکی است؛ لذا کسانی موفق هستند که جغرافیای این فضا و حداقل بسترها و انواع گناهها و ثوابهایی که امکان دارد در این عرصه اتفاق بیفتد را بشناسند.1 دنیای فضای مجازی برعکس تصور ما که فکر میکنیم در شبکهها اجتماعی مختلف عضو هستیم و انواع نرمافزارهای گفتگوی متنی، صوتی و تصویری فعال است، دنیای تنهاییهاست.
دنیایی که تنها سه مورد از حواس پنجگانه بهطور جدی درگیر هستند: حس لامسه برای تایپ و ارسال متن؛ حس بینایی برای مشاهده انواع تصاویر، متن، مطالعه و ویدئو و غیره؛ حس شنوایی برای شنیدن انواع محتواهای دیجیتالی صوتی همچون موسیقی، نوای قرآن، رادیو، و... - . از ویژگیهای فضای مجازی نسبت به تلویزیون پویایی آن در بهربرداری از این حواس است که امکان استفاده همزمان از موارد فوق را فراهم کرده است.دنیای تنهایی، فرصتی مغتنم برای نفس و شیطان است. دنیایی که بسترهای جدیدی را برای گناهان فراهمو عمدتاً تا جایی که تحقیق شده است مصادیق جدیدی برای گناه فراهم میشود.گناهان کوچک و بزرگ در هر عصر و زمانی ناپسند هستند. انسان همواره از شر شیطان و نفس خود در امان نیست اما زمانی که وسایل و ابزارهای تکنولوژیک بیشتر شود خطر این گناهان نیز بیشتر میشود.
چون سرعت اشاعه آن در فضای مجازی بیشتر است لذا عواقب بیشتری را برای انسان داشته و ای بسا توبه هم سختتر میشود.در فضای فیزیکی گناهان عمدتاً یا بهصورت گروهی و فردی انجام شدهمثلاً - چند نفر به غیبت افراد دیگر میپردازند - که برگشت و توبه آسانتر است و مفسدهاش نیز کمتر است هرچند ممکن است افراد و گروهها در توسعه و ترویج آن تهمت هم نقش داشته باشند؛ اما فضای مجازی، سرعت ترویج یک گناه را به شدت بالا میبرد. بهسرعت در وب سایت های داخلی و خارجی منتشرشده و هیچ کس نمیتواند بفهمد که چند نفر از این تهمت آگاه شده و آبروی یک شخص یا یک گروه در فضای مجازی ریخته شده است و گناه کوچک یک شخص قطعهای از جورچین فتنه بزرگ بر ضد خداوند متعال و نظام اسلامی خواهد شد.
این پژوهش به دنبال این هست که بستر و محیط فضای مجازی را بررسی کند واحیاناً به گناهانی که ممکن است از روی غفلت و یا آگاهی در این فضا محقق شوند، اشاره کند. لازم است که از سوی عالمان دینی و متخصصان فضای مجازی در عصر کنونی، جریانسازیهایی برای مقابله و همچنین اطلاعرسانی در فضای سایبر صورت بگیرد. عدم آگاهی توده مردم از دامها و پرتگاههای این فضا، شرایط را برای جولان شیطان و نفس بیشتر فراهم کرده است. امکان وقوع گناهان در فضای مجازی آسان و اثرات و توسعه آن پیچیده است. زیرا اثرات آن تک بعدی نیست و از فضای فیزیکی ممکن است به فضای مجازی سرایت کند.هدف از این پژوهش، تبیین گناهان کبیره در فضای مجازی و امتداد آن از فضای فیزیکی و ذهنی به فضای مجازی با ارائه الگوی سهفضایی در این زمینه است. بنابراین به سؤالهای زیر پاسخ داده خواهد شد:
-1 وضعیت تحقق جرم در فضای مجازی چگونه است؟
-2 الگوی سهفضایی در تحقق گناهان کبیره کداماست؟
-3 رخداد گناهان در فضای مجازی و امتداد آن در این فضا چگونه است؟
-4 امتداد گناهان کبیره از فضای مجازی به فضای ذهنی و بالعکس چگونه است؟ -5 امتداد گناهان کبیره از فضای فیزیکی به فضای مجازی و بالعکس چگونه است؟ -6 امتداد گناهان از فضای فیزیکی به مجازی و ذهنی چگونه است؟
ادبیات پژوهش
امروزه فضای مجازی هم فرصتها و هم تهدیداتی را پیش روی بشریت قرار داده است. هرچند تهدیدات آن در کشور باعث نگرانیهایی شده است اما در هر صورت شرایط برای بهرهبرداری از فرصتهای آن نیز بسیار فراهم است. نویسنده در زمینه فرصتهای این فضا " خیر مجازی: راهبردهای تحقق خیر فردی و خیر اجتماعی در فضای مجازی" را نگارش کرده است - بنیاسد، - 1395 اما این مقاله جنبه تهدیدات فضای مجازی را در زمینهسازی برای تحقق گناهان کبیره بررسی میکند.قبل از آنکه صنعت همزمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت بهعنوان شبکه ارتباطی و همچنین اطلاعاتی جهانی ظهور کند انسانها در فضای فیزیکی زندگی خود به سر میبردند. اما امروزه با ظهور انواع فناوریهای ارتباطی، زندگی در فضای مجازی در کنار فضای فیزیکی پا به عرصه وجود گذاشته و رخنمایی میکند.
عاملی برای شناخت و تبیین بهتر این دو فضا و ارتباط آنها با یکدیگر، رویکرد دوفضایی شدن جهان را مطرح میکند. وی بر این باور است که زندگی فیزیکی و مجازی باید در کنار یکدیگر فهم شود. فهم جهان فیزیکی منهای مجازی و بالعکس، مطالعه را گرفتار نوعی خطای فهم میکند. - عاملی 1390، صص - 22-25از دیدگاه هاراوی1 نیز ما اکنون سایبرگ - cyborg - شدهایم؛ ملغمهای از انسان و ماشین که جهات زیستشناختیمان با جهات الکترونیکی و مکانیکی در هم گره خورده است. - هاراوی - با توجه به نوعشناسی گناهان، رویکرد دوفضایی - فضای فیزیکی و فضای مجازی - برای مطالعه گناهان کافی نیست . زیرا برخی از گناهان ماهیت مجرمانه ندارند که ذیل جرائم سایبری نامگذاری شوند و عنصر مادی در آنها وجود ندارد . ب
نابراین باید رویکردی که البته مفاهیم رویکرد فوق را نیز در برداشته باشد بررسی شده و فضای ذهنی را نیز در بر گیرد.عاملی هشت خصلت یا فرامتغیرهایی همچون سرعت، فراگیری، دسترسی دائم، فرازمانی و فرامکانی، جهانی بودن، سیال بودن، تشدید واقعت و چندرسانهای بودن را برای فضای مجازی برمیشمارد که همه چیز را تحت تأثیر قرار میدهند. - عاملی، 1390 صص - 26-29 این فرامتغیرها در مورد گناهان در فضای مجازی نیز صادق هستند.بر اساس آمارهای منتشر شده، در سال 1393 تعداد کاربران اینترنت بیش از 60 میلیون نفر تخمین زده شده است. به طوری که بیش از 50 درصد از ایرانیان حداقل عضو یکی از شبکههای اجتماعی هستند. - مرکز ملی فضای مجازی - و بیش از 14 میلیارد ساعت بازی رایانهای در سال صورت میگیرد. هرچند بیش از سی سال از ظهور
