بخشی از مقاله
چکیده
خیر در فضاي فیزیکی و حقیقی زندگی انسان سنتی دیرینه است. اما امروزه با ظهور فضاي مجازي - سایبر - ، در سطح فردي و اجتماعی مصادیق متعددي از خیر ظهور کرده است. فرامتغیرهاي این فضا، خیر را در سطح فردي و اجتماعی توسعه داده و مرزهاي آن را گسترش دادهاند. شواهد متعددي وجود دارد که بیانگر این است که امور خیریه در فضاي مجازي در کشور ما متناسب با تحولات این فضا گسترش نیافته است. بنابراین، این مقاله با رویکرد پژوهش کیفیِ برخط و با استفاده از تحلیل دادههاي موجود در فضاي مجازي، ابتدا مفهوم خیر در فضاي مجازي و سپس امتداد خیر و نیکوکاري از فضاي مجازي به فیزیکی و بالعکس را بررسی کرده و سپس به نوعشناسی انواع سازمانهاي خیریه و همچنین افراد خیر در فضاي مجازي میپردازد. براي آنکه جریان امور خیریه در فضاي مجازي محقق شود ابزارهاي این فضا و کاربرد آن در امور خیریه بررسی میشود. هرچند نتایج پژوهش نشان میدهد که خیر در فضاي مجازي از سوي افراد گسترش یافته است اما آنچه که خیر را به صورت همگانی و براي همگان محقق میکند خیر اجتماعی در فضاي مجازي است که فاینانس اجتماعی و کارآفرینی اجتماعی مصادیقی از اینگونه امور خیریه هستند. این مقاله سپس بر اساس یافتههاي خود راهبردهایی عملیاتی را براي تحقق و اجراي امور خیریه و نیکوکاري در فضاي مجازي معرفی میکند.
واژگان کلیدي: خیر مجازي، فضاي مجازي، راهبرد، امورخیریه، خیر فردي، خیر اجتماعی
مقدمه
قبل از آنکه صنعت همزمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت بهعنوان شبکه ارتباطی و همچنین اطلاعاتی جهانی ظهور کند انسانها در فضاي فیزیکی زندگی خود به سر میبردند. اما امروزه با ظهور انواع فناوريهاي ارتباطی، زندگی در فضاي مجازي در کنار فضاي فیزیکی پا به عرصه وجود گذاشته و رخنمایی میکند. عاملی براي شناخت و تبیین بهتر این دو فضا و ارتباط آنها با یکدیگر، رویکرد دوفضایی شدن جهان را مطرح میکند. وي بر این باور است که زندگی فیزیکی و مجازي باید در کنار یکدیگر فهم شود. فهم جهان فیزیکی منهاي مجازي و بالعکس، مطالعه را گرفتار نوعی خطاي فهم میکند. - عاملی 1390، صص - 22-25
نگاه به خیر در فضاي مجازي نیز از این امر مستثنی نیست. زمانی که فضاي فیزیکی بر زندگی بشر حاکم بود طبیعی است که امور خیریه و نیکوکاري هم در آن فضا صورت میگرفت. حال که علاوه بر فضاي فیزیکی، فضاي مجازي هم بر زندگی بشر سایه افکنده است باید وضعیت امور خیریه نهتنها در فضاي مجازي بلکه در دوفضایی - امتداد امور خیریه از یک فضا به فضاي دیگر - هم بررسی شود. در زندگی فعلی بشر، فرصت امور خیریه بیشتر است؛ از یکسو، امور خیریه هنوز در فضاي فیزیکی با مختصات مربوط به خود رخ میدهد و از سوي دیگر، در فضاي مجازي نیز فرصتهاي جدیدي براي امور خیریه فراهم شده است. حال نوع سومی هم براي امور خیریه وجود دارد که امتداد آن از فضاي مجازي به فیزیکی و بالعکس بررسی میشود. شواهدي وجود دارد که نشان میدهد امور خیریه در فضاي مجازي در کشور ایران به صورت پراکنده گسترش یافته و لازم است با توجه به رشد و توسعه فضاي مجازي در کشور، نسبت به رشد و توسعه و ساماندهی این امور به نحو مطلوب پرداخته شود. هدف از این پژوهش، تبیین مفهوم خیر در فضاي مجازي و امتداد آن از فضاي فیزیکی و ذهنی به آن فضا، نوعشناسی اشخاص حقیقی و حقوقی، ابزارهاي فضاي مجازي و سپس شناسایی راهبردهایی در حوزه خیر فردي و اجتماعی براي گسترش امور خیریه در فضاي مجازي است. بنابراین به چهار سؤال اصلی پاسخ داده خواهد شد:
1. امتداد امور خیریه از فضاي فیزیکی به مجازي و بالعکس چگونه است؟
2. نوع شناسی افراد حقوقی - سازمانها - و حقیقی در امور خیریه فضاي مجازي کدامند؟
3. ابزارهاي فضاي مجازي براي گسترش امور خیریه در فضاي مجازي چه هستند؟
4. چه راهبردهایی براي تحقق خیر فردي و اجتماعی در فضاي مجازي وجود دارد؟
2. ادبیات پژوهش
امروزه فضاي مجازي هم فرصتها و هم تهدیداتی را پیش روي بشریت قرار داده است. هرچند تهدیدات آن امروزه در فضاي کشور باعث نگرانیهایی شده است اما در هر صورت شرایط براي امور خیر و نیکوکاري بسیار فراهم است. نویسنده در زمینه تهدیدات این فضا نویسنده " زمینههاي تحقق گناهان کبیره در فضاي مجازي" نگارش کرده است - بنیاسد، - 1395 اما این مقاله جنبه بهرهبرداري از فرصتهاي فضاي مجازي را در امور خیریه بررسی میکند. بهرهبرداري از فرصتهاي فضاي مجازي مورد تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز هست. در بیانات ایشان چنین اشاره شده است: " ابزارهاي تسهیلکننده، مثل رایانهها و ارتباطات اینترنتی و فضاي مجازي و سایبري فرصت فوقالعادهاي است؛ نبادا این فرصت ضایع شود. اگر ضایع شد، خداي متعال از من و شما روز قیامت سؤال خواهد کرد؟*
فضاي مجازي امروز از فضاي حقیقیِ زندگی ما چند برابر بزرگتر شده؛ بعضیها اصلاً در فضاي مجازي تنفّس میکنند؛ اصلاً آنجا تنفّس میکنند، زندگیشان در فضاي مجازي است. جوانان هم سروکار دارند با فضاي مجازي، با انواعواقسام چیزها و کارها، با برنامههاي علمیاش، با اینترنتش، با شبکههاي اجتماعیاش، ... یک کسانی نشستهاند، فکر کردهاند، یک راهی باز کردهاند بهعنوان این فضاي مجازي و به قول خودشان سایبري؛ خیلی خب، از این استفاده کنید منتها استفادهي درست بکنید". خیر اجتماعی در فضاي مجازي به معناي بهرهبرداري از روشها و فنون نوین فضاي مجازي در توسعه و گسترش خیر در حوزههاي مختلف اجتماعی است. خیر اجتماعی صرفاً به معناي راه اندازي سازمانها براي امور خیریه نیست بلکه هدف باید به صورت اجتماعی محقق شود. خیر اجتماعی میتواند حتی از سوي یک فرد کارآفرین در فضاي مجازي صورت گرفته تا بحث مربوط به فاینانس اجتماعی و تأمین مالی جمعی و غیره. اهمیت خیر اجتماعی به اندازهاي است که در بند اول سیاستهاي اقتصاد مقاومتی به کارآفرینی اجتماعی اشاره شده است.
امور خیریه و نیکوکاري در محیط مجازي بهمراتب گستردهتر از فضاي فیزیکی است. حتی در مواردي خیر بهمثابه بینهایت خیر است یعنی امر خیر یک حالت پویایی داشته و مرتباَ در فضاي مجازي رویش دارد. زیرا باوجود فرامتغیرهاي فضاي مجازي اگر خیر در فضاي مجازي رخ دهد، افراد بیشماري در مکانها و زمانهاي مختلف از آن ممکن است بهرهمند شوند. اگر خیر به صورت یک کالاي مجازي و قابل مشاهده یا دانلود باشد پایگاههاي اطلاعاتی و موتورهاي جستجو آن را در پایگاههاي خود ثبت کرده و براي آیندگان نیز قابلیت نمایش خواهد بود. عاملی هشت خصلت یا فرامتغیرهایی همچون سرعت، فراگیري، دسترسی دائم، فرازمانی و فرامکانی، جهانی بودن، سیال بودن، تشدید واقعت و چندرسانهاي بودن را براي فضاي مجازي برمیشمارد که همه چیز را تحت تأثیر قرار میدهند. - عاملی، 1390 صص - 26-29 این فرامتغیرها در امور خیریه براي فضاي مجازي در جدول زیر به اختصار توضیح داده شدهاند: بر اساس آمارهاي منتشر شده، در سال 1393 تعداد کاربران اینترنت بیش از 60 میلیون نفر تخمین زده شده است. به طوري که بیش از 50 درصد از ایرانیان حداقل عضو یکی از شبکههاي اجتماعی هستند. - مرکز ملی فضاي مجازي، ص - و بیش از 14 میلیارد ساعت بازي رایانهاي در سال صورت میگیرد. هرچند بیش از سی سال از ظهور اینترنت و فضاي مجازي میگذرد اما در عرصه خیر مجازي، ضرورت دارد از فرصتهاي این فضا بیشتر استفاده شود.
