مقاله اخلاق مجازی یا فضای مجازی اخلاقی؟

بخشی از مقاله

اخلاق مجازي یا فضاي مجازي اخلاقی؟

چکیده:

در این نوشتار ضمن تعریف جهان مجازي2 و مقایسه ي آن با دنیاي واقعی به بررسی تعامل میان اخلاق و جهان مجازي پرداخته و رویکرد هاي مختلف در قبال آن را مورد توجه قرار مـی دهیمعـده اي معتقدنـد کـه میزان اخلاق، خود کاربران هستند و اخلاق در بطـن فضـاي مجـازي و باتوجـه بـه شـرایط مقطعـی حاصـل می شود و برخی دیگر نیز معتقدند با توجه به تنوع آداب و رسوم و هنجارهاي موجود در جوامع مختلف نمی توان یک قاعده اخلاقی عینی را تدوین نمـود امـا در دیـدگاه ادیـان و بـه خصـوص اسـلام رأي بـر مطلـق و جهانشمول بودن احکام اخلاقی است چون برگرفته از تعالیم دینی و الهی است .
کلید واژهها:جهان مجازي-اخلاق -اخلاق در فضاي مجازي- معیار اخلاقی.

مقدمه

جهان آفرینش از دورترین نقطه کهکشان تا ذرات زیر اتمی که بشر قادر بـه کشـف آن شـده اسـت نمونـه بارزي از حرکت و پویایی بشر است. پویایی نیاز بـه خلاقیـت دارد .روزگـاري پـدران مـا ایـن خلاقیـت را در رادیوهاي ترانزیستوري شاهد بودند و امروز ما در دنیاي مجازي. آنچـه موجـب تمـایز میـان عصـر حاضـر بـا زمانهاي گذشته بشر بوده همانا فناوري و تبادل اطلاعات است که توسعه خود را مدیون اینترنت میباشد.

در دنیاي امروز که فناوري اطلاعات و ارتباطات جایگاه منحصر به فردي را در زندگی بشر پیدا کرده، نقش شبکه هاي اینترنت در انتقال و مبادله حجم عظیمی از اطلاعـات بـه خـوبی روشـن تـر و بـارزتر شـده اسـت.
مهم ترین تغییري که فناوري اینترنت در جهان بوجود آورده به خـوبی در ایـن سـخن مارشـال مـک لومـان خلاصه کرد:

" او(انسان) آنچه را خطی،پشت سرهم،یکنواخت،چاپی و قابل تکرار است به دور می اندازد،از جداسـازي و تخصص می گریزد،و به جهانی کلی و همه جانبه قدم می گذارد.این جهان، الکترونیک اسـت .در ایـن جهـان همــه چیــز مــی توانــد بــاهم و در کنــار هــم اتفــاق بیفتــد و جهــان بــه دهکــده اي بــزرگ تبــدیل مــی شود."(مددپور،1388،ص(181

بدین معنا مردم نقاط مختلف در سراسر کره زمین به مشابه یک دهکده امکان برقراري ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهاي جهانی در مدت زمان بسیار کوتاه را دارند.

در دسامبر 2003 (ژنو)در اجلاس جهانی سران کشورهاي عضوجامعه اطلاعاتی3، آقاي کوفی عنان دبیـر کـل وقت سازمان ملل اظهار داشتند که:

"موضوعات مربوط به حاکمیت بر اینترنت بسیار زیاد و پیچیده است. اما علاقه مشترك همه جهانیان ایـن است که امنیت اینترنت تضمین شودو قابل اعتماد باشد. این محیط ارتباطی باید در دسترس مردم جهـان و نیازهاي آنان باشد. کاربرد و توزیع کنونی آن بشدت ناعادلانه است و اکثریت عظیم مردم جهـان هنـوز از آن بیبهرهاند."

اینجاست که نقش اینترنت درازمیان برداشتن فواصل طبقـاتی در جوامـع محـروم بـه عنـوان عملـی تـرین و سریعترین راه پیشنهاد میشود.

تأثیرات و پیامدهاي مثبت و منفی دنیاي مجازي بعنوان یک پدیده نـوین در اجتماعـات انسـانی هماننـد سایر تکنولوژي ها، درحال گسترش است. هر روز از سوي صاحب نظران و کارشناسان مرتبط، ازطریق رسانه ها نقش مثبت اینترنت در توسعه اقتصاد بشر و نقش منفی آن در برقـراري روابـط غلـط اجتمـاعی و ارتباطـات انسانی و فرهنگی برجسته سازي می شود و در جهت بهبود آثـار مثبـت و کـاهش اثـرات و پیامـدهاي منفـی اینترنت نظرات و پیشنهادات فراوانی ارائه میگردد.

علاوه بر رسانه بودن اهمیت اینترنت در سایر جنبه هاي زندگی از قبیل کارهاي روزمره بانکی، آمـوزش از راه دور درخصوص هر موضوعی که فکر کنیـد و اسـتفاده ازتحقیقـات ونظـرات اسـتادان ودانشـمندان واعمـال جراحی ازراه دورو... برکسی پوشیده نیست اما این یک سوي ماجراست چراکه تکنولوژي ها پدیده هایی خنثی

نیستند و در شاکله وجودي خود واجد جهت گیري ها و مقتضیات فراوانی اند که عـلاوه بـر آثـار مثبـت، آثـار منفی هم دارندو دنیاي مجازي نیز ازاین امر مستثنی نیست. بنابراین براي حداقل رساندن زیانهاي ناشـی از سوءاستفاده هاي بعضی از افراد باید به مطالعه آثار و پیامدهاي آن بپردازیم. دو راه پیش روي ماست، یـا بایـد آن را کنار زد که این یک امر غیرممکن وغیر معقول استو یا باید با آن تعامل داشـت. لازمـه تعامـل داشـتن، یکسري مهارت هاي رفتاري و اخلاقی و فنی است که باید تحـت کنتـرل و نظـارت باشـد آمـوزش و رعایـت موازین اخلاقی تنها راه حل و معیار موجود براي تضمین سلامتی و جلوگیري از آسیب هاي اجتماعی حاصـل از تکنولوژيها به خصوص اینترنت میباشد.

جهان مجازي

پیشرفت هاي حاصله در فناوري هاي ارتباطی و تکنولوژي هاي مخابراتی در تقاطع خود یک فرآینـد کـلان آفرید که از دل آن پدیده اي محیرالعقول بنام اینترنت بوجود آمد. ظهور اینترنت به عنـوان یـک ابـزار جدیـد سریع و ارزان ارتباطی، عرصه هاي مختلف زندگی بشر را دچار دگرگـونی کـرد و از بسـیاري جهـات، معنـا و مفهوم جدیدي به ابعاد آن بخشید و با در نور دیدن فاصله هاي زمانی و مکانی ،جهان را براي همه بـه عرصـه حضور تبدیل کرده و روند ماشینی کردن زندگی انسان را تسریع بخشیدبه عبـارت دیگـر بـا رشـد و توسـعه گسترده تکنولوژي ارتباطات و اطلاعات زمینه براي ارتباط همزمان ونامحدود افراد،فـارغ ازهرجاومکـانی کـه دراین دنیاي واقعی هستند ،فراهم شده و جهانی موازي با جهان واقعی ایجاد شد.جهانی که از آن بـه عنـوان جهان مجازي نام برده می شود ایـن فضـاهاي جدیـد مجـازي ایجـاد شـده نیـز بـا رشـد روزافـزون شـاهراه اطلاعاتی،در حال گسترشند .وایتل(جامعه شناس معروف کانادایی) تعریف سه جزئی از فضـاي مجـازي ارائـه می کند<

-1فضایی روانی-خیالی که درآن افکار مجذوب توهمی رویا گونه می شود.

-2دنیاي مفهومی تعاملات شبکه اي شده بین افراد و آفریده هاي معنویشان و هر چیز همراه با چنین شبکه ها و تعاملاتی.

-3حالتی از اندیشه که توسط افراد مرتبط باهم،و به وسیله ي بازنمایی هاي دیجیتال زبان و تجربه ي حسی به اشتراك گذاشته می شود.افرادي که از نظر مکان و زمان از یکدیگر جدا هستند ولی از طریق شبکه هایی از ابزار فیزیکی به یکدیگر متصل هستند.به طور کلی ایـن فضـا حاصـل ارتباطـات و تعـاملات بـین افـراد در فضایی است کـه از مکانیـت و جسـمیت مکـان سـنتی برخـوردار نیسـت و جـنس آن کـد هـاي اطلاعـاتی است.(وایتل <1997نقل از دوران1382ص(21

شیوه ي ارتباط وزندگی انسان ها هرچند که متفاوت است در عین حال به همدیگر مـرتبط اسـت در واقـع دنیاي مجـازي شـکل دیگـري از دنیـاي واقعـی اسـت کـه داراي عناصـراولیه ي مشـترکی هسـتند و تنهـا چگونگی،جنس و نقش این عناصر با یکدیگر متفاوت می شود همانندواژه هاي: دولـت الکترونیـک4، تجـارت

الکترونیک5،جرم اینترنتی،خشونت اینترنتی،اعتیاد اینترنتی،شهروند مجازي6،دوسـتی مجـازي کـه اشـاره بـه دنیاي مجازي دارد ؛رو نوشتی مجازي از مفاهیم مشابه عینی در دنیاي واقعی .

براساس استاندارد، شهروند مجازي کسی است که از حداقل دانـش لازم دربـاره ي مفـاهیم پایـه فنـاوري اطلاعات و ارتباطات برخوردار باشـند و توانـایی برقـراري ارتبـاط بـا اینترنـت، ارسـال و دریافـت پیـام هـاي الکترونیکی، اطلاعات، خدمات، کالاها و نرم افزارهاي موردنیـاز خـود را از طریـق اینترنـت جسـتجو کنـد. در فضاي مجازي جدید این شهروند الکترونیک در مقایسـه بـا شـهروند سـنتی، زنـدگی مـدرن تـري را تجربـه می کندو براي زندگی در عصر کنونی که عصر ارتباطات و اطلاعات نام دارد، شهروندان الکترونیکی اعتماد بـه نفس بیشتري دارند و با توانایی بیشتري از حقوق شهروندي خود دفاع مـیکننـد. کـاهش خطـرات ناشـی از ترددهاي زاید درون شهري و برون شهري از قبیل تصادفات رانندگی، تخلفـات و جـرائم راننـدگی، سـرقت و کاهش ترافیک و به تبع آن آلودگی هوا و توانایی انجام خریدهاي راحتتر و بهتر از دیگر تسهیلاتی است کـه با تحقق دولت الکترونیک و شهروند الکترونیک به آن دست خواهد یافت. ازطـرف دیگـر دولـت الکترونیکـی، پیش نیاز تحقق تجارت الکترونیکی است واز سوي دیگر شـرط تحقـق دولـت الکترونیـک نیازمنـد مشـارکت شهروندان الکترونیکی است. در دنیاي امروز آدمی خسته از گشت و گذار عادي و زندگی در کـلان شـهرهایی مملو از آلودگی، شلوغی ها، معطلی ها و خستگی ها به دنبال مجالی است که جلوههـاي نشـاط و سـرزندگی را بازیابد و این امر محقق نمی شود مگر توسط برقراري دولت الکترونیـک کـه بتوانـد بـه وسـیله ایجـاد فضـاي مجازي، کارهاي روزمره و کسل کننده و وقت گیر را از طریق اینترنت و بدون تردد در مراکز شلوغ شهر انجام دهد.ازطرف دیگررسیدن جوامع مختلف به نوعی همزیستی سـالم جهـانی یکـی دیگـراز دسـتاوردهاي مهـم گسترش وسایل ارتباطی و رسانه اي است: مبارزه با موادمخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، برقـراري کنفرانس هاي از راه دور در مباحث علمی، محترم دانستن حق حیات و بهره بردراي از منابع طبیعی با از بـین بردن فاصله هاي نژادي و فرهنگی با طرد رویکردهاي نژاد پرستانه و احیاي حقوق مادران و کودکـان، کمـک رسانی ها به مردم قحطی زده و جنگ زده و آسیب دیده از بلایاي طبیعـی و مطـرح شـدن سـایر فرهنـگ هـا ازجمله مباحثی هستند که در بعد جهانی و بهره گیـري از همـین فضـاي مجـازي موجـود اطلاعـاتی، سـبب شکستن دیوار جدایی انسانها و تعامل فرهنگی آنهاو پیدایش هویتی جدید براي کاربران میگردد.

اجتماع مجازي7 :هنجارها8 وارزشها

میلیون ها کاربر در اینترنت در اقصی نقاط دنیا قرار دارند که سبب پیدایش یک اجتماع بزرگـی از انسـان ها شده که آن هارا در کنار یکدیگر قرار داده است به این اجتماع،اجتماع مجازي گفته می شود.

آن چیزي که دریک اجتماع مجازي یک مفهوم اساسی به شمارمی آید،مفهوم هنجار است.

سوالی دراینجا مطرح می شوداین است که که آیا دنیاي مجازي جهانی کاملا جدید و مجـزا و تـابع قواعـد خاص خود است یاجهانی جدید ولی تابع همان قوانین واقعی وعینی؟

با وجود این واقعیت که دنیاي مجازي وابسته به دنیاي عینی است، درانتقـال از دنیـاي واقعـی بـه دنیـاي مجازي فرهنگ مجازي ایجاد می شود که درآن کاربر بدلیل آزادي عمل بیشتر با ارزش هایی روبرو می شود که در اثر ارتباط با خانواده و دوستان به دست نیامده است بنابراین در این حالت او پیوند میان جهان واقعی و مجازي را به دلیل فقدان ارتباطش در نظام کنش هاي متقابل با گروه هاي واقعی از دست داده و خـود بـه باز تعریف هنجارها و ارزش ها وحتی نقد ومشروعیت زدایی هنجارهاي اجتماعی از طریق گروه هاي اینترنتی می پردازد و بدین ترتیب ناهنجاري ها وآسیب هاي اینترنتی خطر آفرین ایجـاد مـی شـودوما شـاهد شـکل گیري هنجارهایی متفاوت از هنجارهاي اجتماعی در اجتماعات واقعی هستیم،چرا کـه در فضـاي اجتماعـات مجازي، فشار اجتماعی که از دیدگاه جامعه شناسان برجسته اي مثل دورکیم 9که مهم ترین عنصـر پیـروي وتبعیت از هنجارها ي اجتماعی است،وجود ندارد و یا بسیار ضعیف است.(دورکیم ،1368،ص (73 یعنـی آن قدرت و کنترل کننده قواعد و هنجارها ي اجتماع واقعی دیگر در فضاي مجـازي وجـود نـدارد وایـن سـبب شده که افراد منحرف با راحتی خیال بیشتري در این فضاي مجازي مبادرت به ساختن هنجارهاي اجتمـاعی مطلوب خود شوند.البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که همزمـان بـا شـکل گیـري هنجارهـاي جدیـد اجتماعی دراجتماعات مجازي فرایند بازتولید هنجارهاي اجتماعی واقعـی نیـز انجـام مـی گیردوعلـی رغـم گمنامی وبدون جسم بودن دردنیا ي مجازي، این اجتمـاع نیزازهمـان قوائـد اجتماعـات واقعـی پیـروي مـی کندواین همان بیان ارتباط دائمی میان دو اجتماع واقعی و مجازي است.

جرم وآسیبهاي اجتماعی درفضاي مجازي

پیشتر گفتیم که اهرم فشار گروه هاي محافظ هنجارها و کنترل رفتـار اجتمـاع بـه دلیـل خاصـیت ذاتـی فضاي مجازي و مشخص نبودن نام و نشانی کاربران و تا حدودي کارگزاران سبب وجـود هنجارهاوارزشـهایی می شود که قابلیت ظهور در جهان واقعی و اجتماع واقعـی را ندارنـد.همـین عامـل باعـث بـه وجـود آمـدن هنجارهاي لحظه اي وفردي شد ه است که جرم و آسیب هاي اجتماعی - روانی و تهدید امنیت از پیامدهاي آن به شمار می رود .دسترس ناپذیر بودن مجرم براي قانون گذار بر خلاف دنیاي واقعی یکی از بـزرگ تـرین مشکلات کنترل رفتاري و هنجاري در دنیاي مجازي است.در دنیـاي واقعـی هـم مجـرم و هـم قـانون گـذار محسوس ودسترس پذیر هستند اما در دنیاي مجازي مجرم هیچ نام و نشانی از خود بـه جـاي نمـی گـذارد بنابراین اعمال قانون اجتماعی مربوط به دنیاي واقعی مکفی نخواهد بود. از این رو آسیب هـاي اجتمـاعی در چنین دنیاي مجازي از پایداري و پویایی بیشتري برخوردار است آنجا که حتی بعضی از جرائم اینترنتی فقط در حوضه ي مجازي ظهورمی یابند همانند پخش ویروس هاي اینترنتی.وجودچنین جرمهایی نشـان دهنـده ي یک گسست بزرگ میان تکنولوژي و امنیت است بـدین معنـی کـه مولفـه ي امنیـت بـه انـدازه ي خـود

تکنولوژي پیشرفت نکرده و این خود مشکلاتی را در سطح جامعه و جامعه ي جهانی ایجاد مـی کنـد.از ایـن جهت است که عده اي همانند بوزان متعقدند که باید مقابله با این خطرات،جدي تر مورد توجه قرار گیرد< "تهدید جرائم اینترنتی یک مجموعه ي ناهمگون و متنوع است زیرا تعداد زیادي از افـراد در بخـش هـاي

مختلف از بخش نظامی گرفته تا بخش اجتماعی ،کنش متقابل دارند از این رو بـراي حفـظ سـلامتی روان و امنیت افراد جامعه مقابله با چنین تهدید هایی امري واقعـی و ضـروري بـه نظـر مـی رسـد." ( Buzan et (al,1998

آسیبهاي روانی کاربران به خصوص نوجوانان یکی ازشـایعترین ومهمتـرین آسـیبهاي اجتمـاعی ناشـی از دنیاي مجازي است .دنیاي مجازي نتنها سبب تغییرعادت رفتاري کودکان ونوجوانان شده بلکه به طـور کلـی

سطح زندگی وحتی اصول و باورهاي اخلاقی رانیز دچار دگرگونی کرده است از سوي دیگر دسترسـی آسـان به انواع و اقسام سایتها تنها به انـدازه زمـان لازم بـراي تایـپ //www….. موجـب شـده کـه اسـتفاده از

اینترنت کم کم، رنگ و بوي اختلال به خود بگیرد. امروزه سایت هایی طراحی شده اند که مسائل غیراخلاقی را در قالب تبلیغات و فیلم و حتی بازي هاي رایانه اي براي کودکـان رواج مـی دهنـد. کودکـان و نوجوانـانی کـه قدرت تشخیص و تمایز آن را ندارند که تشخیص دهند که آیا اینترنت به آنها خدمت می کنـد یـا خیانـت .از طرف دیگر سپري شدن اوقات بیشتر کودکان و نوجوانان در این فضـاو دوري از منـابع پراهمیـت آموزشـی و پرورشی مانند کتاب سبب از بین رفتن استعدادها و به هدر رفتن خلاقیت در آنهـا مـی شـود. نیـل پسـتمن جامعه شناسی آمریکایی با اشاره به این مطلب، بر بسته شدن زمینههاي رشد و پرورش کودکـان بـه واسـطه وجود چنین فضایی تأکید میکند:

"زمانی که کودك را از جهان کودکی دور می سازیم و زمینه هاي رشد و پرورش را از او می گیریم و او را به انواع بازي ها و فیلم هاي رایانه اي و اینترنتی سرگرم می کنیم راه رابر روح لطیف و جسم با نشاط او بسته ایم و آینده هدف مند، خلاق و پربار و تعهدآور را بی چون و چـرا از او و از جامعـه انسـانی گرفتـه ایـم (طباطبـایی،

1378، ص".(12

هرچند به طور کلی آگاهی از آسیب هاي روانی ناشی از دنیاي مجازي هنوز به باز پـروري و رشـد و گسـترش نیاز دارد به یقین این طبقه بندي هاي اولیه دستخوش دگرگونی هایی شده و طبقات تشخیص فراوانی بـه آن اضافه خواهد شد و هر طبقه اي از اختلال هاي روانی هم نیازمند برنامهریزيهاي درمـانی خـاص خـود اسـت.
دومورد ازشایعترین این اختلالهاي روانی عبارتنداز: اعتیاد اینترنتی - خشونت اینترنتی

اعتیاد اینترنتی

یکی از خاصیت هاي ویژه فضاي مجازي، جاذبه و گرایش مستمر به سیرو گـردش در آن توسـط اسـتفاده کنندگان از آن است که پس از مدتی افراد را به شدت به خود وابسته می کند تا حدي که براي برخـی افـراد اعتیاد اینترنتی میآورد و زندگی بدون اینترنت براي آنان غیرممکن میشود. بدین ترتیب فضـاي مجـازي در کنار جنبه هاي مثبت آن سبب اتلاف وقت مفید کاربران بی هدف و بازداشتن آنها از فعالیـت هـاي هدفـداري است که سبب تکامل فردي و اجتماعی میشود. (هدررفتن وقت یک مورد نکوهیده در تمام جوامع است.)