بخشی از مقاله
آيفل و نقش آن در گسترش مجموعه منابع الكترونيكي
1- كارگاه آموزشي كنسرسيوم‌هاي تأمين منابع اطلاعات علمي، 20 و 21 شهريور سال 1384، دانشگاه تهران.
2- http:// www. eifl. net
چكيده:
اين مقاله به معرفي برخي از كنسرسيوم‌هاي داخلي و خارجي كتابخانه‌ها از جمله «كنسيران» و «آيفل» و نقش آنها در تأمين بهينه منابع الكترونيكي براي كتابخانه‌ها مي‌پردازد.
و اينكه با سازماندهي كتابخانه‌هاي كشور و مديريت واحد آنها مي‌توان در كمترين زمان ممكن و با صرف كمترين هزينه و طي سهل‌ترين مسير ممكن، از بهترين منابع الكترونيكي بهره‌مند شد.
كليد واژه‌ها:
كتابخانه‌ها، كنسرسيوم، كنسيران، آيفل، ناشر، كارگزار، منابع الكترونيكي.
مقدمه:
امروزه منابع الكترونيكي و دسترسي به آنها يكي از مهمتر‌ين نيازهاي كتابخانه‌ها و مراكز فرهنگي به شمار مي‌رود كه دستيابي آسان واستفاده بهينه از آن نياز به دانش و مديريت خاصي دارد.
با توجه به گستردگي دانش وعلوم و فنون بشري، جايگزيني دسترسي آسان به منابع مورد نياز بجاي مالكيت منابع و تهيه تمامي آنها، از اولويت بيشتري برخوردار بوده و بهترين طريقة نشر و اشاعه فرهنگ و دانش در مراكز اطلاع‌رساني به ويژه كتابخانه‌ها مي‌باشد. قيمت بسيار گران منابع از يك طرف و بودجه كم كتابخانه‌ها براي خريد آنها از طرف ديگر،
عامل گرد هم آمدن نمايندگان كتابخانه‌هاي كشورهاي مختلف و تشكيل كنسرسيوم‌هاي مختلف داخلي و خارجي شد. تشكيل اين كنسرسيوم‌ها راهگشاي بسياري از مشكلات بوده است. چرا كه با صرف هزينه و وقت كمتر، منابع مختلف و متنوع‌تري تأمين شده و در اختيار پژوهشگران و محققان قرار مي‌گيرد و كاربران نيز با دريافت آموزشهاي لازم به شبكة بانكهاي اطلاعاتي مختلف متصل مي‌شوند.
كنسرسيوم خارجي «آيفل»:
از جمله كنسرسيوم‌هاي بين‌المللي، آيفل (EIFL) مي‌باشد كه به عنوان نمايندة كتابخانه‌هاي كشورهاي گوناگون با دارا بودن اهداف غيرتجاري براي دريافت منابع بيشتر با قيمت مناسبتر با ناشران منابع ديجيتالي و يا كارگزاران آنها وارد مذاكره مي‌شود. و وظيفه اصلي آن، زمينه سازي براي تجارت نشريات و محصولات الكترونيكي از طريق مذاكره با ناشر و كارگزار مي‌باشد.
اين سازمان غيرانتفاعي (NGO) كه در هلند به ثبت رسيده، از ائتلاف كتابخانه‌هاي پنجاه كشور در حال توسعه جهان كه موانع زيادي براي دسترسي به اطلاعات دارند از جمله كشورهاي جهموري شوروي، آسياي جنوب شرقي، خاورميانه و … تشكيل شده و فعاليت‌هاي اجتماعي و غيرتجاري خود را از سال 1999 آغاز كرد.
مراكز دانشگاهي در اين كشورها خواهان ايجاد راهي براي كسب اطلاعات علمي و پژوهشي از سراسر دنيا بودند. اما هزينه بالاي اشتراك منابع الكترونيكي و اطلاعات محدود در مورد چگونگي استفاده از اين منابع نسبت به منابع كاغذي، مانع از تملك نشريات و منابع فراوان دانشگاهي گرديد. آيفل در راستاي حمايت از اين كشورها و كتابخانه‌هاي آنها جهت استفادة بهينه از منابع الكترونيكي وارد عمل شد.
يكي از روشهاي افزايش قدرت خريد استفاده‌كنندگان از منابع، كاهش قيمت خريد براي مصرف‌كننده از طريق دريافت تخفيف هزينة اشتراك بوده است. كه اين كار براي كشورهاي عضو آيفل كه عمدتاً كشورهاي فقير يا در حال توسعه بودند از طريق برگزاري مناقصاتي در مورد مجلات و نشريات الكترونيكي براي ناشران و كارگزاران صورت گرفت.
از بين صاحبان اطلاعات، ناشران (Publishers)، انعطاف‌پذيري بيشتري نسبت به ارائه تخفيف از خود نشان دادند. ولي كارگزارها (Agregators)، شركت‌هائي تجاري بوده كه اطلاعات و منابع را از چندين ناشر گرفته و هزينه‌اي را به آنها پرداخت كرده و خودشان اين اطلاعات را به ديگران مي‌فروختند
و از آنجائي كه فلسفه وجودي‌شان صرفاً تأمين منابع مالي بوده به دليل انعقاد صدها قرارداد ديگر، در صورت عدم تخفيف به يك خريدار، چيزي را از دست نمي‌دادند لذا در مورد ارائة تخفيف انعطاف‌پذيري چنداني نداشتند. از جمله اين كارگزاران، الزويير (Elsevier)، پروكواست (Proquest)، ابسكو (Ebsco) و … مي‌باشند كه از كارگزاران مهم جهان به شمار مي‌روند.
در مقابل اينها يكسري شركت‌هاي غيرتجاري نيز وجود داشته كه درصدد گسترش و توسعة اطلاعات بوده و اطلاعات را به صورت مجاني در اختيار ديگران قرار مي‌دادند. از جمله دانشگاه كمبريج يا موسسة فيزيك آمريكا (American Institute of physics) كه به فكر كسب درآمد نبوده بلكه درصدد ارائة خدمات مي‌باشند. كه اينها رويكرد خوبي دارند ولي صحبت و مذاكره با آنها بسيار به طول مي‌انجامد.
عملكرد آيفل:
تاكنون از طريق برگزاري مناقصات، آيفل توانسته است بسياري از منابع ديجيتال و ژورنالها و DVD-ROM, CD-ROM را با تخفيف قابل توجهي براي كتابخانه‌هاي مختلف تهيه كرده و همچنين موافقت برخي از ناشران جهت اشتراك صرفاً منابع الكترونيكي (و نه كاغذي) را جلب نمايد.
و از آنجائي كه آيفل نمايندة چندين كشور مي‌باشد لذا تخفيف‌هائي كه توسط آن گرفته مي‌شود هرگز با تخفيفهاي اخذ شده توسط هر كشور به طور جداگانه قابل مقايسه نمي‌باشد. لذا هر چقدر تعداد كشورهاي عضو بيشتر باشد ميزان تخفيف دريافت شده بيشتر و قيمت منابع اطلاعاتي پائين‌تر خواهد آمد.
براي ايجاد اطمينان دو جانبه از عملكرد و تعهدات كتابخانه‌هاي كشورهاي مختلف از يك طرف و ناشران و كارگزاران آنها از طرف ديگر، بين آنها قراردادي امضا مي‌شود. اين قرارداد و سند، بيست الي سي صفحه بوده كه توسط وكلا نوشته شده و پيچيدگي خاصي داشته كه درك آن براي همگان ميسر نمي‌باشد مثلاً گاهي تصور مي‌شود كه از سوي ناشرين، تخفيفي در نظر گرفته شده در حاليكه واقعيت چنين نبوده است.
لذا قبل از امضاء، حتماً بايد به رؤيت وكلاي حقوقي برسد و بعد توسط افراد صلاحيت‌دار امضاء شود كه البته آيفل به نمايندگي از كشورهاي عضو (خريداران) اين كار را انجام مي‌دهد و ديگر نيازي به ارزيابي حقوقي توسط آنها نمي‌باشد.
هر كدام از ناشرين و آيفل داراي يك مدل جواز مي‌باشند و ارائة جواز از سوي ناشرين به معني پذيرش اجباري آن از طرف آيفل نيست. آيفل مي‌تواند در قرارداد پيشنهادي خودش، شرايط مختلفي را در نظر بگيرد از جمله قيمت، وقت، شرايط و … كه گاهي اوقات، ساير شرايط از قيمت هم مهمتر خواهند بود.
چرا كه قرارداد بعد از پذيرش طرفين و امضاي آن، تا انقضاي مدت مزبور قابل تغيير نبوده و هرگونه تغييري از جانب خريدار مستلزم پرداخت هزينة مجدد خواهد بود. و معمولاً آيفل با ارائة جواز پيشنهادي خود، بهترين شرايط ممكن را براي كشورهاي عضو در نظر مي‌گيرد و ناشريني كه خواهان بستن قرارداد باشند، ناچار به پذيرش اين شرايط هستند. و اگر مواردي از آن را نپذيرند، آيفل با آنها وارد مذاكره مي‌شود.
در فاصله زماني تا انتهاي مدت قرارداد، قيمت ارائه شده ثابت بوده و هر كشور جديدي مي‌تواند در اين مدت بدون انعقاد قرارداد جديدي به عضويت آيفل در آمده و از خدمات آن بهره‌مند شده و به منابع مورد نياز دسترسي يابد.
قيمت و هزينة اشتراك دريافتي نيز در اين فاصله زماني ثابت خواهد بود. قبل از انعقاد قرارداد بين آيفل و ناشران، محتواي آن از جهات مختلف مورد بررسي و كارشناسي دقيق وكلا قرار مي‌گيرد. از جملة اين موارد:
1- يكسري از مفاهيم اوليه از جمله مفهوم سازمان، كاربر، كاربر مجاز، نحوة دسترسي به منابع
همه اين مفاهيم بايد به وضوح روشن شود چرا كه هيچيك از ناشران به تمامي كاربران حق استفادة مطلق را نمي‌دهند.
مثلاً بايد مشخص شود كه اگر كتابخانه‌اي داراي حق اشتراك بود مي‌تواند مقالة مورد نظر را از طريق كامپيوتر آن مركز در اختيار كاربر ديگري كه از مركز ديگري آمده قرار دهد يا خير؟
2- محدوديت‌ها
3- زمان پرداخت مبلغ. چرا كه بيشتر ناشران تمايل دارند كه پول را ابتدائاً دريافت كنند.
4- انقضاي مدت جواز
5- تقاضاي دسترسي دائمي
كه بايد مشخص شود كه كاربران، مجاز به استفاده از CD- ROM يا DVD-ROM هستند يا از طريق سرور (Server) امكان دسترسي دائمي فراهم مي‌شود.
6- قيمت نهائي (Licence fee)
بايد مشخص شود كه قيمت نهائي چقدر است. تا بعداً چيزي به عنوان ماليات اخذ نشود.
7- تعهدات دارندة جواز (Licence Undertaking)
آيفل در صدد امضاي قراردادي برمي‌آيد كه كمترين تعهد را براي كاربر به دنبال داشته باشد و با نقض يكي ازكاربران، سايرين محروم نشوند.
8- غرامتها (Warranties)
با پذيرش اين بند از طرف ناشر، آيفل اطمينان مي‌كند كه طرف اصلي قرارداد، ناشر است و فرد ديگري نمي‌تواند در آينده ادعاي حقوق بنمايد.
به عبارتي ناشر ضمانت مي‌دهد كه تمام حقوق لازم براي انجام اين كار و ارائة جواز را دارا مي‌باشد و در صورت اعتراض صاحب اثر، آيفلا و خريداران مسئول نخواهند بود.
9- قوانين حاكم
طبق مدل پيشنهادي آيفل، در صورت بروز اختلاف، مرجع حل اختلاف، دادگاه و قوانين آن كشورنخواهد بود بلكه بر طبق قوانين امضاء شده عمل مي‌شود.
10- در صورت نقض قرارداد به دليل بروز جنگ، زمين لرزه و سيل و … هيچيك از طرفين، مسئول نبوده و ملزم به پرداخت پول نخواهند بود.
11- قراداد بايد قابليت پذيرش اعضاي الحاقي را داشته باشد.
12- ناشر حق تحميل فروش منابع كاغذي را در كنار منابع ديجيتال و الكترونيكي را نداشته باشد.
13- امكان نگهداري منبع بر روي سرور (Server) به منظور استفاده‌هاي مجدد دانشجويان در زمانهاي ديگر فراهم شود.
14- وجود مجوزهاي فرعي و جانبي (Sub Licence)
كه با امضاي اين بند و با استناد به آن در صورت نقص قرارداد توسط يكي از اعضاء، ناشر حق قطع اشتراك و دسترسي به منبع را نسبت به سايرين نخواهد داشت و از اين طريق هر عضو به طور فردي مسئوليت مي‌پذيرد.
به دليل حساسيت اين قرارداد و عواقب آن، بجاي آنكه هر كتابخانه به تنهائي با ناشر وارد مذاكره شود، اين كار توسط آيفل انجام شده وبعد از تأييد نهائي، كتابخانه‌هاي مختلف به آن ملحق مي‌شوند و لذا هر كتابخانه نياز به انعقاد قرارداد به طور جداگانه نخواهد داشت.
