بخشی از مقاله
چکیده
بررسی ویژگی های آثار معماری شکل گرفته در دوره های مختلف تاریخی همواره برای ما آموزنده بوده است. معماری ایرانی اسلامی با تزیینات و جزییات خود آنچنان دید محققان و منتقدان را مجذوب خود کرده که مطالعات جامعی در زمینه تزیینات صورت گرفته و مبحث تناسبات کلی فضا ها تا حدی محجور مانده است. استفاده از نسبت های هندسی معنادار یکی از ویژگی های مسترر در معماری ایرانی اسلامی است.
این موضوع ما را بر آن داشت تا با پژوهشی موردی در این باب شاید بتوانیم گوشه ای از نادیدنی های معماری ایرانی اسلامی را تبیین کنیم . این پژوهش در پی یافتن پاسخی است برای این پرسش که آیا تناسبات فضایی صحن های حرم امام رضا - ع - منطبق بر تناسبات طلایی بوده است یا خیر؟. روش تحقیق به گونه ایست که ابتدا 9 صحن از 11 صحن موجود در مجموعه حرم امام رضا - ع - انتخاب گردید، سپس اندازه مربوط به صحن ها که طول ،عرض و ارتفاع باشد بدون درنظر گرفتن ایوان ها و حوضچه ها استخراج گشت و در نهایت با تهیه جدول و همچنین مقایسه نسبت ها با نسبت طلایی در نمودار به این نتیجه دست یافت که صحن های انقلاب، قدس، هدایت و جمهوری نسبت های طول و عرضشان با نسبت های طلایی منطبق است.
مقدمه
حرم مطهر امام رضا - ع - مهمترین زیارتگاه ایران است. و سالانه پذیرای میلیون ها زائر می باشد. با بررسی پیشینه تاریخی حرم امام رضا - ع - می توان دریافت که این مجموعه ابنیه کنونی از توسعه یک آرامگاه ساده بوجود آمده است. در حال حاضر حرم مطهر امام رضا - ع - نه تنها یک زیارتگاه بلکه به منظور عبادت ودر کنار آن دیگر فعالیت ها همچون نماز روز های عید، نماز جمعه، تشییع مردگان و ...مورد استفاده قرار می گیرد. در این بین صحن به عنوان اصلی ترین فضایی که در برگیرنده فعالیت های فوق الذکر است مورد توجه است. بررسی و کنکاش در زمینه نسبت های هندسی مستتر در صحن ابنیه آرامگاهی، چه به لحاظ کارکردی و چه به لحاظ زیبایی شناسی امری ضروری به نظر می رسد.
در این پژوهش سعی شده با مقایسه نسبت های هندسی صحن های یک مجموعه آرامگاهی که در دوره های مختلف تاریخی شکل یافته، میزان توجه بانیان آن را به نسبت های طلایی مورد سنجش قرارداد و در پی یافتن پاسخی است برای این پرسش که آیا تناسبات صحن های حرم امام رضا - ع - منطبق بر تناسبات طلایی بوده است یا خیر؟ در بررسی های صورت گرفته به منظور یافتن پیشینه پژوهش، در مورد تناسبات، مقایسه ای در زمینه نسبت صحن های یک بنای آرامگاهی صورت نگرفته است.
در موضوع تبیین آثار معماری تاریخی تنها به بیان نسبت های فضاها پرداخته شده و کمتر به مقایسه این نسبت ها با هم و در یک بنا پرداخته شده است. در این بین مقاله ای با عنوان: بررسی دگرگونی تناسبات حاکم برتیمچه های ایران در دوره قاجار، که با محوریت بررسی تناسبات و مقایسه یافته ها صورت گرفته ، به لحاظ ارتباط موضوعی و تاحدی شیوه تحقیق مشابهتی با پژوهش حاضر دارد. روش تحقیق به گونه ایست که ابتدا 9 صحن از 11 صحن موجود در مجموعه حرم امام رضا - ع - انتخاب گردید سپس اندازه مربوط به صحن ها که طول ،عرض وارتفاع باشد بدون درنظر گرفتن ایوان ها و حوضچه ها استخراج گشت و در نهایت با تهیه جدول و همچنین مقایسه نسبت ها با نسبت طلایی در نمودار به بررسی پاسخ سوال پژوهش پرداخته شد.
-1 معماری آرامگاهی
در تاریخ معماری ایران، گونه خاصی از بناها به صورت مجموعه ای ساخته شده اند که احداث آنها نه در یک مقطع زمانی، بلکه در طول زمان صورت گرفته است. کاوشها و بررسی های باستان شناسی نشان می دهد که ساخت این مجموعه ها قدمتی بسیار دارد و از عمده ترین دلایل شکل گیری آنها می توان به مسایل مذهبی، نظامی، و اقتصادی اشاره نمود - کیانی، 1374، ص . - 165 مجموعه بناهای تپه زاغه قزوین، چغازنبیل در خوزستان، نوشیجان تپه در همدان، و تپه حسنلو در آذربایجان، نمونه هایی از مجموعه سازیِ پیش از تاریخ در ایران هستند. از دوره تاریخی، می توان به مجموعه بناهای فیروزآباد، بیشاپور و سروستان در استان فارس، مجموعه نسا در مرو و مجموعه تخت سلیمان در آذربایجان اشاره کرد.
در دوره اسلامبای پُر رنگتر شدنِ عامل مذهب، ایجاد و توسعه مجموعه بناها فزونی یافت.غالباً پیدایی مجموعه بناها در دوره اسلامی با یک آرامگاه ساده آغاز می شده است که در طول زمان با افزودن بناهای دیگری نظیر مسجد و مدرسه و کتابخانه و آب انبار و خانقاه و زائرسرا و کاروانسرا و حمام و ... ، به یک مجموعه شکوهمند تبدیل شده اند - همانجا - . از جمله مجموعه های دوره اسلامی باید از مجموعه حرم مطهر حضرت رضا - ع - ، مجموعه حرم حضرت معصومه - س - در قم، مجموعه شاه نعمت االله ولی در ماهان کرمان، مجموعه شیخ صفی در اردبیل و ... نام برد. چنین مجموعه هایی در دوره اسلامی، عمدتاً در بافت اصلی و مراکز شهرها ساخته می شده اند - همان ، ص . - 166 البته بهتر است چنین بگوییم که شهر در پیرامون هسته اولیه این مجموعه ها شکل می گرفته است و به تدریج این بناها به صورت نماد آن شهر در می آمده اند.
-1-1 عناصر تشکیل دهنده معماری آرامگاهی
-1-1 الف- صحن: صحن، میانسرا یا حیاط یکی از ویژگیهای معماری اسلامی است که علاوه بر مساجد و مدارس و کاروانسراها و خانه ها؛ در مجموعه بناهای مذهبی و زیارتی، جایگاه ویژه ای دارد. صحن در بناهای دوره اسلامی دو نقش مهم بر عهده دارد. نخست این که نیاز مسلمانان را به وضوخانه و محل تطهیر تأمین می نماید و دو دیگر این که با کانون قرار دادن فضای داخلی، و با ایجاد نوعی تمرکز، بنا و مردم را از سروصدا و فعالیتهای زندگی روزمره و عادی فارغ می کند - کیانی، 1374، ص - .18 شکل صحن عموماً مربع یا مستطیل است ولی گاهی از نقشه های چند ضلعیو مدوّر نیز استفاده شده است. صحنها غالباً مسیر دسترسی به شبستانها و رواقها را مشخص می کردند و دارای ایوانی در یک، دو، سه یا چهار ضلع خود هستند.
-1-1ب- ایوان: ساخت ایوان به دوره اشکانیان باز می گردد. ایوان که معمولاً از یک تاق آهنگ تشکیل می شود، فضایی است نیمه باز که از سه طرف بسته و فقط به سمت صحن باز است. ایوانها به صورت یک پیش فضا در تنظیم ورود و خروج عمل می کنند و در حالی که برای جریان هوا باز هستند از تابش مستقیم آفتاب نیز جلوگیری می کنند. ایوانها در میان عناصر صحنها، از جایگاه خاصی برخوردار هستند زیرا به صحن، که غالباً گسترش افقی در پهنه دید دارد، شکوه و ارتفاع می بخشند.
همچنین ایوان به عنوان کانون توجه بصری صحن، محل هنرنمایی هنرمندان آذینگر می باشد. -1-1ج-حجره: حجره یا اتاق غالباً در اطراف صحن به صورت مربع و مستطیل ساخته می شده است. کاربری حجره ها در مدارس برای استفاده طلاب بوده است. در برخی موارد حجره ها به صورت دو طبقه بنا می شده اند که رفتن به طبقه بالا از طریق راهروهای ارتباطی صورت میگرفت. معمولاً حجره ها داراسقفِی کوتاه و نورِ کم هستند.
-2 حرم مطهر امام رضا - ع -
حرم مطهر امام رضا - ع - تاریخ پر فراز و نشیبی دارد در زیر خلاصه ای از پیشینه تاریخی احداث مجموعه حرم آورده شده چراکه دانستن چگونگی توسعه بناها به منظور تحلیل درست از موضوع ضروری به نظر می رسد. مامون آن بزرگوار را در بقعه هارونی تقریبا بالای سرپدرش هارون الرشید دفن نمود - کاویانی،1345، ص . - 32 وچون آثار دیوار باغ حمید بن قطحبه بواسطه مرور ایام و پیش آمد های عدیده از بین رفته بودسلطان محمود مجددا دیواری در اطراف بقعه کشیده به شکل باغ اولیه در آمد - کاویانی،1345، ص . - 55 با توجه به این موضوع می توان دریافت که حرم امام رضا - ع - در ابتدا به صورت ارامگاه و باغ بوده و به شکل بنای با کارکرد عبادی نبوده است. بانی جنوب صحن کهنه - انقلاب - در سال 872 قمری مرحوم میرعلیشیرنوایی است - کاویانی،1345، ص . - 200 بانی طرف جنوب صحن کهنه بامر شاه عباس کبیر بقرینه قسمت جنوبی ساخته شد.
