بخشی از مقاله
چکیده
منابع طبیعی و محیط زیست یکی از بنیانها و پیشرانهای راهبردی در طراحی الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت است. منابعطبیعی برای همه نسلها در تمام عصرها خلق شده لذا حفظ این منابع برای نسلهای آینده باید هدفی بزرگ و استراتژیک قلمداد شود. از آنجاییکه بیش از 80 درصد از عرصه کشور تحت پوشش اراضی ملی و دولتی - منابعطبیعی - میباشد بنابراین حفظ، اصلاح، احیاء، توسعه و بهرهبرداری اصولی از این منابع، مستلزم تغییر نگرشها، تحقق مدیریت جامع و هماهنگ و همچنین توجه به اصول و مبانی رویکردهای جدید نظیر "مشارکت کلیه دستاندرکاران" و "توسعه پایدار" میباشد. در این مقاله با بررسی بعضی چالشها و مشکلات موجود و بیان دلایل تخریب سرزمین و منابع به تجربیات موفق در این موضوع پرداخته شده و در جمعبندی به ضرورت تدوین الگوی پیشرفت با توجه جدی به جایگاه انکار ناپذیر منابع طبیعی به عنوان بستر همه فعالیتها به اتکا گزارههایی همچون لزوم تعیین تکلیف مالکیت اراضی، توجه به ارزشهای محیط زیستی و خدمات غیرتجاری - غیربازاری - اکوسیستمهای طبیعی، اطلاع رسانی و حساسسازی و اشاعه اخلاق و فرهنگ منابع طبیعی و زیست محیطی، لزوم سازگاری اهداف و همه برنامههای توسعه با حفظ منابع پایه، شناخت و حفظ تنوع زیستی، حفاظت، احیاء، توسعه و بهرهبرداری پایدار از منابع طبیعی، لزوم تحقق برنامهریزی مشارکتی با حضور فعال و مؤثر بهرهبرداران از منابع طبیعی در کلیه فرایندهای شناخت، برنامهریزی، طراحی، اجراء، پایش و ارزیابی و نگهداری پروژه-های منابع طبیعی و کشاورزی، لزوم مشارکت فعال سازمانهای مردمنهاد و مؤسسات خیریه و سایر شرکای توسعه - بخصوص بخش خصوصی - در فرایند حفظ، اصلاح، احیاء، توسعه و بهرهبرداری اصولی از منابع طبیعی، استفاده از آموزههای دینی بخصوص ظرفیت وقف در احیاء و توسعه منابع طبیعی و ...پرداخته شده است.
مقدمه
مسأله منابع طبیعی و انفال یک بحث گسترده، ریشه دار و دارای سندهای فراوان فقهی است. همه موارد منابع طبیعی جزو انفال است. در اولین آیه از سوره مبارکه انفال مییَسْأَلُونَکفرماید:عَالأَنفَالِنِقُلِالأَنفَالُلِلّهِوَالرﱠسُولِفَاتﱠقُواْوَأَصْلِحُواْاللّهَ بِیْنِکُمْذَاتَوَأَطِیعُوَرَسُولَهُاللّهَاْإِنکُنتُممﱡؤْمِنِینَ - ای پیامبر، از تو درباره ی انفال – بهره های بدون جنگ و زحمت – سوال می کنند که از آنکهِ باشد بگو انفال از برای خداوند و رسول است – بهرصورت خواهند مصرف کنند – پس درباره انفال با هم دشمنی نکنید و بین خویشتن را به اتحاد و دوستی اصلاح نمائید و پیوسته پیرو فرمان خدا و رسول باشید اگر از مومنین هستید - .
1. عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک وآبخیزداری
2. کارشناس ارشد منابع طبیعی
3. دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی محیط زیست
مقام معظم رهبری در پیامی فرموده اند: » پیام من به همه مردم عزیر ایران این است که درختکاری، ایجاد فضای سبز، حفاظت از محیط زیست، حفظ جنگل ها، و دیگر منابع حیاتی کشور را یک وظیفه اسلامی، انقلابی، وجدانی و انسانی به حساب آورند« و همچنین فرموده اند: » حفظ منابع طبیعی از قبیل جنگلها و مراتع یک مسئله تجملاتی نیست، بلکه یک مسئله حیاتی است و از اولویتهای توسعه پایدار است. توسعه یافتگی پایدار هر کشوری به توسعه یافتن منابع در اختیار است که یکی از منابع مهم در اختیار ما جنگلها و مراتع است." با توجه به اینکه بستر منابع طبیعی و محیط زیست یکی از بنیانها و پیشران های راهبردی در طراحی الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت است که مستلزم تهیه برنامه و یک نقشه جامع راه در همه حوزه های علمی است. منابعطبیعی، بستر حیات و توسعه پایدار کشور و پشتوانه بخش کشاورزی محسوب میشود و نقش آن در تولید و حفظ خاک، تامین غذا، تولید اکسیژن و تلطیف هوا و ... بر کسی، پوشیده نیست و با توجه به مفاهیم توسعه پایدار، این مواهب الهی، میراث گذشتگان ما نیست بلکه امانت نسلهای بعدی در نزد ماست که میبایست بدرستی حفظ شده، توسعه یافته و بهرهبرداری شوند. آموزههای گرانقدر دین مبین اسلام و آخرین دستاوردهای علمی و فنی در زمینه مدیریت اصولی و پایدار منابع و افزایش بهرهوری، حاکی از آن است که میبایست حداکثر تلاش جهت استفاده درست و اصولی از این منابع در راه رسیدن به اهداف متعالی و درست - صحیح - ، بعمل آید.
با توجه به محدودیتهای موجود در بخش منابعطبیعی و تخریب و خسارات عدیده وارده بدلیل بهرهبرداری بیرویه و یا نامناسب و از طرف دیگر شرائط خاص اقتصادی - اجتماعی کشور ایجاب می نماید تا بجای تحمیل فشارهای مضاعف بر بخش منابعطبیعی، در سایر بخشهای کشاورزی، صنعت، خدمات، اکوتوریسم و ... سرمایهگذاری بیشتری صورت پذیرد. جای تاسف است که بعضاً بهرهبرداریهای غیراصولی و بیش از توان اکولوژیکی عرصهها، نه تنها سبب تخریب و اتلاف منابع ذیقیمت آب، خاک و پوشش گیاهی - تنوع زیستی - در بالادست حوزههای آبخیز میشود بلکه سبب اتلاف و تضییع سرمایه گذاریها در پاییندست میشود. مثال بارز آن پر شدن مخازن سدها از رسوبات - کاهش عمر مفید آنها - ، خسارات ناشی از سیل و زمین لغزش بر تاسیسات زیربنایی، راههای ارتباطی، مزارع کشاورزی و تاسیسات پرورش آبزیان، شهرها و آبادیها و غیره و همچنین مشکلات عدیده زیست محیطی است. اگر چه چالشهای جهانی تغییر اقلیم، بیابانزایی و به خطر افتادن تنوعزیستی و همچنین چالشهای ملی از قبیل:
رشد روزافزون جمعیت، کاهش حاصلخیزی اراضی - کشاورزی، جنگلی و مرتعی - در اثر بهرهبرداری بیرویه و غیراصولی، برخی سیاستهای ناکارآمد در زمینه کشاورزی، گسترش بیوقفه وبدون برنامه بخش صنعت و خدمات، شرائط خاص اقتصادی کشور و ارزش افزوده زمین - که سبب ایجاد انگیزه در رابطه با رانتخواری و زمینخواری شده است - ، و از طرف دیگر، لزوم اجرای پروژههای عمرانی در راستای توسعه کشور و ...، استفاده و بهرهبرداری از اراضی ملی و دولتی را اجتنابناپذیر مینماید اما چنانچه سیاستگزاریها و بهرهبرداریها، بصورت شتابزده و بدون توجه به اصول آمایش سرزمین، توان اکولوژیکی و استعداد ذاتی اراضی باشد، نتیجه ای جز تشدید روند تخریب و اتلاف سرمایهها ندارد. منابعطبیعی برای همه نسلها در تمام عصرها خلق شده لذا حفظ این منابع برای نسلهای آینده باید هدفی بزرگ قلمداد شود. از آنجائیکه بیش از 80 درصد از عرصه کشور تحت پوشش اراضی ملی و دولتی - منابعطبیعی - میباشد بنابراین حفظ، اصلاح، احیاء، توسعه و بهرهبرداری اصولی از این منابع، مستلزم تغییر نگرشها، تحقق مدیریت جامع و هماهنگ و همچنین توجه به اصول و مبانی رویکردهای جدید نظیر "مشارکت کلیه دستاندرکاران" و "توسعه پایدار" میباشد.
چالشها و مشکلات موجود در سطح کشور
· افزایش جمعیت و نرخ بیکاری
· ضرورت اشتغالزایی و تامین معیشت مردم
· در اکثر موارد، بهرهبرداری بیرویه و خارج از ظرفیت منابع
· افزایش فاصله طبقاتی و افزایش روزافزون جمعیت زیر خط فقر
· سودجویی و زیادهطلبی برخی آزمندان
· تمرکز سرمایهگذاری در پروژههای بزرگکه بعضاً با منافع عام و عدالت اجتماعی، در تعارض است.
· برخی تعارضات موجود بین منافع کوتاهمدت و درازمدتکه عمدتاً سبب ناپایداری میشود.
· تمرکز یا عدم تمرکز روی محصولات خاص که ممکن است با منافع برخی از بهرهبردارا ن، در تعارض باشد.
· عدم توسعه متوازن وبعضاً کمتوجهی به مناطق با پتانسیل بالاتر و بازده اقتصادی بیشتر.
· عدم نهادینه شدن مشارکت فعال و عدم تقویت نقش و درک دریافت کنندگان خدمات توسعهای وبعضاٌ بروز عکسالعمل منفی بهره برداران محلی
· عدم پایداری اقدامات انجام شده در مواجهه با شوکهای ناشی از نوسانات اقلیمی، سرمایهای و ناپایداریها
· عدم حاکمیت نگرش جامع و وجود برخی تعارضات بدلیل رویکرد حاکم توسعه بخشی - منابعطبیعی، صنعت، کشاورزی، دام، خدمات و... -
· برنامهریزی در ظرفهای جمعیتی، قومی و سیاسی متأثر از سلایق افراد صاحب نفوذ و عدم امکان ارزیابی درست از شرایط طبیعی خاص کشور
· سطح پایین آگاهی مردم و بهرهبرداران محلی و حتی برخی از مدیران و کارشناسان
· لزوم تغییر ساختارها و نهادهای اجتماعی بخصوص در مورد مسئله مالکیت اراضی
· ناکارآمدی و نقص قوانین و مقررات موجود
· عدم کفایت و نقص در ضوابط و استانداردهای مورد نیاز
· حاکمیت نگرش بخشی در نظام برنامه ریزی و بودجه ریزی کشور بجای جامعنگری و نگرش سیستمی
· وجود بوروکراسی اداری پیچیده و محدودکننده
· ضعف ساختار تشکیلاتی و فقدان هماهنگی بین دستگاههای اجرائی مختلف فعال در عرصه حوزه آبخیز
· کمبود اعتبارات و تسهیلات در بخش منابع طبیعی و حفاظت از محیط زیست
· معضلات اداری و سیاسی کشور - پراکندگی پروژه های اجرائی که اثربخشی آنها را کاهش می دهد -
