بخشی از مقاله
چکیده
مسئله مورد مطالعه در این مقاله توجه به نقش و جایگاه اکوسیستمهای آبی به ویژه دریاچهها در جذب گردشگر میباشد. در این اثر ابتدا واژههای مهم مورد مطالعه همچون اکوسیستم و اکوتوریسم به زبانی ساده و علمی تعریف شده و سپس به موضوع مورد بحث که مسئله گردشگری در اکوسیستمهای آبی مثل دریاچه هاست، پرداخته شده است . روش تحقیق مقاله به صورت اسنادی کتابخانهای است و به همین شیوه سعی شده تا موانع و مشکلات این اکوسیستمها به عنوان قطبهای گردشگری ایران در جذب اکوتوریسم در قالب یک نمونه موردی که دریاچه زریبار در استان کردستان است بررسی شده و راهکارهای پیشنهادی نیز ذکر شود.
واژگان کلیدی: اکوسیستم، اکوتوریسم ، تالاب زریبار ، گردشگر، محیط زیست، پیشنهادات
مقدمه
امروزه جهانگری و گردشگری به اشکال گوناگون ظهور نموده که یکی از آنها اکوتوریسم میباشد. همانگونه که از معنی واژه پیداست، نوعی از گردشگری میباشد که حوزه تحت پوشش در دامان طبیعت از درههای ژرف گرفته تا قله کوهها،جنگل و کویر و غیره را در بر میگیرد. از اینجا استنباط میشود که برای تداوم این صنعت رو به رشد توجه به زمینه تحت فعالیتش یعنی محیط زیست از اهمیت فراوان برخوردار است. در جهان امروزی که نوع زندگی و فعالیت انسانها به عنوان مهمترین عامل تخریب و نابودی محیط زیست شناخته شدهاند، بازگشت به طبیعت و توجه ویژه در حفظ این سرمایه حیاتی بایستی که در دستور کار سران ملتها قرار گیرد. اکوتوریسم به دلیل ارتباطش با طبیعت نقش مهمی در حفظ و یا تخریب آن بازی میکند. بی شک رواج و تبلیغ فرهنگ مناسب گردشگری در طبیعت علاوه بر رونق گرفتن این صنعت و کسب درآمد از این طریق میتواند نگاهها را به سمت حفاظت از طبیعت سوق دهد . اکوسیستمهای آبی چون دریاها، دریاچهها و رودخانهها با توجه به پتانسیل محیطی خود در فراهم اوردن زمینه تفریحهای آبی لذت بخش همچون قایق سواری،شنا، ماهیگیری، اسکی روی آب و غیره از ارزش ویژهای در نزد گردشگران برخوردار است
.کشور ایران جز معدود کشورهای با تنوع زیستی و اقلیمی فراوان است که میتواند با برنامه ریزی و مدیریت مناسب سازمانهای مربوطه از این قابلیتهای طبیعی در جذب اکوتوریسم و درآمدزایی در سطوح خرد و کلان استفاده نماید .
مفهوم اکوسیستم
در مطالعات اکولوژیکی به دلیل پیچیدگیها و گستردگیهایش میکوشند نظام کلی اکولوژی1 را به نظام های خردتری تقسیم کنند که هر یک از آنها را اکوسیستم2 میخوانند. واژه اکوسیستم که خلاصه شده عبارت سیستم اکولوژیکی3 است، نخست در سال 1935 توسط تنسلی4 اکولوژیست انگلیسی پیشنهاد شد و به معنای مجموعه موجودات زنده و محیط ویژه زندگی آنهاست. هر اکوسیستم نظام کم و بیش پایداری است که از جهات مختلف از نوعی همگنی برخوردار است و این همگنی طی دورهای طولانی و تکاملی تدریجی و جریان ممتد سازگاری گونهها با محیط منتج شده است(اردکانی،.(1381 البته پیش از ابداع و رواج این واژه، نگرش اکوسیستمی در مباحث اکولوژی وجود داشت . در زبان فارسی واژه" بوم سازواره" معادل کلمه اکوسیستم پیشنهاد شده است.منظور از اکوسیستم، مجموعه جانداران یک محیط به همراه کلیه عوامل وتشکیل دهنده های آن محیط است . بنابراین به طورخلاصه اکوسیستم را می توان با عبارت"محیط و موجودات زنده آن" تعریف کرد(نیشابوری:12 ،.(1386
هر اکوسیستم ترکیبی از گیاهان و جانوران و محیط طبیعی غیر زنده آنهاست. با تغییر در هر جزء ترکیب دهنده اکوسیستم، در سایر اجزاء آن نیز تغییراتی به وجود می آید تا اینکه سیستم ها خود را با شرایط جدید منطبق می سازند . بزرگترین اکوسیستمی که در داخل محدودهی طبیعی اتمسفر قرار دارد زمین است که خود به اکوسیستمهای کوچکتری تقسیم می شوند مانند: جنگلها، دریاها، کوهها، سواحل، دریاچههاوغیره(رابرت و و گایل لویز،.(368 : 1381
گستره محدودتر اکوسیستمها سبب میشود که در عین کوچک بودن به دلیل استقلال نسبی امکان بیشتری را برای تجزیه و تحلیل فراهم آورد. این اکوسیستمها همه ویژگیهای سیستم را دارا هستند یعنی از عناصر متعاملی تشکیل یافتهاند که در عین ارتباط متقابل با یکدیگر در مجموع هدف یا غایتی را دنبال میکنند، با سیستمهای دیگر در ارتباطاند و ورودیها و خروجیهایی نیز دارند. هر اکوسیستم به اعتبار سیستم بودنش به سمتی میرود که به نوعی پایداری نسبی برسد و برای تحقق چنین هدفی تمام اجزا آن هماهنگی خاصی را با یکدیگر برقرار میکنند.این حالت تعادل با تنظیم چگونگی ورودی و خروجی پدید میآید. در اکوسیستمهای طبیعی به طور مثال تعداد و نوع موجودات زنده هر منطقه با مقدار و کیفیت غذای هر اکوسیستم همبستگی دارد. هر گاه عاملی سبب شود که مواد ذخیره شده در آن اکوسیستم کاهش یابد تعادل بر هم میخورد و موجودات میکوشند که از طریق مهاجرت یا تحمل گرسنگی تعادل اکوسیستم را به آن بازگردانند(اردکانی،.(1381 اعمالی که در داخل یک اکوسیستم صورت میگیرد به ترتیب زیر تقسیم بندی میشود:
Ecology Ecosystem Ecological system
Tansley,A.G.
1
2
3
4
-1 جریان انرژی -2 زنجیرهها و شبکههای غذایی -3 پراکنش موجودات(در زمان و مکان) و تنوع -4 چرخش مواد -5 تحولات
کوتاه مدت(توالی) و دراز مدت(تکاملی) اکوسیستم -6 کنترل یا سیبرنتیک1 اکوسیستم.
تقسیم بندی فوق کاملا قراردادی بوده و افراد مختلف تقسیم بندیهای متفاوتی از آن را ارایه دادهاند(ادوم2،(1972
اجزاء اکوسیستم
به طور کلی اکوسیستم ها دارای شش جزء اصلی هستند:
-1 مواد غیر آلی مثل کربن، ازت، گاز کربنیک، آب، و غیره که در چرخش مواد دخالت دارند.
-2 مواد آلی مثل پروتینها، کربوهیدراتها، چربیها و مواد هوموسی که ترکیبات زنده و غیر زنده را به یکدیگر مرتبط میسازند.
-3 رژیم اقلیمی از قبیل درجه حرارت و بارندگی
-4 تولیدکنندهها یا اتوتروفها که اکثرا از گیاهان سبز تشکیل شده و قادرند از مواد ساده معدنی غذا تولید نمایند..
-5 مصرف کنندگان بزرگ یا فاگوتروف3 که شامل حیوانات بزرگ میباشند و از موجودات دیگر تغذیه مینمایند. این گونه مصرف کنندگان دارای تحرک زیاد میباشند و ساختمان بدنی آنها با یکدیگر متفاوت است.
-6 مصرف کنندگان کوچک یا ساپروتروف4 مثل باکتریها و قارچها که ترکیبات آلی را شکسته، برخی از مواد تولید شده را مصرف و مواد معدنی را آزاد مینمایند. این دسته دارای تحرک کم بوده و ساختمان بدنی مشابهی دارند ولی در طرز عمل با یکدیگرتفاوت دارند.
برخی مصرف کنندگان یا همان هتروتروف اکوسیستم را به دو دسته تقسیم میکنند: الف) زنده خواران یا بیوفاژ 1که از موجودات زنده دیگر تغذیه میکنند، ب) مرده خواران یا ساپروفاژ2 که از مواد آلی تغذیه میکنند(ادوم، .(1972
1 Cybernetics 2 Odum 3 Phagotrophs 4 Saprotrophs
انواع اکوسیستم
اکوسیستم ها را در یک طبقه بندی کلی به اکوسیستم خشکی و اکوسیستم آبی تقسیم میکنند.شرایط مکانی و فرایندهای جاری در اکوسیستم آبی3 بسیار متفاوت تر از اکوسیستم خشکی است. این قبیل اکوسیستمها خاص محیطهای آبی بوده و به هیدروسفر تعلق دارند و طیف وسیعی اعم از دریاچه، باتلاق، آبهای جاری سطح زمین، دریاها و اقیانوسها را در بر میگیرد.اکوسیستم دریاها و اقیانوسها، وسیع ترین اکوسیستم آبی را تشکیل میدهد و 71 درصد سطح زمین را پوشانده است که با این نسبت در حدود 80 درصد آبهای دنیا را در خود جمع کرده است درحالیکه دریاچه ها و رودخانه ها تنها دوهزارم درصد آب سطح زمین را تشکیل می-دهند(بدری فر،.(108 : 1380
تالابها4 که از مکانهای بسیار ارزشمند در جذب اکوتوریسمها میباشند نیز در گروه اکوسیستمهای آبی مورد بررسی قرار می-گیرند. تالاب تعاریف گوناگونی دارد، اما درمتداول ترین تعریف خود که در ماده یک کنوانسیون رامسر5 نیز آمده است، عبارت است از" مناطقی پوشیده از مرداب، باتلاق، لجن زار یا آبگیرهای طبیعی و مصنوع ی اعم از دائمی یا موقت که در آن آب های شور یا شیرین به صورت راکد یا جاری یافت می شود؛ از جمله شامل آبگیرهای دریایی که عمق آنها در پایین ترین حد جزر از شش مترتجاوز نکند "تالاب ها مناطقی هستند که آب عامل اصلی کنترل محیط زیست و حیات جانوری و گیاهی همراه آنها میباشد( سلیمی ترکمانی،.(178 : 1390تالابها اکوسیستمهای با ارزشی هستند که در بین انواع اکوسیستمهای طبیعی از کارکردهای بسیار متنوعی برخوردارند و علاوه بر حفاظت از تنوع زیستی، دارای ارزشهای طبیعی، اقتصادی و اجتماعی متعدد دیگری نیز می باشند . اهمیت تالاب ها زمانی بیشتر مشخص میشود که توجه داشته باشیم بیش از یک سوم جمعیت جهان در حاشیه تالاب ها، اعم از رودخانه ها، برکه ها و سواحل زندگی میکنند. تالابها به دلیل تدارک وتنظیم آب نقش اساسی در حفظ تنوع زیستی داشته و به لحاظ تنوع زیستی، غنیتر از زمین های مجاور می باشند .مطالعات اقتصادی حاکی از آن است که یک تالاب حدود 10 برابر جنگل و200 برابر زمین های زراعی ارزش اقتصادی دارند. با وجود این، این اکوسیستمهای غنی با مخاطرات زیادی مواجه هستند(همان).
یکی از تهدیدات اصلی برای حیات تالاب ها فعالیتهای بشری است که عمدتا در قالب پروژه های عمرانی -توسعه ای،کشاورزی و غیره انجام میشود که با وجود آثار مفید اقتصادی، بدون توجه به تبعات زیست محیطی میتواند تهدیدی اساسی برای اکوسیستم تالابها باشند.
1 Biophages 2 Saprophages 3 Aquatic Ecosystem 4 Wetland 5 Ramsar Convention
مفهوم اکوتوریسم
گسترش شهرنشینی از علل مهم شکل گیری گردشگری قلمداد میگردد. تکامل و تراکم لجام گسیخته شهرها، تنگناها و محدودیتهای خاصی را برای ساکنانش به وجود آورده و ادامه چنین روندی باعث میگردد که انسانها به دنبال گریزگاهی باشند که خود را برای مدتی از معضلات دست و پاگیر زندگی شهری رها ساخته و زمانی را به تفریح و ترمیم قوای تحلیل رفته اختصاص دهند. فشارهای روحی روانی ناشی از زندگی شهری زمینه را برای زایش گردشگری و جهانگردی فراهم نمود.
فنل1 معتقد است اکوتوریسم نوعی گردشگری در طبیعت است که تاثیرات اندکی را بر محیط زیست و منابع طبیعی وارد نموده و در حفظ و بقای گونهها و زیستگاههای طبیعی سهیم میباشد. والارس2 و پیرس 3 اکوتوریسم را سفر به مناطق طبیعی تقریبا دست نخورده که به منظور مطالعه و کسب لذت انجام میشود، میدانند(رخشانی نسب و ضرابی،.(45 :1388
امروزه جهانگردی به معنای تعطیلات نیست و مقصود از آن تنها آرامش اعصاب و نفی کامل دنیای کار نمیباشد بلکه جهانگردی شکل مثبتی از گذران اوقات فراغت است که میتواند به شکل لذت بردن از جاذبههای طبیعی و محیطی باشد که بر روی آن زندگی میکنیم. لورن تی((1995 اظهار میدارد که " با مسافرت کردن از دنیا چیز یاد میگیریم و خودمان را میشناسیم" در جهان امروزی صنعت گردشگری از فرمول توریستی، آفتاب، ماسه و دریا که از قرن 18 به بعد در اروپا متداول شده دور شده و به طرف تعطیلات هدفمند حرکت مینماید. در واقع اکنون جهانگردی فرهنگی، قومی، هنری، طبیعت گرا و غیره اشکال جدید تمایلات گردشگران در جهان است(مقصودی، نکوئی صدری،.(62 : 1387
