بخشی از مقاله
بررسی جاذبههاي مورفودینامیک و ویژگیهاي آسایش اقلیمی اکوسیستمهاي بیابانی جهت توسعهي اکوتوریسم
مطالعه ي موردي: حاشیه ي غربی دشت لوت (شهداد)
چکیده
یکی از عوامل موثر بر آسایش انسان، شرایط جوي و اقلیمی است. انسان از ابتدابه طور مستقیم و غیر مستقیم متأثر از این شرایط بوده است. امروزه مطالعه ي تاثیر وضعیت جوي و اقلیمی بر روي زندگی و آسایش و رفتار انسان در قالب یکی از شاخه هاي علمی به نام زیست اقلیم شناسی انسانی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد. رابطه ي بین هوا، اقلیم و توریسم به اشکال گوناگونی وجود دارد، از یک سو با شرایط آب و هوایی سروکار داریم که از مکانی به مکان دیگر و در مقاطع زمانی، بسیار متغیر است و از سوي دیگر توریسم نیز پدیدهاي چند جانبه است. اثرهاي متقابل این دو بسیار پیچیده است. علت اصلی فصلی بودن پدیده توریسم آب و هواست. این پژوهش سعی دارد که به بررسی جاذبههاي مورفودینامیک و ویژگیهاي اقلیم آسایش در غرب دشت لوت، به عنوان یکی از مناطق بیابانی ایران که پتانسیل بسیار بالائی جهت توسعه اکوتوریسم را دارا میباشد، بپردازد. پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی
مبتنی بر روشهاي آماري، میدانی و مدل سازي میباشد، بدین صورت که با استفاده از مدلهاي آسایش اقلیمی ماهانی، گیونی و اوانز، به بررسی اقلیم آسایش در منطقه مورد مطالعه پرداخته شد و سپس با توجه به ماههاي داراي آسایش اقلیمی و جاذبههاي اکوتوریستی منطقه، پیشنهاداتی در راستاي مناسبس ترین ماه، جهت فعالیتهاي اکوتوریستی در منطقه ارایه گردید. نتایج نشان میدهد که ماههاي آبان، آذر و اسفند در محدوده آسایش اقلیمی قرار داشته که این ماهها پتانسیل بسیار بالائی را در راستاي توسعه اکوتوریسم در منطقه دارند و بررسیهاي میدانی نیز نشان میدهد که بیشترین تعداد اکوتوریسم نیز در این ماهها به این منطقه سفر میکنند. علاوه بر این، منطقه مورد مطالعه با داشتن جاذبههاي اکوتوریستی منحصر به فرد در ایران و حتی در دنیا، از قبیل کلوت هاي بسیار زیباي لوت، تپههاي ماسهاي متنوع، نبکاهاي بسیار زیبا و غیره، پتانسیل بسیار بالائی را جهت توسعه اکوتوریسم دارا میباشد.
کلمات کلیدي: اکوتوریسم، لوت، شهداد، آسایش اقلیمی، مرفودینامیک.
مقدمه
هوا و آب و هوا هم بر عرضه و هم بر تقاضاي خدمات توریستی تاثیر میگذارد، بنـابراین بـا توجه به ویژگیهاي آب و هوایی و تقاضا براي خـدمات توریسـتی، هـم منـابع و امکانـات و هـم عوامل محدود کننده باید به طور همسان مورد توجه قرار بگیرند. آب و هوا مهمتـرین عامـل در توسعه صنعت توریسم محسوب میشود، مسافرتهاي گروهی و دسته جمعـی بـا شـرایط آب و هوایی پیوند می خورد (ذوالفقاري، .(1378
روابط بین هوا و گردشگري اشکال متفاوت و پیچیده اي دارد، مرکب بودن موضـوع از یـک سو به چند شکلی بودن پدیده توریسم و از دیگر سو به اثـرهـاي آب و هـوا بسـتگی دارد، زیـرا اثرهاي آب و هوا در مجموع نسبت به دیگر شاخصهاي توریسـم نمـود و برجسـتگی بیشـتري دارد، گرچه مطالعات زیادي در زمینه توریسم به عمل آمده است ولی بیشتر آنها درگیر کلیـات موضوع شدهاند و به مطالعات تفصیلی توجه چندانی نشده است.
ماسترستون در این زمینه عوامل زیر را موثر میداند:
اطلاعات کافی در زمینه آب و هوا و گردشگري وجود ندارد؛
پژوهش در زمینه آب و هوا تا حدي پیچیده است؛
دادههاي مناسب براي اطلاعات تفصیلی موجود نیست؛
پیچیدگی هاي یاد شده هنوز داراي نواقص جدي است. در بیشتر این مطالعات فقط عوامل آب و هوایی مورد توجه قرار گرفته و دیگر به عوامل موثر بر توریسم توجه نشده است و اگر هم اندك توجهی شده باشد اهمین نسبی آن چندان مد نظر نبوده است و بـا توجـه بـه معیارهـاي
مورد استفاده در این تحقیقات، بیشتر آنها به نتایج اغراق آمیـز و غیـر واقعـی دسـت یافتـه انـد
(لومن مارگارت1، .(1999
به گفته پري، آب و هوا بخش مهمی از مفهوم محیطـی را تشـکیل مـیدهـد کـه تفـریح و توریسم در قالب آن شکل می گیرند، به علت اینکـه توریسـم و گردشـگري فعـالیتی آزادانـه و اختیاري است، اغلب به شرایط اقلیمی مطلوب وابسته است جتامپسون2 و پري3،.(1997
وابستگی توریسم به آب و هوا در جایی که مسافرت به قصد تعطیلات و بر اساس آگـاهی از جذابیت و قابلیت اطمینان از شرایط آب و هوایی صورت مـیگیـرد، مشـخص اسـت. در زمینـه حساسیت تفریحی جهانگردي، جهانگردان قبل از تصمیمگیري براي سفر چهار شرط را در نظر میگیرند جتامپسون و پري،:(1997
-1 وجود ایستگاه هواشناسی در مقصد
-2 شرایط آب و هوایی مقصد
-3 پیشبینی هوا در طول مسیر
-4 هدف از مسافرت آب و هوا به چند دلیل براي صنعت توریسم اهمیت دارد:
نخست اینکه، گاهی آب و هوا خود به صورت عامل جاذبه محسوب میشود، مثل جاهـایی با زمستان گرم که مورد علاقه مردمی است که در مناطق سردسیر زندگی میکننـد (محمـدي،
.(1386
دوم اینکه، تنوع آب و هوا در یک منطقه یا کشـور، گسـتردگی صـنعت توریسـم و امکـان وجود فعالیت هاي توریستی را در فصلهاي مختلف فراهم میکند. به عبارت دیگر، هر نـوع آب و هوایی فعالیتهاي توریستی مخصوص به خود را دارد و اگر کشوري داراي اقلیمهاي مختلـف باشد امکان جذب توریسم در بیشتر مواقع سال را خواهد داشت (عظیمی، .(1376
توریسم یک بخش اقتصادي حساس به هوا و اقلیم به شمار می آید. تأثیر هوا و اقلیم نه تنها به پیدایش توریسم میانجامد، بلکه سبب تقاضاي خدمات وتوریستی نیز میگردد (لو4 و زنگ5،
.(2008 در مواردي وابستگی به وی ژگیهاي اقلیمی در مورد تقاضاي توریسم، هم منشأ پیـدایش
(مطلوبیت آب و هوایی) و هم عامل محدود کننده ( شرایط بد آب و هوایی) آن به شمار میرود
(محمدي، .(1386
رابطه بین هوا، اقلیم و توریسم به اشکال گوناگونی وجود دارد، از یک سـو بـا شـرایط آب و هوایی سروکار داریم که از مکانی به مکان دیگر و در مقاطع زمانی، بسیار متغیر است و از سوي دیگر توریسم نیز پدیدهاي چند جانبه است. اثرهاي متقابل این دو بسیار پیچیـده اسـت. علـت اصلی فصلی بودن پدیده توریسم آب و هواست ( خالدي، .(1374
شرایط اقلیمی خوب از دیدگاه توریسم با سایر دیدگاهها متفاوت اسـت. بـراي مثـال بـارش باران در صورتی خوب تلقی میشود که کم باشد و به سرعت تبخیر شود. افزایش دما به نحـوي که موجب کاهش استفاده از پوشاك شود و آفتابی بودن که امکان برنزه شـده را فـراهم آورد و باد که ابرها را دور میسازد همگی از عوامل اقلیمی خوب به شمار میروند (محمدي، .(1386
ارزیابی تأثیر آب و هوا بر صنعت توریسم تلاشی چنـد جانبـه و مختلـف اسـت کـه شـامل شیوههاي بسیار ساده مثل شیوه تاثیر و شیوههاي بسیار پیچیـده مثـل شـیوه واکنشـی اسـت.
شیوههاي واکنشی فقط به عوامل آب و هوایی محـدود نمـیشـود، بلکـه بیشـتر شـاخصهـاي فرآیندهاي انطباق و اثرهاي بازخوردي را شامل میشود. به عبارت دیگـر آنهـا هـم مـیتواننـد شرایط غالب فیزیکی موضوع و هم عوامل مختلف و سـاختارهاي سـازمان یافتـه آنهـا را در بـر گیرند (ذوالفقاري، .(1378
منظور از شرایط آسایش انسان مجموعه حالاتی است که از نظر رژیم دما دسـت کـم بـراي
80 درصد از افراد مناسب باشد، به عبارت دیگر انسان در آن شـرایط، نـه احسـاس سـرما و نـه احسـاس گرمـا خواهـد کـرد. بعضـی از پژوهشـگران، در اصـطلاح خنثـی بـودن رژیـم دمـا را تعبیردقیقتري میدانند ( قبادیان و فیض مهدوي،.(1380 در چنین شرایطی ارگانیسـم انسـان میتواند بیلان دمائی خود را در بهترین شکل موجود حفظ کند، بـدون آنکـه دچـار کمبـود یـا ازدیاد انرژي شود. در شکلگیري شرایط آسایش اقلیمی براي انسان، چهار عنصر دما، رطوبـت، باد، و تابش نقش دارند. در بین این عناصر دما و رطوبت تـاثیر بیشـتري در سـلامت و راحتـی انسان دارند و به این دلیل بیشتر مدلهاي سنجش آسایش انسان بر این دو عنصر استقرار شـده است (علیجانی، .(1372
با توجه به تاثیر زیاد اقلیم بر آسایش انسان، بشر در جست و جوي اسـتفاده بهینـه از آب و هواي محل زندگی خود بوده است و به همین منظور از دیرباز تا به امروز اندیشمندان زیادي از جمله گایگر1، (1965)، بالافوتیس2 و پایادي میتریو(1987) 3، دیر(1989) 4، گیونی(1989) 5،
(1989)، مک گري گور1 و نیو ولت(1998) 2، تامپسون و پري (1997) هوشور(1365و(1381
بدان توجه داشتهاند (نقل از محمدي، .(1387
از آنجایی که توجه به صنعت گردشگري در کشور اثرات مثبت بسیاري بر اقتصاد ملی به دنبال خواهد داشت، توسعه این بخش میتواند اقتصاد کشور را از حالت تک محوري خارج سازد. لذا برخی صاحبنظران توریسم را صنعت مادر نیز نامیدهاند، این در حالی است که گردشگري در مقایسه با صنایع دیگر به سرمایه گذاري ارزي بسیار کمتري نیاز دارد
(ترابی، .(1384 اکنون کشورهاي نفت خیز جهان دریافته اند که صنعت پاکیزه اکوتوریسم بسیار درآمدزا تر از صنعت پر افت و خیز نفت است. از این رو بسیاري از آنها اولویتهاي اقتصادي خود را به جهان گردي اختصاص دادهاند ( رضوانی،.(1382 این پژوهش سعی دارد که به بررسی ویژگیهاي آسایش اقلیمی منطقه اکوتوریستی غرب دشت لوت بپردازد و مناسبترین ماههاي این منطقه جهت گسترش فعالیتهاي گردشگري را معرفی کند، همچنین با بررسیهاي میدانی، جاذبههاي متنوع گردشگري در منطقه را شناسائی و معرفی نماید.
محدودهي مورد مطالعه
منطقهي مورد مطالعه در قسـمت شـرق اسـتان کرمـان و در غـرب دشـت لـوت در طـول جغرافیایی 57 درجه و 52 دقیقه و 15 ثانیه تا 57 درجه و 53 دقیقه و 15 ثانیه شرقی و عرض
32 درجه و 27 دقیقه تا 32 درجه و 28 دقیقه شمالی با ارتفاع تقریبی 298 متر از سطح دریـا واقع شده است. این منطقه در بخش تکـاب شهرسـتان کرمـان در 15 کیلـومتري شـرق شـهر شهداد و در مجاورت روستاهاي حجت آباد و اسلامآباد قرار دارد. در قسـمت شـرقی محـدودهي مطالعاتی، کلوتهاي دشت لوت بهشکل کلوتکهایی کوچک آغاز میشوند (شکل شمارهي .(1
روششناسی تحقیق
در این پژوهش جهت بررسی ویژگیهاي اقلیم آسایش در منطقه مورد مطالعه از آمار اقلیمی ایستگاه سینوپتیک شهداد استفاده گردید که در ابتدا نگرش کلی از مولفههاي اقلیمـی منطقـه ارایه شده و سپس همبستگی تغییرات این مولفهها با عامل زمان محاسبه شده است. در مرحله بعد با کمک مدل هاي آسایش اقلیمـی گیـونی1، ماهـانی2 و اوانـز3 مـاه هـاي داراي ویژگیهـاي
اقلیمآسایش در منطقه شناسائی گردید که در ادامه مدلهاي مورد استفاده معرفی میشوند.
شاخص آسایش مدل ماهانی
براي ارزیابی وضعیت گرمایی یک منطقه و تشخیص مسائل معماري از جدولهاي مختلفـی استفاده می شود. یکی از رایج ترین این جداول، جدول ماهانی است که نخسـتین بـار در سـال
1971 توسط کارل ماهانی عرضه و سپس تکمیل شد (کسمائی، .(1378 جدول ماهانی منطقـه آسایش شب و روز هر ماه را با توجه به معدل سالیانه دماي محل مورد مطالعه و معدل رطوبـت نسبی همان ماه تعیین میکند (جدول.( 1 براي ارزیابی وضعیت گرمایی یک مکان بوسیله ایـن جدول باید مطابق دستورالعمل زیر رفتار نمود:
-1 معدل سالیانه دما و معدل دماي بیشینه و کمینه هر ماه هر منطقه یا مکان مورد مطالعـه را تعیین کرد.
-2 معدل رطوبت نسبی هر ماه را حساب کرد.
-3 به ازاء معدل سالیانه دما و رطوبت نسبی هر ماه و به کمک جدول شماره (3) گروه اقلیمـی مورد مطالعه را تشخیص داد و سپس محدوده منطقه آسـایش شـب و روز آن مـاه را از همـان جدول استخراج کرد.
-4 معدل دماي بیشینه (کمینه) هر ماه را با منطقه آسایش روز (شب) سنجید.
اگر معدل دماي بیشینه ( کمینه):
الف- بزرگتر از حد فوقانی منطقه آسایش روز(شب) باشد، روزهاي(شبهاي) ماه مـورد مطالعـه گرم، ب- در میان دو محدوده منطقه آسایش قرار بگیرد، روزهاي (شبهاي) آن ماه معتدل و
ج- کوچکتر از حد تحتانی منطقه آسایش باشد، روزهاي (شبهاي) آن ماه سرد منظور خواهـد شد.
منبع: نگارندگان
تعیین منطقه آسایش با روش اوانز
اوانز در کتاب خانه سازي، اقلیم و آسایش براي تعیین منطقه آسایش رابطه دمـاي خشـک هوا را با:
-1 رطوبت نسبی- در چهـار گـروه 0-30 درصـد ، 30-50 درصـد، 50-70 درصـد،70-100
درصد،
-2 جریان هوا- از غیر محسوس 0.1) متر در ثانیه) تا محسوس 1) متر در ثانیه)، -3 فعالیت – استراحت یا کارهاي سبک خانگی
-4 پوشاك- لباس سبک تابستانی و لباس زمستانی درون خانه مشخص میکند و نتیجه را در جدول 2 ارایه میدهد ( جدول.( 2
براي ارزیابی وضعیت گرمایی یک مکان به روش اوانز باید:
-1 به ازاء معدل رطوبت نسبی کمینه هر ماه محدوده منطقه آسـایش روزهـاي آن مـاه از روي جدول استخراج شود.
-2 به ازاء معدل رطوبت نسبی بیشینه هر ماه محدوده منطقه آسایش شبهاي آن مـاه از همـان جدول تعیین شود.
-3 معدل دماي بیشینه هر ماه با منطقه آسایش روز سنجیده شود.
-4 معدل دماي کمینه هر ماه با منطقه آسایش شب مقایسه شود (کسمائی، .(1378
شاخص آسایش اقلیمی گیونی
در شاخصهاي زیست اقلیمی سعی شده است تأثیر همزمان رطوبت و حرارت محیط مـورد توجه قرار گیرد و این شاخصها در مقیاس هاي جهانی و محلی استفاده شدهاند. در این بخـش از پژوهش از نمودار آسایش گیونی استفاده شده کـه محورهـاي آن بـر اسـاس دمـا بـه درجـه سلسیوس و نم نسبی بر حسب درصد طراحی شده است. در محدودهاي کناري نمودار بـدترین شرایط آب و هوایی بوسیله خط گرمازدگی و انجماد نشان داده شده است. منطقـه آسـایش در نمودار با توجه به میزان جریان هوا، تابش و رطوبـت موجـود در هـوا بصـورت دو پهنـهتقریبـاً کشیده در میان نمودار ترسیم گردیده است. در این پژوهش با استفاده از نمودار آسایش گیونی، ماههاي مطلوب از نظر راحتی فیزیولوژي شناسایی گردیدهاند. براي ایـن منظـور از پارامترهـاي جوي مانند، میانگین دماي روزانه و میانگین حداقل و حداکثر دماي و نیـز از میـانگین روزانـه، حداقل و حداکثر رطوبت نسبی استفاده شده است ( گیونی، .(1989
در این پژوهش، آمار اقلیمی دما و رطوبت ایستگاه شهداد میانگینگیري شـده و در مرحلـه بعد براي نشان دادن وضعیت زیست اقلیمی هر ماه و هر دوره، از داده هاي میانگینگیري شده دما و رطوبت نسبی بصورت زیر استفاده شد:
الف) حالت اول شامل میانگین دماي روزانه و میانگین روزانه رطوبت نسبی است که نمودار این دو عنصر براي نشان دادن شرایط زیست اقلیمی متوسط روزانه است.
ب) حالت دوم شامل میانگین حداکثر دماي روزانـه و میـانگین حـداقل رطوبـت نسـبی اسـت.
ترکیب این دو مولفه براي نشان دادن شرایط زیست اقلیمی در ساعات گرم روز است.
ج) حالت سوم شامل میانگین حداقل دماي روزانه و میانگین حداکثر رطوبت نسبی اسـت. ایـن نمودار براي مشخص نمودن شرایط زیست اقلیمی در ساعات سرد شب است.
در این پژوهش از آمار آب و هوائی ایستگاه سینوپتیک شهداد (به عنوان نزدیکترین ایستگاه به منطقه مـورد مطالعـه) جهـت تحلیـل آب و هـواي محـدوده مـورد مطالعـه اسـتفاده شـده است(جدول.(3
در مرحله بعد با مطالعات میدانی در منطقه مورد مطالعه جاذبـههـاي اکوتوریسـتی منطقـه شناسائی و مورد بررسی قرار گرفتند و اطلاعاتی در رابطـه بـا ویژگیهـاي طبیعـی و ارزشهـاي
اکوتوریستی این جاذبهها ارایه گردید و در انتها با توجه به بررسیهاي انجام بر روي ویژگیهـاي اقلیم آسایش پیشنهاداتی در رابطه با مناسبترین ماهها جهت توسعه فعالیتهاي اکوتوریستی در منطقه ارایه گردید.
بررسی جاذبههاي اکوتوریستی بیابان در منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه و جاذبه هاي اکوتوریستی آن جهت توسعه گردشگري بیابـان پـی بـرده می شود. منطقـه مـورد مطالعـه در غـرب بیابـان لـوت قـرار دارد. در ایـن منطقـه جاذبـههـاي اکوتوریستی بیابانی بسیار زیادي وجود دارد که داراي اهمیـت بسـیار زیـادي مـی باشـند. ایـن جاذبه ها شامل ماسههاي روان، تپه هاي ماسه اي بسیار متنوع و پوشش گیاهی زیبا می شود کـه در جدول شماره (4) تعدادي از آنها لیسـت شـده و همچنـین بـه معرفـی تعـدادي از عـوارض شاخص در منطقه پرداخته خواهد شد.
پیکان ماسهاي
بیشترین حجم ماسه بادي از طریق جهش جابجا می شوند. چنانچه در مسـیر سـقوط ایـن دانهها موانعی وجود داشته باشد به علت کاهش سرعت باد در برخورد با موانـع دانـه بـه زمـین میافتد. این دانهها در محلی که کمترین میـزان فشـار وجـود داشـته باشـد روي هـم متـراکم میشوند (شکل.(2 مناسبترین محل در این زمینه، بیابانهاي با پوشش استپی هستند هر اندازه تراکم بوتهها بیشتر باشد ماسههاي بیشتري بدام میافتند (محمودي،.(258 : 1383
شکل:2 پیکان هاي ماسه اي تشکیل شده در پشت بوته هاي گیاهی در منطقه مورد مطالعه ش
منبع: نگارندگان
نبکا- تل نباتی1
هنگامی که تراکم ذرات ماسه و توفانها زیاد باشد و از مسیرهایی بگذرند که پوشش نبـاتی نسبتاً متراکمی داشته باشد، حجم قابل توجهی از ماسههـا دور تـا دور بوتـههـا متـراکم شـده، بتدریج براثر رطوبت بیشتر خاك در حاشیه بوتهها، بیشتر میشود. بوته نباتی به خـاطر امکـان ادامه حیات و جلوگیري از مدفون شدن در زیر ماسه به رشد خود ادامه میدهد. بطوريکـه بـا افزایش ارتفاع ماسه، هر یک از شاخههاي بوته اولیه بصورت بوتـهاي جداگانـه در سـطح ماسـه نمایان میشوند. این تحول تا زمانی که امکان رشد گیاه وجود داشته باشد ادامه مییابد. گیاهان منفرد باید ارتفاعی بیش از10 الی 15 سانتیمتر داشته باشند تا اینکه بتوانند ماسهها را کنتـرل نمایند. اگر دانههاي ماسه چسبندگی نداشته باشند، به عبارت دیگر عناصـر رس و لاي نداشـته باشند، حجم آنها با تغییرات سرعت و جهت باد تغییر مینماید. وقتی باد آرام اسـت ابعـاد آنهـا خیلی سریع توسعه مییابد و بزرگ میشوند و بر عکس اگـر بـاد شـدید باشـد، کوچـک بـاقی میمانند (شکل3و.(4 پس هر چه رسوبات ریزتر و چسبندهتر باشند دوام آنها بیشتر است. شکل
نبکا تابعی از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان است (احمدي، .(145 : 1387
پیکرا- برخان
یکی از فراوانترین و مشخصترین چهرههاي تراکم ماسه، تپههاي هلالی شکلی هستند کـه در بیابانهاي ترکستان به برخان و در ایران به پیکرا شهرت دارند. این تپهها هلالی شـکلانـد و کم و بیش متحرك میباشند. انتهاي هلال به صورت رو بـه بـاد و در جهـت بادهـاي مـواد آن کشیده شدهاند. نیمرخ عرضی برخان قوسی شکل و متقارن است (شکل .(5 در حالی که نیمرخ طولی آن در امتداد بادکلاً نامتقارن میباشد. دامنه رو به باد شیب یکنواخت و ملایمی دارد، اما دامنه پشت به باد پرتگاه مشخصی دارد که بین دو بازوي برخان قـرار دارد (محمـودي، :1367 .( 88
کلوتها
در نواحی بیابانی، به برجستگی هاي بین شـیارهاي س شـکلکَلـوت مـی گوینـد. رأس ایـن برجستگی هامسطّح، طرف رو به باد آن ها
