بخشی از مقاله
تأثیر شرایط آب و هوایی و ساعات روز بر تراکم و رفتار چلچله معمولی(Hirundo rustica) در اکوسیستمهای انسانی جنوب بهبهان
چکیده: چلچله معمولی پرندهای محبوب و جذاب است که پراکنش جهانی داشته و متداولترین نوع از میان چلچلههاست. دارای بالهای باریک و کوتاه و دمی دوشاخه میباشد. این گونه پرنده مناطق آزاد و باز را ترجیح داده و اغلب در نزدیکی مناطق مسکونی به سر میبرد. در این پژوهش، اکوسیستمهای انسانساخت جنوب شهرستان بهبهان بهمنظور بررسی تأثیرشرایط آبوهوایی و ساعات روز بر رفتار و تراکم چلچلههای معمولی موردتوجه قرار گرفتهاست. تراکم بالای چلچلهها در بازه دمایی 34/5 - 37/5 درجه سانتیگراد مشاهده شدند و در دماهای بالاتر و پایینتر از این بازه دمایی از تراکم چلچلهها کاسته شدهاست. چلچلههای معمولی در شرایط ابری تمایل بالایی به پروازهای انفرادی یا دستهجمعی داشتهاند بهگونهای که 95/06% از چلچلههای شمارششده در شرایط ابری در حال پرواز دیدع شدهاند. در وضعیت آفتابی 57/57% از چلچلهها در گروههایی متشکل از 1 تا 3 پرنده مشاهده گردیده بودهاند. درکل، بیشترین درصد تراکم(بالغ بر 36/60% از افراد) در شرایط ابری، در قالب دستجات <15 پرنده بودهاست. بالاترین تراکم چلچلهها در بازه زمانی 14-18 و 18> مشاهده شدند. بیشترین درصد افراد گونه مذکور ی، 72/28%، آنها، در فاصله نزدیکی از افراد هم گونه خود(با فاصله حداکثر 1 تا 5 متر از همدیگر) مشاهده گردیدند؛ چلچلههای معمولی منفرد وتنها 15/77% از مشاهدات را بهخود اختصاص دادهاند. حداکثر درصد بازگشت به لانه طی بازه زمانی 8-10 و 10-14 صبح صورت گرفته که بالغ بر 15/72% و 15/90% را شامل میشوند.
لغات کلیدی
چلچلهمعمولی، تراکم، رفتار، آبوهوا، ساعات روز
.1 مقدمه
طبیعت بزرگترین دایره بسته زندگی است. همه اجزای طبیعت با یکدیگر ارتباط متقابل دارند. انسان هم جزئی از این نظام است. اما تنها جزیی است که نظام سازگارییافته طبیعت را بههم ریخته و تعادل آن را برهم زدهاست. از آنجا که اشکال متنوع حیات همه به یکدیگر وابستهاند، از بین رفتن حتی یک گونه زنده که ممکن است کارکردهای مثبت آن برای بشر هنوز ناشناخته باشد، آثار نامطلوبی در تعادل طبیعت برجای خواهد گذاشت. بنابراین ضروری است که برای حمایت از زندگی کلیه موجودات زنده، کنترل و نظارت پیوسته و گستردهای بر تمامی اجزای طبیعت صورت گیرد.[2] لازمه دستیابی به چنین سیستم هشداردهندهای در درجه اول دستیابی به شناختی کامل از وضعیت کنونی گونههای گیاهی و جانوری است.
از نظر اکولوژیکی و زیستمحیطی هر اندازه تنوع گونهای در محیطی بیشتر باشد شکنندگی آن محیط یا اکوسیستم کمتر میشود. چراکه گونههای مختلف از طریق همزیستی با یکدیگر و ارتباط با محیط اطراف، خودبهخود باعث بالا بردن شانس بقا میشوند. در این میان وجود پرندگان در فضاهای سبز شهری و محیطهای شهری خبر از وجود حیات و تنوع گونهای میدهد و همین امر دانسته یا نادانسته موجب آرامش انسان شهرنشین خواهد شد. تعداد پرندگانی که به-صورت همزیست با انسان در داخل شهرها و مناطق مسکونی زیست میکنند محدود بوده و نسبت به تعداد کل گونهها رقم ناچیزی را به خود اختصاص میدهند ولی همین تعداد اندک نقشی کلیدی در کنترل حشرات مزاحم و زیانبار، پاکسازی محیطشهری و القای احساس آرامش در انسان شهرنشین ایفا مینماید.[4] در ارتباط با صدماتی که انسان از حشرات مضر و آفات کشاورزی متحمل میشود لازم است راهکارهای زیستی سازگار با محیطزیست اندیشیده شود. بهترین راهکار در این زمینه میتواند تلاش برای افزایش پرندگان حشرهخوار باشد. با روشن شدن تأثیر متقابل انسان و پرندهها، بهخصوص پرنده-های همزیست با انسان در مناطق مسکونی و شهری، داشتن شناخت کافی از گونههای پرندگان و ارائه راهکارهای مدیریتی مؤثر ضروری بهنظر میرسد. بهمنظور مدیریت مؤثر حیاتوحش، اولین گام انجام کارهای پژوهشی است که بایستی بهطور گسترده در رابطه با اجزای مختلف اکوسیستم انجام گیرد تا شناختی علمی و درستی حاصل گردد. با توجه به موارد ذکر شده در ارتباط با انسان و پرندگان و نیز نقش با اهمیتی که پرندگان در اکوسیستمهای انسانساخت ایفا مینمایند، مطالعه این قبیل گونهها بسیار حائز اهمیت است. چلچله معمولی((Hirundo rustica یکی از گونههای پرندهای است که وابستگی ویژهای به اکوسیستمهای انسانساخت دارد و مطالعه رفتار آن میتواند نقش مؤثری در مشخصههای اکولوژیکی و همچنین اقدامات حفاظتی و مدیریتی بر روی این گونه داشتهباشد. بنابراین، در این پژوهش سعی شدهاست وضعیت چلچلهمعمولی در اراضی جنوبشرقی شهرستان بهبهان طی فصل بهار، که مهاجرت چلچلهها به این منطقه صورت میگردد مورد بررسی قرار گیرد.
1.1 کلیاتی راجع به چلچله معمولی
چلچله معمولی((Hirundo rustica از تیره چلچلهییان بوده که تیرهای شامل پرندگان با بال های باریک و کوتاه و دم دو شاخه است که در گذشته آنها را پرستو می خواندند. پرندهای محبوب و جذاب است که پراکنش جهانی داشته و متداولترین نوع از میان چلچلههاست. این پرنده، بهطور تقریبی 16 سانتیمتر طول دارد( با احتساب دم دوشاخه ) و به واسطه ی رنگ آبی سیاه روتنه، دم دوشاخه ی بلند ( که در هنگام گسترده بودن دم، لکه های کوچک سفیدی در آن دیده می شود)، گلو و پیشانی بلوطی، نوار تیره ی سینه و زیر تنه ی نخودی، به آسانی شناخته می شود. این پرنده دارای منقاری کوچک و سیاهرنگ بوده و تقرباًی با گنجشکخانگی هماندازه است. این پرندگان دارای رفتار foraging هستند و حشرات را در حال پرواز صید مینمایند و بهعبارتی دیگر Aerial sweeper میباشند. در حین پرواز زنی معمولاً تا نزدیک سطح زمین پایین میآیند. پروازشان قوی، باشکوه و سیع است و اغلب تا نزدیکی انسان آمده و ناگهان برمیگردند. صدای این پرنده آهنگین و شبیه»ویت- ویت« یا »ته سی-ویت« شنیده می شود. چلچلهمعمولی در فضاهای باز، کشتزارها و اغلب در نزدیکی مناطق مسکونی به سر برد ه و آشیانه را در سقف خانه ها یا شکاف دیوارها، از گل می سازد. در ایران، تابستان ها فراوان است و احتمالاً زمستان ها، تعداد اندکی از آنها در منتهی الیه جنوب باقی می مانند. به سبب علاقه، احترام و ارزشی که مردم برای این پرنده قائل اند( چون آمدنش نوید بهار را می دهد) نیازی به اقدامات حفاظتی ندارد.[3]
چلچلههای معمولی دارای عملکردهای اکولوژیکی و نیز اقتصادی مفیدی است. بدین صورت است که از طریق گشت زدن در ارتفاع پایین و نزدیک به چمنها، زمینهای کشاورزی، دریاچهها و استخرها تعداد زیادی ازز حشرات شامل انواع آفات، مگسها، سوسکها و ... را صید نموده و از آن تغذیه مینمایند. بدینترتیب نقش مؤثری در کنترل بیولوژیک حشرات ایفا مینمایند.
.2مواد و روشها
.1.2 منطقه مطالعاتی
بهبهان در منتهیالیه جنوبشرقی استان خوزستان واقع شدهاست. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 320 متر است. این شهرستان در دامنه جنوبی رشتهکوههای زاگرس واقع شدهاست.
.2.2 روش بررسی
در شروع کار ابتدا هدف از انجام این عملیات صحرایی بهطور واضح با عنوان تأثیر آبوهوا و ساعات روز بر تراکم و رفتار چلچلهمعمولی بیان شد. سپس ایستگاههای مشاهده چلچلهمعمولی بهصورت تصادفی- سیستماتیک انتخاب گردیدند. انتخاب محل ایستگاهها بهگونهای انجام گرفت که تاحد امکان دارای موقعیتهای مختلف شامل مکانهای مرتفع برای نشستن، زمین باز و بدون پوششگیاهی، مکانهای مسکونی مناسب برای لانهسازی باشند. برای شمارش چلچلههای معمولی در مطالعه حاضر از روش شمارش مستقیم((total count بهرهگرفته شد. تجزیهوتحلیل دادههای حاصل از مشاهدات میدانی جمعآوری شده در فرمهای ثبت اطلاعات شامل اعمال ریاضی و آماری ساده نظیر میانگینگیری و تعیین درصد بودهاست.
