بخشی از مقاله
چکیده
هدف این تحقیق ارائه شواهدی است که نشان دهد، برای حمایت از تنوع زیستی جنگلهای شمال، مبارزه با گونه عرعر به عنوان مهاجم ترین گونه درختی بیگانه ضروری است. پراکنش گونه بیگانه عرعر و چگونگی توسعه آن در غرب و شمال کشور مورد مطالعه صحرایی قرار گرفته است و دو لکه از توده گونه عرعر در جنگلهای چالکرود و تیروم رود به عنوان نمونه این گونه در جنگلهای شمال و یک نمونه نیز در فضای سبز پایتخت به عنوان نماینده مناطق نیمه خشک مورد مطالعه قرار گرفت.
خصوصیات ویژه گونه عرعر، همچون رشد ارتفاعی سریع 115 - سانتیمتر در 90 روز - ، تولید بذر فراوان 16540 - عدد در کیلوگرم - ، سبکی بذرو سهولت انتقال به مناطق دوردست، تجدید نسل جنسی و غیرجنسی، سازگاری با اقلیمهای متفاوت و خاکهای مختلف ، عدم قابلیت تعلیف - به علت سمی بودن اندامهای مختلف - و قابلیت آللوپاتی شدید، از دلایل حضور گسترده و پراکنش وسیع این گونه است که باعث غلبه این گونه بر گونه های بومی، توسعه زیستگاه آن و کاهش تنوع زیستی می شود و برای حمایت از اکوسیستم بومی، ضروری است، به عنوان گونه ای مهاجم تحت مدیریت جدی قرار گیرد.
واژههای کلیدی: عرعر، گونه بیگانه، گونه مهاجم، آللوپاتی، تنوع زیستی، جنگلهای شمال.
مقدمه
گونه های بیگانه مهاجم ،گونه هایی هستند که بطور عمد یا غیر عمد به خارج از زیستگاه طبیعی خود وارد شده و قادر به استقرار و انتشار بوده ودر رقابت با گونه های بومی برآنها غلبه مییابند و باعث آسیب به محیط زیست یا منافع اقتصادی و یا سلامتی انسان می شود گونه های بیگانه مهاجم غالبا به گونه های گیاهی، جانوری، حشرات و بیماریها تقسیم می گردند. باید بخاطر داشت که بسیاری از گونه های بیگانه به ویژه دربخش کشاورزی، نقش مثبت و مهمی در تهیه غذا داشته - مانند سیب زمینی، ذرت و... - ولی برخی نیز همچون عرعر، چنین نقشی را ایفا نمی نماید.
بطور کلی هر گونه ای در زیستگاه طبیعی خود با عوامل کنترل کننده متعددی ارتباط دارد، گونه عرعر نیز در چین تابع این اصل بوده وعلاوه بر محدودیتهای رویشگاهی ، 32 گونه حشره و 13 گونه قارچ به عنوان دشمنان طبیعی، عرعر را کنترل می نمایند ولی عدم وجود این دشمنان در جنگلهای شمال و خارج از شمال تعادل اکوسیستم را به نفع این گونه خارجی بهم می زند. گونه های بیگانه مهاجم، با تخریب زیستگاه علاوه بر کاهش تنوع ژنتیکی، تنوع گونه ای و تنوع اکوسیستمی، هزینه های مستقیم مدیریت - پیشگیری، کنترل و مهاجرت - و هزینه های غیر مستقیم - کاهش خدمات اکولوژیک - را نیز افزایش میدهند.
در حال حاضر تهاجم بیولوژیک یکی از مهمترین عاملهای تخریب اکوسیستم در جهان است و کاهش تنوع زیستی، سلامتی و پایداری اکوسیستم را به مخاطره می اندازد گونه عرعر بومی چین و تایوان بوده ولی به عنوان گونه خارجی در آرژانتین، ایران، ژاپن، کره جنوبی، مراکش، انگلستان، نیوزیلند و آمریکا و جنوب کانادا ، مصر و ... بطور جدی وارد شده است اراضی تحت تاثیر آن در اروپا از بلغارستان در شرق و پرتغال درغرب تا بخشهایی از آلمان در شمال قراردارد، در استرالیا به عنوان گیاه مضر در اراضی کشاورزی، مراتع ، جنگل واراضی شهری گزارش شده است و مشکل هجوم عرعردر آفریقا نیز تجربه شده است.
در نیوزیلند مورد کاشت و توسعه قرار می گیرد، ولی در غالب کشورهای توسعه یافته به عنوان یک گونه هرز مهاجم بطور جدی مورد توجه قرار دارد. چوب آن برای تهیه ذغال و هیزم در صنایع تخته کشی استفاده می شود، پوست حاوی رزین روغنی بوده و از خیساندن اندامهای گونه عرعر در آب، محلول حشره کش تولید می گردد - و در شرق آسیا مصارف دارویی متعددی دارد با توجه به مشاهدات صحرایی ، اگر مراحل تهاجم به چهار مرحله نفوذ، استقرار، سازگاری و توسعه تقسیم شود، این گونه در کشور ما در مرحله توسعه قرار دارد.
گونه عرعر تهاجم همه جانبه خود را آغاز نموده و به تهدیدی جدی برای زیستگاههای خاکی کشور و تنوع زیستی آن به ویژه در شمال کشور تبدیل شده است و با توجه به اینکه، این گونه در کشورهای بسیاری همانند، اعضای اتحادیه اروپا، کانادا، استرالیا، امریکاو... به عنوان گونه ای بیگانه و مهاجم، در لیست گونه های هرز و مضر قرار گرفته و ضمن تلاش برای کنترل، از توسعه آن جلوگیری می نمایند.
برخی از نهالستانهای ایران این گونه را تکثیر نموده و محققانی نیز - در مرزن آباد - به دنبال میزان تولید چوب این گونه با افزایش سن آن می باشند لذا با توجه به توسعه روز افزون این گونه، هدف این مطالعه ارائه شواهدی مبنی بر تهاجم جدی این گونه بیگانه به اکوسیستمهای طبیعی کشور، به ویژه اکوسیستم تکامل یافته شمال کشور بوده و هشداری برای ضرورت سیاست گذاری مناسب و کنترل سریع این گونه برای حمایت از تنوع زیستی و اکوسیستم بومی در سطح ملی میباشد.
مواد و روشها
این تحقیق با مطالعات کتابخانه ای، جنگل گردشی و مشاهدات صحرایی وسیع در شمال و غرب کشور انجام یافته و عملیات میدانی در دو لکه جوان عرعر، در جنگلهای چالکرود و تیروم رود به ارتفاع به 550 و 430 متر از سطح دریا که در اشکوب زیرین پهن برگان بومی مستقر هستند به عنوان نمونه های این گونه در جنگلهای شمال و یک نمونه نیز در فضای سبز سازمان جنگلها و مراتع کشور با حاصلخیزی متوسط - نمونه مناطق نیمه خشک شهری - ، انجام گرفته و ضمن شمارش نهالها و مرحله رویشی این گونه، محیط آنها نیز تشریح شد و علاوه بر آن استقرار و رویش این گونه در یک فاصله 90 روزه 87/1/21 - لغایت - 87/4/18 در نمونه آخر اندازه گیری شده، با توجه به آبیاری این سایت، ارقام ارائه شده تقریبا گویای حداکثر رشد و توسعه در یک رویشگاه متوسط می باشد.
نتایج
پراکنش و گسترش وسیع گونه عرعر در حاشیه رودخانه ها و جاده های اصلی و روستایی جلگه و جنگلهای شمال - مازندران: بندپی بابل، سنگتراشان ساری، بشل قائمشهر، جاده جدید و قدیم آمل، چمستان، ، سیاه بیشه، مرزن آ باد، کلاردشت، جالوس و نمک ابرود، شاه جشمه، لیره سر، چالکرود، تیروم رود تنکابن، رامسر، سیاه بیشه ،روستاها و شهرهای امتداد جاده کناره بطور عام و در گیلان: جاده و شهر سنگر، سیاهکل، خشکبیجار و لشت نشا، پونل، فومن، سراوان، گیسوم،ماسوله وماسال و در گرگان : ناهار خوران، آزاد شهر، قرق، بندر ترکمن، گنبد و ... - و در نواحی مرکزی کشور - تهران، لواسانات، شمشک، فشم، کرج، قزوین، تاکستان، همدان، زنجان - ، غرب و شمال غرب - سنندج، کرمانشاه، جوانرود، ارومیه، تبریز - ومشهد، بجنورد، سبزوار و شاهرود و... گسترش یافته است .
در نمونه های بررسی شده جنگلهای شمال، نهالهای دانه زاد دیده نشده و لکه ها حاصل تکثیر غیر جنسی بوده و شلگروه بسیار متراکمی با 12000شل در هکتار و تاج پوشش%85-95 ایجاد نموده است در لکه تیروم رود ، درخت مادر به قطر 18 سانتیمتر وجود داشته و نمونه دیگر فاقد درخت مادری بوده است. لیکن حضور عناصر منفرد در سیاه بیشه و ماسوله این احتمال را میدهد این گونه با سازگاری شروع به تکثیر جنسی در شرایط مطلوب نموده است. در نمونه سوم نیز تعداد شل ها از 2500 اصله در تاج پوشش باز تا 6700 اصله در تاج پوشش پر متغیر بودند.
نهال این گونه در رویشگاه نیمه خشک در طول 90 روز ،115 سانتی متر ،رویش ارتفاعی داشته و از 55 سانتی متر به 170 سانتسمتر رسیده است نهالهای این گونه به سایه و نور شدید بردبار است.و در نهالهای متراکم آن ،سایر گونه ها دیده نمیشوند.هر کیلو بذر درخت بالغ حاوی حدود 16540 عدد بذر میباشد.جستهای این گونه بسیار تیرومند بوده و با کمترین روزنه ای سبز شده و درخت جدیدی تشکیل میدهد.این کونه در شمال کشور خود رو بوده ولی در خارج از شمال به علت کم نیازی و سرسبزی مورد حمایت قرار میگیردو در هر دو حالت فاقد مدیریت اصولی میباشد.
بحث و نتیجه گیری
پراکنش وسیع این گونه، در شرایط مختلف رویشگاهی ایران حاکی از بردباری و سازگاری وسیع این گونه به طیف گسترده ای از متغیرهای اکولوژیکی است، این گونه تقریبا در همه جا میروید، به فصل خشک بیش از 8 ماه بردبار بوده و در مناطقی با بارندگی 300 میلیمتر تا 2500 میلیمتر می روید . به گرما بردبار بوده و به یخبندان حداقل مطلق-33 درجه سانتیگراد نیز مقاوم است، درخاکهای اسیدی تا قلیایی، بافت شنی تا رسی سبک، زهکشی مناسب تا باتلاقی، فقیر تا غنی و گچی تا رسی سنگین نیز دیده میشود.
