بخشی از مقاله
چکیده
فراغت یکی از چهار بخش اصلی فعالیت انسانی به شمار میرود و استفاده مناسب از اوقات فراغت کمکی در راه پیشرفت و آسایش انسان است. در این زمینه سفر، سیاحت و گردشگری به عنوان یکی از بهترین راههای پر کردن اوقات فراغت شناخته میشود، که علاوه بر اینکه عاملی برای کسب تجربه و افزایش تواناییهای جسمی و ذهنی افراد است، وسیلهای برای ارتباط بیشتر با سایر مناطق و ملل مختلف و باعث کسب منافع اقتصادی فراوان میشود.
پایتخت هر کشور شاهد شکلگیری بناهای عظیم و بهترین نمونههای معماری هر عصر میباشد که به عنوان میراث فرهنگی هر جامعه برای نسلهای آینده باقی میماند. منطقه 22 تهران منطقهای جدید در شمال غربی تهران است و طرح تفصیلی مصوب شهر تهران، این منطقه را به عنوان قطب گردشگری و تفرجگاهی در نظر گرفته است.
لذا مجموعه اقامتی- توریستی در این منطقه با توجه به شرایط اقلیمی و موقعیت استراتژیک شهر تهران، توان بالقوهای برای جذب مسافران خارجی، توریستها، بازرگانان و ... خواهد داشت. این مقاله به روش مطالعات کتابخانه و میدانی که به طریقه توصیفی تحلیلی تهیه شده است تا با توجه به پژوهش زیر به رابطه طبیعت و گردشگری و تاثیر آن بر طراحی مجتمع های اقامتی- توریستی پی برد.
واژه های کلیدی
اکوتوریسم، توسعه گردشگری، مجموعههای اقامتی- توریستی، منطقه 22 تهران.
مقدمه
منشاء بازیابی هویت، ارائه تعریف مشخص از هر واژه است. پدیدار شدن نهضت همزمان با انگیزه حس کنجکاوی و تحقیق در احوال اقوام، آداب و سنن بود چرا که انسان موجودی کنجکاو و جستجوگر با ذاتی نهفته در زیباییهای طبیعی است.
این امر طبیعی، پدیده مهاجرت موقت یا جهانگردی را در روند زندگی با تغییر و تحول تفکر به وجود میآورد زیرا هر پیوند تابعی از فرهنگ، اقتصاد، سیاست، روابط اجتماعی و دگرگونیهای مختلف خاصی است.
انسان چنان آفریده شده و هستی گرفته که باید به سفر برود و سفر نیاز حیاتی اوست. ولی سفر در عین حال علاوه بر رفع نیاز اقتصادی، نیاز روانی او را هم برآورده کرد و دستاوردهایی هم برای او به همراه داشت. همانطور که در اسلام نیز توصیه به سفر شده و از تجربه به عنوان دستاورد سفر یاد شده است. امروزه مفاهیم جدیدی در گردشگری همچون اکوتوریسم یا گردشگری طبیعت عنوان شده است و دیگر کشورها اقتصاد خود ا رصرفاً متکی به منابع تجدید ناپذیر نمیکنند. لذا در کشور ایران که به لحاظ موهبتهای طبیعی غنی است روند توسعه در این صنعت بسیار امیدوار کننده و آینده آن روشن به نظر میرسد. به طوری که میتوان امید داشت که اساس اقتصاد در سالهای آینده بر این پایه بنیانگذاری شود.
بیان مسئله
طبیعت به عنوان بستری که انسان در آن زندگی میکند، دارای ویژگیهایی از قبیل هماهنگی، تنوع، هارمونی و به طور کلی از یک معماری غنی برخوردار میباشد. جهان معاصر با شتابی غیر قابل تصور به سمت فشردگی هر چه بیشتر فضا- زمان پیش میرود که خود نشان از رویکرد سرمایه داری در سیطره همه جانبه بر فضاهای جغرافیایی دارد. فضامندی امروز جهان برگرفته از یکسری جریان-هایی میباشد که به شکلگیری فضای جریانها در درون فضای جغرافیایی فرصت میدهند. فضای جریانها با منطق شبکهای خود با گذار از پوسته محدودیتهای زمانی و مکانی، بازتولید فضا را در خدمت سرمایهداری سازمان نایافته قرار میدهند .[4]
یک گونه از جریانها، جابجایی گردشگران مابین فضاهای جغرافیایی است. فضای جریان گردشگری در برگیرنده تجارتی آزاد از ارزش قابل مبادله گردشگری در فضاهای جغرافیایی مختلف به عنوان مقاصد گردشگری میباشد. جریان گردشگری در هم تنیدگی با سرمایهداری سازمان نایافته، چرخه عظیمی را از اقتصاد سرمایهداری در تمامی فضاهای جغرافیایی شکل داده است. در میان روندگذار از مدرنیته به وضعیتی پسامدرن در عرصههای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سبب آن شد که ساختارشکنی "خود ارجاعیهای مدرن" در تمامی ابعاد شکل گیرد و در پیرامون این ساختارشکنیها اشکال تازهای از سبکمندی زندگی اجتماعی- اقتصادی را سبب شود. گردشگری نیز در این میان در چالشهای پسامدرن در ساختارشکنی جنبههای کلاسیک خود گرفتار آمد و در زمینههای شکلگیری جریان گردشگری کیفیتی در اقتصاد پساصنعتی و پیرامون آن مهیا شد. این روند زمینههای تعامل فرهنگی را همراه با کاهش اثرات سوء زیست محیطی بین میزبان و گردشگری و محل گردشگری فراهم نمود. در این میان گردشگری روستایی نیز به عنوان یک گردشگری کیفیتی به سبب عواملی چند همچون خستگی از محیط پر تلاطم شهری و شهرنشینی همراه با علاقمندی به میراث فرهنگی، نگرانی-های محیط زیست و شیوه زندگی سالم و امتناع از فرهنگ مصرف گرایی شکل گرفته و توسعه یافته است .[ 6] از انواع دیگر گردشگری میتوان به گردشگری شهری، گردشگری فرهنگی، گردشگری پایدار و گردشگری در طبیعت - طبیعت گردی - اشاره کرد که یکی از الگوهای شکل گرفته در عصر پسامدرن گردشگری در طبیعت یا طبیعت گردی میباشد. این الگوی فضایی در برگیرنده رویکرد گردشگران به محیط طبیعی با انگیزههای متفاوتی میباشد که گردشگر سفر به محیط طبیعی یا طبیعت را مدنظر دارد. از این رو گستره فضایی این الگو، محیط طبیعی را در بر میگیرد که میتواند به عنوان مثال ساحل، جنگل، کوه و نظیر اینها باشد. این الگوی فضایی از گردشگری در برگیرنده گونههای متفاوتی از گردشگری میباشد که در این فضا، تجربه گردشگری کسب میکند. این گونهها میتواند شامل اکوتوریسم، گردشگری دریایی، گردشگری ورزشی و نظیر اینها باشد. اکوتوریسم که با انگیزه سفر به مناطق دارای جاذبههای طبیعی شکل میگیرد توسط سازمان جهانی گردشگری این گونه تعریف شده است "مسافرت به مناطق طبیعی که همراه با مسئولیت باشد و موجب بهبود بخشیدن به سطح زندگی مردم محلی و حفظ محیط زیست شود" .[11]
از این رو اکوتوریسم باید مستلزم ویژگیهایی نظیر بر جای نهادن آثار مثبت در زمینه حفاظت از محیط زیست و ارتقاء کیفیت مدیریت آن، به حداقل رساندن آثار منفی برای محیط طبیعی و جوامع محلی و به حداکثر رساندن مشارکت مردم محلی در تصمیمگیریهای مربوط به فعالیت گردشگری و همچنین به دنبال ایجاد فرصتهای مناسب برای مردم محلی و دست اندرکاران گردشگری برای ارتقاء بهرهوری و چگونگی پایداری آن باشد .[ 5] درباره مزایای اکوتوریسم میتوان گفت که برنامهریزی گردشگری بر مبنای اکوتوریسم شامل پیشرفتهای اجتماعی و اقتصادی، ایجاد فرصتهای طلایی برای سرمایهگذاران و ایجاد اشتغال مناسب برمبنای مسئولیتپذیری در جوامع مختلف به خصوص کشورهای در حال توسعه میباشد .[7] بر این اساس در این تحقیق به بررسی تاثیر اکوتوریسم بر طراحی مجموعههای اقامتی- توریستی پرداخته میشود.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
رشد شهرنشینی در جهان و ایران و ازدیاد شهرهای بزرگ و پر جمعیت و شهرکهای صنعتی باعث به دور افتادن انسان از طبیعت شده است. بنابراین انسان روز به روز عطش بیشتری برای دیدار مناطق طبیعی پیدا میکند. یکی از اصلی ترین نیازهای جامعه بشری برای پر کردن اوقات فراغت نیاز به گردشگری است که به شکلهای مختلف از جمله اکوتوریسم متجلی میشود. در سالهای اخیر ملاحظات اکولوژیکی و زیست محیطی موجب گردید تا اکوتوریسم به عنوان سازگارترین نوع گردشگری بیش از سایر اشکال گردشگری مورد توجه قرار گیرد. در واقع این نوع گردشگری جهت ارتقای پیشرفت اقتصادی هر کشور، مردم بومی منطقه و حفظ ارزشهای طبیعی، زیست محیطی و فرهنگی مناطق گردشگری تشخیص داده شده است. به همین خاطر توسعه این بخش جزء اهداف اصلی صنعت گردشگری در نظر گرفته میشود .[2] همچنین توسعه گردشگری به عنوان یک اصل و یک ضرورت انکار ناپذیر در شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور ما مطرح میباشد.
بنابرین ابتدا بایستی مناطق با جاذبههای توریستی به دقت شناسایی شود. طرح تفصیلی مصوب شهر تهران، منطقه 22 را به عنوان قطب گردشگری، تفرجگاهی و خدماتی در نظر گرفته است. این منطقه دارای جاذبههای گردشگری زیادی مشتمل بر دریاچه شهدای خلیج فارس، آبشار تهران، پارک جنگلی چیتگر، رودخانه کن، پارک جنگلی لتمان کن، آبشار طبیعی سنگان، بوستان جوانمردان، باغ موزه گیاه شناسی و پارک جنگلی خرگوش دره میباشد که جذابیت های ویژهای را برای گردشگران داخلی و خارجی دارد. همچنین این منطقه در جبهه شمالی به رشته کوههای البرز منتهی میشود که وجود این ارتفاعات علاوه بر ایجاد چشم اندازی زیبا، سبب تعدیل آب و هوای منطقه نیز میشود. بنابراین، این منطقه با توجه به پتانسیلهای منظر طبیعی، میتواند جایگاه خود را در جذب سرمایهگذاریها در صنعت توریسم و کیفیت بالای تاسیسات و تجهیزات مربوط به این صنعت فراهم کند. معماری امروز بر خلاف بهرهگیری از دستاوردهای تکنولوژی جدید در بیشتر موارد فاقد تعامل مناسب با محیط و طبیعت است. این ناهماهنگی با طبیعت مسائلی همچون آلودگی محیط زیست، کاهش منابع طبیعی و تغییرات اقلیمی را تشدید نموده و سرعت میبخشد .[ 8] اگر ما به حقوق منطقی انسانهای آینده توجه داشته باشیم به نظر میرسد انسانهای آینده ادعایی منطقی برای استفاده از انواع منابع موجود دارند. اما آیا نسلهای آینده حقی بر محیط طبیعی بکر و یا کوهستانها و سواحل دست نخورده نیز دارند؟ ما باید این را درک کنیم که نسلهای آینده نیز مانند ما حق لذت بردن از این منابع را دارند. آنچه که نسل آینده از آن لذت میبرد یا به آن علاقه پیدا می-کند، تا حد زیادی به جهانی بستگی دارد که از ما به ارث میبرد. بسیاری از چالشهای محیطی به ما حکم میکند که تاثیرات اخلاقی فعالیتهای خود را بر مردم آینده در نظر بگیریم. از این مطلب در فلسفه سنتی تا حد زیادی غفلت شده است و امروزه اخلاق محیطی نیازمند این است که پا را فراتر از مرزهای سنتی بگذارد و بسیاری از فلاسفه محیطی، در پاسخ چالشهای محیطی گستره نگاه اخلاق را به چیزهایی غیر از انسانها بسط دادهاند .[9]
باتوجه به این که روز به روز بر شمار آلایندههای زیست محیطی افزوده میشود و روز به روز با خطر ابتلا به انواع بیماریهای جسمی و روحی به خصوص در شهر تهران مواجه هستیم، از این رو طراحی فضایی با رویکرد اکوتوریسم و در ارتباط با طبیعت و محیط زیست امری ضروریست که در تحقیق حاضر به آن پرداخته میشود.
اهداف تحقیق:
گردشگری میتواند یکی از منابع مهم کسب درآمد باشد، اما یکی از دغدغههای همیشگی برای گردشگری، موارد تخریبی است که گردشگران به جای میگذارند که مشخصترین آن، آثاری چون آلودگیهای زیست محیطی است که اگر اصولی برای آن برنامهریزی نشود، میتواند مکانهای گردشگری خصوصاً مکانهای طبیعی را به مخاطره بیندازد. اما به نظر میرسد یک راهحل برای این که بتوانیم گردشگری را به طور پایدار حفظ کنیم، گردشگری باشد با نام "اکوتوریسم" که اصول آن میتواند ما را به سمتی سوق دهد که موجب توسعه و پایداری گردشگری خواهد بود. برای مثال یکی از اصول آن، دیدار مسئولانه از محیط زیست طبیعی است. یک دیدار مسئولانه میتواند در حفظ و بقای محیط طبیعی کمک کند. بنابراین در اهداف تحقیق میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- حفاظت از محیط زیست طبیعی و ارتقا کیفیت و منظر محیطی
- تعیین معیارهای زیست محیطی موثر بر توسعه اکوتوریسم
- ارائه یک الگوی توسعه مطلوب گردشگری در منطقه 22 تهران
- ایجاد بسترهای مناسب برای ارتقا بهرهوری و پایداری صنعت اکوتوریسم در حوزه گردشگری
سؤالات تحقیق
با توجه به موارد مطرح شده در بیان مسئله و ضرورت تحقیق، سوالات اساسی تحقیق به شرح زیر است:
1 - چگونه میتوان از جاذبههای طبیعی موجود در منطقه 22 تهران به طور بهینه در جهت ارتقا صنعت اکوتوریسم بهره برد ؟
- 2 اصول و معیارهای طراحی مجموعه اقامتی- توریستی با رویکرد اکوتوریسم چیست؟
3 - راهحل مناسب برای پاسخگویی به مسائل زیست محیطی منطقه چیست؟
روش تحقیق:
روش تحقیق کلی توصیفی تحلیلی می باشد که در این تحقیق روش گردآوری اطلاعات هم از طریق میدانی و حضور در فضاهای مختلف و هم ارجاع به منابع کتابخانه ای میباشد. ابزار های مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از:
- پرسشنامه: به صورت مجموعه ای از سوالات حول موضوع تحقیق
- مصاحبه: به عنوان راهنمای طرح سوالات و ثبت اطلاعات
- مشاهده: جهت ثبت مشاهدات مربوط به پدیده مورد مطالعه
- فیشبرداری: تمام یا بخشی از متن مرتبط با موضوع تحقیق به صورت خلاصه یا ترجمه در آن ثبت می گردد.
مفهوم فراغت
در زبان فارسی غالباً به جای کلمه فراغ یا فراغت لفظ تفریح به کار رفته است که مراد از آن تحصیل خوشی و فرحی میباشد اما ناگفته نباید گذاشت که اوقات بیکاری تنها صرف تفریح نمیشود.
در یک تقسیمبندی کلی، میتوان ساعات بیداری انسان را به دو بخش کار و فراغت تقسیم کرد. رابطه اوقات کار و فراغت انسان همیشه در نوسان بوده است. به تعادل رساندن این دو - کار و فراغت-همیشه اثرات قابل توجهی را در برداشته، از آن جمله میتوان رفع خستگی و روحی کار روزانه از طریق پرداختن به اوقات فراغت و در نتیجه بهدست آوردن روحیه بهتر و در انتها افزایش بازده کار را نام برد.
برای اینکه به نهاد اوقات فراغت بیشتر نزدیک شویم و آن را دریابیم لازم است که مجموعه فعالیتهای انسانی را در بهرهوری از زندگی از هم تفکیک نماییم.
- 1 فعالیتهای شغلی: در جامعه امروزی یک مسأله کاملاً اجباری صرفاً برای امرار معاش
- 2 اضافه کار : تباین کامل با اوقات فراغت - 3 کارهای مربوط به منزل: کلاً خانهداری
- 4 کارهای مربوط به احتیاجات زیستی: بهداشت، تغذیه، خواب - 5 فعالیتهایی که بر مبنای تعهدات خانوادگی، اجتماعی و یا معنوی است: دید و بازدیدها - 6 فعالیتهای آموزشی: مثل گذراندن یک دوره آموزشی برای
ورود به یک محیط کاری و یا آموزشی.
به طور کلی اوقات فراغت احتیاج به یک برنامه مشخص، طرح شده و انتخابی دارد. بیکاری و بیهودگی و کشتن اوقات آزادگی به هیچ وجه جنبه تفریحی نمیتواند داشته باشد و با مسأله اوقات فراغت به آن صورتی که ما آن را توجیه میکنیم ربطی ندارد. البته این با زمانی که یک فرد تصمیم به انجام ندادن کاری گرفته فرق دارد. این وقتی است که یک فرد حس میکند که کار مورد علاقهای برای انجام دادن پس از فراغت از تمام تعهدات خود ندارد و به نحوی آن را سپری میکند. استفاده از اوقات فراغت و یا در حقیقت اختلاف بین تفریح و بیکاری بستگی زیادی با اوضاع اقتصادی و اجتماعی یک جامعه و افراد آن دارد. در بسیاری از جوامع کم درآمد توده مردم وقت زیادی را به بیکاری میگذرانند که میتوان آن را تبدیل به اوقات فراغت مفید ساخت .[2]
به طور کلی اوقات فراغت را به سه نوع میتوان گذراند. رفع خستگی، سرگرمی و تفریح و فعالیتهایی که رشد و شکفتگی شخصی را یاری میکند و موجب ازدیاد معلومات و یا پرورش استعدادهای دیگر فرد میشود. این سه مورد مستقیماً به هم مربوط هستند و در حقیقت در تمام موقعیتها این سه مورد در درجات مختلف برای تمام انسانها وجود دارند یا به دنبال یکدیگر همزیستی دارند و گاه آنچنان با هم مخلوط میشوند که به زحمت میتوان آنها را از یکدیگر تشخیص داد.
