بخشی از مقاله
چکیده
جمعیت شهری استان سیستان و بلوچستان در دو دهه اخیر به دلایلی از قبیل مهاجرتهای روستا-شهری و تبدیل برخی از روستاها به مراکز شهری، دچار تغییر و تحولات شدیدی شده است. هدف این مقاله، بررسی عدم تعادل در نظام شهری استان سیستان و بلوچستان، علل رشد سریع برخی از شهرهای آن و نیز نقش و جایگاه شهرهای مرزی که به امر داد و ستد می-پردازند، میباشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانهای و آمارهای مربوط به حجم و ارزش مبادلات تجاری در بازارچه های مرزی، سعی در تبیین و تحلیل سکونتگاههای مرزی در نظام شهری و سکونتگاهی استان سیستان و بلوچستان گردید. نتایج نشان داد که وجود بازارچههای مرزی تا حدودی باعث بهبود نظام توزیع جمعیت گردیده و با تجهیز و مناسبسازی این بازارچهها، میتوان به یک تعادل فضایی مناسب در توزیع جمعیت در مناطق مرزی رسید.
واژههای کلیدی: نظام شهری، وزن سکونتگاهی، تبادلات تجاری، بازارچههای مرزی، استان سیستان و بلوچستان.
-1 مقدمه
نظام سکونتگاهی به مجموعه ای از شهرها و روستاهای بزرگ و کوچک در یک پهنه جغرافیایی اطلاق می شود که در تعامل و ارتباطات دوسویه و چندسویه قرار دارند و نوعی انتظام بخشی و سازمان فضایی میان آن ها در جهت توسعه منطقه ای به چشم می خورد. از سویی دیگر، امر توسعه جریانی چند بعدی است که مستلزم تجدید سازمان و تجدید جهت گیری مجموعه نظام اقتصادی- اجتماعی در سطح کشورها و مناطق خواهد بود - ابراهیمزاده و شریفیکیا،. - 90: 1382 در کشورهای توسعه نیافته، افزایش پی در پی یا شدید نابرابری ها در بین مناطق و شهرها، ناگزیر شرایط بهتر زندگی و مهاجرت را در پی داشته است - فرید،. - 488:1375
در این میان، رشد سریع شهرنشینی در همه شهرها به طور متعادل صورت نگرفته و با توجه به اینکه الگوی توزیع فضایی جمعیت رابطه تنگاتنگی با عملکرد های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد؛ طبیعی است که به دنبال تمرکز فعالیت ها و سرمایه در اطراف چند شهر، حرکت جمعیت نیز به سمت این نقاط خواهد بود - زیاری،. - 16:1384 این الگوی توزیع فضایی جمعیت، زمینه پیدایش خلاء کارکردی و جمعیتی در سطوح میانی و پایین کانون های شهری را به وجود می آورد و در نظام سلسله مراتب شهری، کشور را با مشکلاتی رو به رو می سازد. به منظور ایجاد تعادل و توازن در این الگوی توزیع، تاکنون راهبرد های گوناگونی به کار گرفته شده اند.
از جمله: نظام مند کردن مهاجرت روستا-شهری، محدود کردن رشد شهرهای بزرگ و قطب های رشد، توسعه شهرهای میانی و مراکز خدمات روستایی و نیز ایجاد شهرهای جدید - . - Pumain,2002:45 هر یک از این راهبردها به نوبه خود معایب و مزایایی را بر این نوع نظام شهری تحمیل کرده و می کنند. سیاست های مطرح شده تاکنون عمدتاً به صورت تک بعدی اجرا شده اند و به دنبال ساماندهی مراکز توسعه شهری بزرگ بوده اند. بنابراین توزیع نامناسب منابع و امکانات، همچنان زمینه ایجاد کانون های شهری کم فعال و کم جمعیت را فراهم آورده و مشکلات نظام شهری کشور همچنان به قوت خود باقی است - عظیمی،. - 32:1381
بر این اساس با توجه به وضعیت جمعیت شهری استان سیستان و بلوچستان، در دو دهه اخیر به دلایلی از قبیل مهاجرت های روستا-شهری و تبدیل برخی از روستاها به مراکز شهری دچار تغییر و تحولات شدیدی شده است. این استان یکی از دورافتاده ترین نقاط جمعیتی و سکونتگاهی بر اساس قاعده مرکز- پیرامون در سطح کشور می باشد. این امر باعث شده است که در داخل این استان نیز به طور عملی این قاعده خودنمایی کرده و اغلب مراکز شهری به نسبت از نواحی روستایی از نظر شاخص های توسعه جایگاه بهتری داشته باشند - ابراهیم زاده،. - 7:1380 هدف، بررسی عدم تعادل در نظام شهری استان سیستان و بلوچستان، علل رشد سریع برخی از شهرهای آن و نیز نقش و جایگاه شهرهای مرزی که به امر داد و ستد می پردازند و عامل تجارت و جابجایی کالا و انتقال پول باعث شده تا این شهرها و بازارچه های مرزی موقعیت شهری گذشته آن را تا حدود زیادی در حال تحول و تغییر مشاهده نمایند.
به این معنا که حجم ارتباطات و جابجایی کالا و مسافر به نسبت جمعیت این شهرها بسیار فراتر بوده به نوعی که توانسته است نسبت به سایر سکونتگاه های شهری استان که دارای جمعیت بالاتری نیز هستند از وزن و موقعیت مهم تری در سیستم شهری این استان برخوردار باشند. برای مثال می توان به بازار شهرهای مرزی همچون میلک، میرجاوه، پیشین، کوهک، جالق و ریمدان اشاره نمود که تنها در سال 1386 و 1387 به ترتیب 82484181 کیلوگرم، وزن کالاهای صادر شده از این بازارهای مرزی بوده است که ارزش دلاری آن به 36884700 دلار می رسد - بازارچه های مرزی استان سیستان و بلوچستان،. - 1392 لذا این موضوع حکایت از اهمیت این بازارهای مرزی در نظام سکونتگاهی استان دارد که به نوعی در اقتصاد استان تاثیر گذار بوده است. با این حال قطب گرایی شدید در توزیع خدمات و امکانات در سطح شهرهای استان و عدم تعادل در نظام سکونتگاهی نیز مشاهده می شود.
به نوعی که از جمعیت شهری استان، بیش از نیمی از آن در مرکز استان یعنی شهر زاهدان سکونت دارند که ضمن اختلال در سیستم زندگی شهری و افت ارائه خدمات شهری به کاهش کیفیت زندگی منجر گشته است. به نوعی که زیستگاه های ناپایدار و غیررسمی پیرامون شهر که در مکان های نامناسب سر برآورده اند، ضمن تاثیرات نامناسب بر منظر شهری، نوعی شکاف و مرزبندی اکولوژیکی و اجتماعی را دامن زده است که پیامد آن انواع بزهکاری ها و آسیب های اجتماعی و توسعه فعالیت های اقتصاد غیررسمی در سطح شهر بوده است که در این میان بهداشت و محیط زیست شهر، قربانی اصلی و نهایی بوده اند. به این ترتیب لازم است راهکارهای واقعی و قابل اجرا که ضمن حفظ حیثیت و حقوق مردم، ضامن برگرداندن نظم ناحیه ای و شهری در کل نظام سکونتگاهی استان باشد، ارائه گردد.
-2 مواد و روشها
دراین مقاله به تناسب شرایط از روش های مختلفی برای انجام پژوهش استفاده شده اما از آنجا که این تحقیق بیشتر جنبه کاربردی دارد و در برنامه ریزیهای آتی میتواند مورد استفاده قرار گیرد، روش تحقیق توصیفی و تحلیلی بوده و در بخش عمده ای از داده ها از مطالعات میدانی و پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری مورد مطالعه شامل شش بازارچه مرزی استان سیستان و بلوچستان می باشد. در این پژوهش با توجه به بزرگی جامعه آماری، تجانس جامعه، امکانات و مقدورات و محدودیت زمان از روش تخمین شخصی برای تعیین حجم نمونه استفاده شده است. با توجه به اینکه در تحقیق های توصیفی زمینه یاب و پیمایشی حداقل حجم نمونه 100 نفر است این حجم نمونه را در ارتباط با پرسشنامه مشتریان برگزیدیم.
-3 چارچوب نظری
در مباحث علمی و تئوری برنامه ریزی شهری، بهترین شکل سازماندهی فضا و ایجاد سلسله مراتب، ایجاد شهری است که در آن توزیع کالا و خدمات، انتقال فناوری های جدید و روش های گوناگون زندگی، در کل جامعه صورت پذیرد - . - Alter,2005:132 به عبارت دیگر، »سلسله مراتب شهری در واقع نوعی رده بندی و پشت سر هم آوردن منظم مراکز شهری است که بر حسب اهمیت و بر اساس عوامل کمی و کیفی صورت گرفته است - . - Youlen,2008:89 این مراکز بر مبنای تعداد جمعیت و مرتبه منظم می شوند - . - Anzorena,1993,54 پیر ژرژ معتقد است: سلسله مراتب شهری متکی بر تعداد ساکنان شهر، به تنهایی نمی تواند سیمای کاملاً روشنی از شهر را نشان دهد - . - Rydin,1995:13 لذا این سلسله مراتب را باید به اتکای ماهیت عملکرد و نقش شهرها مشخص کرد - . - Skiner& Henderson ,2002:112
در نظام سلسله مراتب شهرهای یک کشور، غالباً بزرگ ترین شهر و پایتخت آن، به لحاظ برخورداری از ویژگی های خاص، در بالاترین رتبه قرار می گیرد که آن را نخست شهر می نامند - . - Carter,1980:76 در سال 1939 برای نخستین بار عنوان نخست شهر - شهر مسلط - به وسیله مارک جفرسن وارد مباحث جغرافیایی شد. نخست شهر، شهری است که از نظر میزان جمعیت یا کارکرد بر دیگر شهرهای کشور تاثیر می گذارد. به عبارت دیگر نخست شهر به شهری گفته می شود که حداقل دو برابر دومین شهر یک کشور جمعیت داشته باشد - . - Clark,2000:323 در واقع نخست شهر نشانه ای از عدم توازن شهری است. برای مثال می توان به نظام سلسله مراتبی اکثر شهرهای آفریقایی و آمریکای جنوبی اشاره کرد - . - Fridman,1986:43
در ایران همانند اکثر شهرهای کشورهای در حال توسعه، به دلیل سیاست های خاص دولت در اکثر مناطق و استان های کشور می توان عدم توازن شهری و توزیع نامتوازن جمعیت را مشاهده کرد. به نحوی که مراکز استان نسبت به شهرهای دیگر حالت بزرگ سری یا ماکروسفال دارند و در سطح این مناطق پدیده نخست شهری به وجود آمده است. البته لازم به ذکر است که نخست شهری زمانی فاجعه آمیز خواهد بود که در یک کشور با ساختارهای ساده اقتصادی و اجتماعی، امکانات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن در یک نقطه خاص شهری متمرکز شود که در این صورت، چنین نقطه ای به شکل غیر
