بخشی از مقاله
چکیده
سنجش کیفیت زندگی پیچیده و تحت تأثیر عوامل فراوانی است. در این پژوهش، از تأثیر شاخصهای سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی روستائیان در نواحی مرزی استفاده شده است. از این رو، هدف اصلی این پژوهش توصیفی همبستگی، تحلیل سرمایه اجتماعی روستائیان و تأثیر آن بر بهبود کیفیت زندگی در روستاهای نواحی مرزی شهرستان سراوان است.
جامعه آماری پژوهش را 748 خانوار ساکن در نواحی روستایی تشکیل میداد که تعداد 183 خانوار از آنان، به روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شدند. برای گردآوری دادهها از پرسشنامه استاندارد استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که هر سه فرضیه اصلی پژوهش مورد پذیرش قرار گرفته و هریک از مؤلفه-های سرمایه اجتماعی، اثر مثبت و معنیداری بر متغیر وابسته داشتهاند و در مجموع 49/3 درصد از واریانس کیفیت زندگی در نواحی روستایی را تبیین کردهاند.
در پایان، با توجه به یافتههای پژوهش میتوان نتیجه گرفت که افزایش سرمایه اجتماعی در نواحی روستاهای مرزی، منجر به تقویت و بهبود کیفیت زندگی در این نواحی میگردد.
مقدمه
امروزه با توسعه برنامهریزیهای مکانی، میزان رضایت از کیفیت زندگی1 در فضاهای برنامهریزی شده از اهداف اولیه و اصلی به شمار میرود. بنابراین اندیشمندان برنامهریزی نیز اعتقاد دارند که برنامه-ریزیها باید همسو با بهبود کیفیت زندگی باشند. از طرفی، بهبود کیفیت زندگی میتواند زمینههای دیگر توسعه مانند توسعه اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را به همراه داشته باشد
در این راستا، مناطق روستایی از فضاهای نیازمند مطالعات مرتبط با کیفیت زندگی محسوب میشوند؛ چرا که عواملی مانند مقیاس کوچک و تراکم سکونتگاههای روستایی، کمبود اشتغال و درآمد در بخش کشاورزی، فاصله زیاد و انزوای جغرافیایی آنها، راههای ارتباطی و شبکه حمل و نقل نامناسب و ناکارآمد، اجرای سیاستهای لازم را برای بهبود کیفیت زندگی روستایی پیچیدهتر کرده است
در دنیای امروز، کیفیت زندگی در نقاط روستایی وابستگی بیشتری به کیفیت مکان پیدا کرده و به عوامل اقلیمی، جنگلها، مراتع و مزارع یا به عبارتی دیگر به منابع طبیعی وابسته است
از سوی دیگر، به دلیل مقیاس کوچک بودن روستاها، تراکم پائین و نیز نبود زیر ساختهای مناسب، تاکنون اجرای سیاستهای ضروری برای بالا بردن کیفیت زندگی در سکونتگاههای روستایی امری بسیار سخت و پر هزینه بوده است
به گونهای که امروزه، بیشتر محققان مفهوم کیفیت زندگی را به عنوان یک مفهوم ذهنی و چند بعدی میدانند. در مطالعات اخیر، کیفیت زندگی به دو روش اندازهگیری میشود. در روش نخست، شاخصهای عینی مانند تولید ناخالص داخلی، شاخص پیشرفت اصلی، شاخص سلامت اجتماعی و شاخص توسعه انسانی به کار گرفته میشود
حال آن که روش دوم، در بردارنده شاخص ذهنی میباشد. بعد ذهنی کیفیت زندگی، نشان دهنده چگونگی ارزیابی و احساس فرد در مورد زندگی است .لذا، به دست آوردن یک تصویر کامل و مفید از کیفیت زندگی در نواحی روستایی، آن - کیفیت زندگی - را تابعی از هر دو سطح برآورده شدن نیازهایشان - شاخص ذهنی - در نظر خواهد گرفت.
یکی از مؤلفههایی که در مطالعات گذشته به آن کمتر توجه شده، تأثیر سرمایه اجتماعی2 بر کیفیت زندگی بوده است. سرمایه اجتماعی در ادبیات توسعه، به طور گستردهای شناخته شده و پیامدهای مثبتی در رفاه اجتماعی داشته است. به هر حال مطالعات چندی، اثر سرمایه اجتماعی را بر استفاده از شاخصهای محدود رفاه مانند درآمد، فقر، آموزش و بهداشت مورد کنکاش قرار دادهاند .در حالی که این شاخصها به تنهایی نمیتوانند سطح کیفیت زندگی جامعه را اندازهگیری و سنجش کنند.
بررسی شرایط فعلی جوامع روستایی و مرور اجمالی سوابق آن در کشور، حاکی از آن است که انتظارات و نگرشهای ساکنین از شاخصهای کیفیت زندگی متفاوت است. یکی از این مناطق، نواحی روستاهای مرزی کشور میباشد که جزء لکههای حیات مستقر در مناطق مرزی و حاشیهایترین مناطق در راستای توسعه پایدار به شمار میآیند.
در واقع این مقاله، در پی پاسخ به این سوألات است که در روستاهای مستقر در مناطق مرزی، شاخصهای مرتبط با کیفیت زندگی از دیدگاه ساکنین کدامند؟ همچنین این سوأل به ذهن میرسد که آیا به واقع، سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی افراد روستایی در نواحی مرزی تأثیرگذار است؟ از این رو، هدف نوشتار پیش رو تجزیه و تحلیل کیفیت زندگی و تأثیرپذیری آن از نظر سرمایه اجتماعی است. به سخنی دیگر، در این پژوهش تلاش شده تا تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی روستائیان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش الف. تعاریف و ابعاد کیفیت زندگی
بحث کیفیت زندگی، یکی از موضوعات جدیدی است که در دهههای اخیر به صورت علمی مورد بررسی قرار گرفته و در مباحث نوین توسعه کاربرد یافته است. مطالعات مربوط به "کیفیت زندگی" نشان دهنده تعدّد تعاریف این مفهوم است؛ که چه بسا برآمده از سه عامل مختلف، یعنی چند بُعدی بودن آن [13]؛ دیگری، کاربرد آن در حوزههای حرفهای متفاوت همچون پزشکی، روانشناسی، جغرافیای انسانی، مطالعات توسعه، اقتصاد و جامعه شناسی [6]؛ و سرانجام، سطح تحلیل که ممکن است به عاملان، فرآیندها، موقعیتها و یا ساختارها مربوط باشد .
به بیان دیگر، کیفیت زندگی مفهومی پیچیده و چند بُعدی است که از مؤلفههایی همچون زمان و مکان و نیز ارزشهای فردی و اجتماعی تأثیر میپذیرد و از این رو، از دیدگاه افراد و گروههای مختلف، با معانی گوناگون همراه است. لذا، برخی آن را قابلیّت زیستپذیری یک ناحیه، برخی دیگر اندازهای برای میزان جذابیت و عدّهای نیز رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و مواردی از این دست تعبیر کردهاند .[ 15] لیکن بطور کلی، میتوان کیفیت زندگی را بر هم کنش میان میزان برآورده شدن نیازهای انسانی و رضایت افراد و گروهها از تأمین نیازهای خود در یک ناحیه خاص تعریف نمود
با توجه به تعاریف متعدّد از کیفیت زندگی، میتوان این مفهوم را متناسب با رشته جغرافیا و به ویژه جغرافیای روستایی چنین تعریف کرد: - - کیفیت زندگی روستایی بیانگر شرایطی است که میزان بهره-مندی، برخورداری، بهزیستی و رفاه فردی یا اجتماعی در روستاها را نشان میدهد. این مفهوم به - - چگونگی - - زندگی روستایی اشاره دارد و با استفاده از شاخصهای معیّن عینی - اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی - و ذهنی - رضایتمندی - می توان به شرایط زیست فرد یا جامعه روستایی پی برد - - . لذا یکی از عوامل مهم در بهبود کیفیت زندگی در میان جوامع انسانی، استاندارد بودن محل زندگی از نظر بهداشت، اشتغال، محیط زیست و کالبد میباشد؛ به طوری که رضایت از ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی محل زندگی بر رضایت از زندگی و کیفیت زندگی افراد تأثیرگذار است
شکل .1 مدل نظری برای اندازهگیری کیفیت زندگی
ب. سرمایه اجتماعی
یکی از متغیرهای اساسی که باعث افزایش سطح زندگی میشود، سرمایه اجتماعی است. در باره مفهوم سرمایه اجتماعی، همانند بسیاری از مفاهیم اجتماعی، تعاریف مختلفی از سوی دانشمندان و صاحب نظران ارائه شده است.
پاتنام - 1380 - سرمایه اجتماعی را وجوه گوناگون سازمانهای اجتماعی نظیر اعتماد، هنجارها و شبکهها میداند که میتوانند با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، کارآیی جامعه را افزایش دهند
در تعریف دیگری، سرمایه اجتماعی اشاره به هنجارها و شبکههایی دارد که اقدام جمعی را تسهیل می-کنند و توانایی مردان و زنان روستایی را برای توسعه و استفاده از انواع مختلف شبکههای اجتماعی و منابعی که دسترسی به آنها ممکن است، میسر میکنند .
به همین منوال، رفعتجاه و قربانی - 1390 - نیز بر این باورند که سرمایه اجتماعی، مانند دیگر اشکال سرمایه، نوعی دارایی پایدار است که سبب کسب امتیازات اقتصادی و اجتماعی میشود. افراد و گروهها با برقراری و گسترش روابط بیرونی خود میتوانند سرمایه اجتماعیشان را افزایش دهند و از این طریق به اطلاعات، قدرت و توانمندی بیشتری دست یابند
در خصوص اجزاء و مؤلفههای سرمایه اجتماعی، پانتام - 1380 - اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی [2]، وانمن و همکاران - 2006 - شبکههای اجتماعی، عضویتهای گروهی اعتماد در نهادها و اعتماد در مردم [21] و رستمی و همکاران - 1391 - انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، نیّتام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، ارزشهای اجتماعی فرهنگی و ارتباطات اجتماعی را از مؤلفههای مهم تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی در نظر گرفتهاند
البته گفتنی است که در بین مؤلفههای اشاره شده، فراهانی و همکاران - 1392 - بیان می-دارند که سه مؤلفه اعتماد اجتماعی ، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی اهمیّت بیشتری دارند؛ زیرا از یک طرف در بر گیرنده سایر مؤلفههای اجتماعیاند و از طرف دیگر، مکمل یکدیگرند .
اصل وجودی سرمایه اجتماعی، راه حلی برای مشکلات اجتماعی گوناگون مانند فقر، جرم و جنایت، اقتصاد عقب مانده و حکومت کم بازده به شمار میرود .
در مطالعه دیگری که یوسف - 2008 - در نیجریه انجام داد، دریافت که سرمایه اجتماعی باعث افزایش درآمد خانوارها میشود. گروتارت - 1999 - در مطالعهای در خصوص سرمایه کیفیت زندگی در بالا اشاره شد، با سرمایه اجتماعی ارتباط تنگاتنگی اجتماعی و رابطه آن با رفاه خانوادگی و فقر شهری در انواع تشکلها دارند. در این راستا مطالعاتی انجام شده است - جدول - 1، که نشان و انجمنها تحقیقی انجام داده است که نشان میدهد، سرمایه میدهد بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی همبستگی بالایی اجتماعی میتواند تأثیر مثبتی بر وضع رفاه و معیشت خانواده داشته وجود دارد.
جدول .1 مروری بر برخی از مطالعات انجام گرفته داخلی پیرامون ارتباط بین سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی
خلاصه یافتهها
یافتههای این پژوهش نشان میدهد که سطح بالای سرمایه اجتماعی به سطح بالای رضایت از کیفیت زندگی میانجامد؛ بر این اساس مشخص شد که سرمایه اجتماعی در مقایسه با متغیرهای زمینهای مانند سن، شغل و غیره پیش کنندهای بهتر برای رضایت از کیفیت زندگی به شمار میآید. از میان شاخصهای اجتماعی، اعتماد بالاترین تأثیرگذاری را در این زمینه داشته است.
یافتههای این بررسی نشان میدهد که رابطه بین دو سازه سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در سطح 99 درصد، رابطهای معنادار است. علاوه بر این، سرمایه اجتماعی بر مبنای چهار سنجه امنیت محلی، بده بستان، تصور نسبت به محله و عضویت انجمنی 36 درصد تغییرات کیفیت زندگی را تبیین کرده است. همچنین در مقیاس محلههای مورد بررسی، یافتههای پژوهش نشان از تفاوت در سرمایه اجتماعی و به تبع آن تفاوت در کیفیت زندگی را دارند.
در این پژوهش شاخصهای مورد استفاده برای سنجش سرمایه اجتماعی در دو عرصه خصوصی - روابط خویشاوندی و خانوادگی و غیره - و عرصه عمومی مورد توجه قرار گرفته است. یافتههای این پژوهش نشان می-دهد که کیفیت زندگی افراد بیش از آن که مربوط به سرمایه اجتماعی شود، مربوط به عرصه خصوصی است. محققان در نهایت به این نتیجه رسیدند که برای بهبود کیفیت زندگی، باید سرمایه اجتماعی شهر افزایش یابد و نمیتوان تنها با ارتقای سرمایه اجتماعی خصوصی، توزیع کیفیت زندگی را متعادل کرد.
یافتهها نشان میدهد که محلاتی که سرمایه اجتماعی بالاتری داشتند، از سطح کیفیت زندگی بالاتری برخوردار بودند. همچنین از پنج مؤلفه سرمایه اجتماعی، مؤلفه مشارکت اجتماعی بیشترین تأثیر - 0/612 - را بر کیفیت زندگی داشته و چهار مؤلفه دیگر سرمایه اجتماعی نیز، رابطه معناداری با کیفیت زندگی داشتهاند.
در این مقاله نویسندگان دستاوردهای نظری و ماحصل تلاشهای تجربی خود را در چارچوب یک مدلسازی مدون ارائه کردهاند. هدف این مدلسازی، رسیدن به الگویی مناسب برای ارزیابی صحیح جنبههای درونزای فرآیند شهری شدن با تأکید بر نقش سرمایه اجتماعی، به منزله پشتوانه کنشهای متقابل و شبکههای اجتماعی، به منزله بستر بروز و ظهور سرمایههای اجتماعی بوده است. در مورد ارتباط بین سرمایه اجتماعی با کیفیت زندگی، تأکید نویسندگان بیشتر بر جنبههای غیرمادی کیفیت زندگی بوده است. بر اساس بخشی از نتایج ارائه شده در این مقاله، توجه به جایگاه مهم سالمندان - در جامعه ژاپن - مورد تأکید قرار گرفته است که در مرکز ثقل شبکههای اجتماعی و دارندگان سطح بالای سرمایه اجتماعی در تعیین و ارزیابی صحیح سطح کیفیت زندگی به شمار میروند.
این پژوهش نشان میدهد که بر اساس تحلیل خصیصههای اجتماعی ، همچون ارتباطات میان مردم، مراودات بین شهروندان و نهادهای عمومی و اعتماد اجتماعی که میتوان آنها را در ذیل مقوله احساس تعلق و به هم پیوستگی شهری گردهم آورد، می توان اطلاعات مفید و ارزشمندی را درباره احساس خوشبختی و تندرستی به دست آورد. بر این اساس، مفهوم سرمایه اجتماعی برای تشریح روندی که ویژگیهای اجتماعی فوق الذکر با مقوله تندرستی و کیفیت زندگی مرتبط میشود، مفید فایده خواهد بود.
شوکهای اقتصادی حوادث ناگهانی هستند که تاثیر قابل توجهی را بر اقتصاد محلی میگذارند. پژوهشهای موجود در زمینه جوامع بحرانزده، عموماً نتایج برآمده از شوکهای جامعه را وابسته به نوع شوک میدانند. بر اساس نتایج این پژوهش، مشخص شد که این شوکهالزوماً با کاهش کیفیت زندگی یا سرمایه اجتماعی همراه نیستند، در عین این که انواع مشخصی از شوکها، افزایش در مقولههای مورد نظر را نیز به دنبال دارند. همچنین یافتههای این پژوهش نشان میدهد دوام و شدت شوکها و اثرات انباشتی و زنجیرهوار حاصل از شوکهای متعدد، وابسته به سطح سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در جامعه مورد نظر است.
محققان با انجام این پژوهش نتیجه گرفتند که اقتصاددانان و سیاستمداران، انباشتگی سرمایه انسانی و فیزیکی را ابزاری برای رسیدن به اهداف توسعه، مانند افزایش درآمد و بهبود بهداشت و سطح آموزش مردم دانسته و بر آن تأکید میکنند. با اینکه این دو مهم وجود دارند، ولی نادیده گرفتن سرمایه اجتماعی منجر به عدم دستیابی به توسعه میشود. نتیجه دیگر آنها اینکه برای بهتر شدن کیفیت زندگی، باید به سرمایه اجتماعی توجه شود.
