بخشی از مقاله
مقدمه
ایران یکی از زیستگاهها ومکانهای اصلی پرورش خرمادر دنیا است. بطوریکه تولید و پرورش این گیاه تقریبا در انحصار ایران و تعدادی از کشورهای عربی بوده و پراکندگی آن در نقاط دیگر جهان اهمیت چندانی ندارد (٥). با توجه به اهمیت و مزایای فوقالعاده درخت خرما در کشور ضرورت و دستیابی به روشهای به زراعی برای نگهداری و مراقبت بهتر احساس میشود
(٦).
در طول ٢٠ سال اخیر تکنولوﮊی تولید بافت گیاهی از یک امر صرفا تحقیقاتی به یک شیوه ارزشمند تجاری برای تکثیر و پرورش بسیاری از نباتات زینتی وخوراکی تکامل یافته است.
پرورش نخل خرما در حال حاضر عمدتا از طریق پاجوش بوده و روش تکثیر از طریق بذر بدلیل عدم شباهت گیاهان به پایه مادری و تولید پایههای نر ناخواسته مورد استفاده قرار نمیگیرد
(١، ٢، ٣). محدودیت تکثیر از طریق پاجوش بخصوص در مورد ارقام مرغوب، یک مانع جدی در برنامه کشت وسیع خرما است.
مکاتبه کننده: علی وزوائی
٩٧٠ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
در روش کشت بافت ابتدا نوک جوانه انتهایی را قطع کرده و پس از ضد عفونی در محیط کشت قرار داده میشوند. این عمل موجب رشد جوانه شده و با تنظیم دقیق مقادیر مواد معدنی و هورمونهای موجود در محیط کشت میتواند میزان رشد و تعداد جوانههای تولید شده را کنترل نمود که معمولا بر سه، چهار هفته، دو یا سه جوانه تولید میشود که میتوان با جدا نمودن جوانهها در محیط کشت دیگر با ایجاد ریشه تولید گیاه کامل نمود (٨).
روینی و همکاران (١٩٧٢) با استفاده از گروههای مختلف تنظیم کنندههای رشد تلاش در جهت تجدید جوانی نخلهای بالغ انجام دادند تا با استفاده از این روش آنها را به تولید پاجوش وادار نمایند اما هیچ کدام از تیمارها نتایج رضایت بخشی نداده و تنها با استفاده از نمک پتاسیم هورمون IBA
قبل از جداسازی پاجوش از گیاه مادری میزان ریشهدهی آنها را بالا بردند (٨).
گوتپا و همکاران (١٩٨٤) با استفاده از هورمونIBA به غلظت ٣٠٠٠ میلیگرم در لیتر و کاربرد پوشش پلیاتیلن در ساقه جوشها بهترین نتیجه را برای ریشهدهی بدست آوردند
(٧). ابوالنیل و الغامدی (١٩٨٦) در آزمایشی بر روی ١٤ رقم خرما توانستند با استفاده از تزریق سیتوکنینها به قاعده پاجوش قبل از کشت، جوانه جانبی درخت خرما را تحریک به رشد نمایند (٣). الغامدی (١٩٨٨) تاثیر وزن پاجوش و هورمون
IBA را در ریشهدهی سه رقم خرما بررسی نمود و نتیجه گرفت که افزایش وزن پاجوش و کاربرد هورمون IBA به صورت تزریق به قاعده پاجوش قبل از کشت تاثیر مستقیم بر میزان گیرایی و ریشهدهی پاجوش دارد. کاشانی (١٣٧١) سبک بودن خاک اطراف تنه را بر تعداد پاجوش تولید شده توسط خرما مؤثر دانست.
با توجه به محدودیت تکثیر خرما از طریق پاجوش، استفاده از نهالهای حاصل از کشت بافت روش مناسبی به نظر میرسد.
استفاده از تکنیک کشت بافت سریعترین روش تکثیر نخل خرما است (٤).
معمولا نهالهای یکساله حاصل از کشت بافت را به مدت دو سال در خزانه کاشته و پس از رشد کافی به زمین اصلی منتقل مینمایند. چنانچه شرایط برای کاشت در زمین اصلی فراهم
باشد به صورت مستقیم در زمین اصلی کاشته می شود. با توجه به نوین بودن کشت بافت خرما در ایران، تاکنون روشی برای نگهداری این نهالها در خزانه یا زمین اصلی جهت رشد آنها توصیه نشده است. لذا در این تحقیق تلاش گردید که اثر نوع بستر خاک و مواد تنظیم کننده رشد گیاهی بر میزان رشد و در صورت امکان تولید پاجوش از این نهالهای جوان مورد مطالعه قرار گیرد و از نتایج آن برای مطالعات بعدی استفاده گردد. لذا این طرح به منظور دستیابی به یک روش کاربردی و قابل استفاده نخلکاران جهت افزایش سریع سطح زیر کشت، رشد سریع نخل خرما در مرحله جوانی و وارد نمودن آن به تولید پاجوش بخصوص در ارقام مرغوب به اجرا در آمده است.
مواد و روشها
در این تحقیق از نهالهای ١٨ ماهه حاصل از کشت بافت خرما رقم برحی بدلیل مرغوبیت و محدودیت پاجوش استفاده شد. طرح مورد استفاده اسپلیت پلات بود. فاکتور اصلی شامل پنج نوع بستر خاکی، ماسه، خاک اره پوسیده، پرلیت ریز، پرلیت درشت، خاک برگ، ماسه و هورمون IBA به غلظت ٣/٠ درصد، ماسه و هورمون IBA به غلظت ٨/٠ دصد، خاک اره پوسیده و هورمون IBA به غلظت ٣/٠ درصد، پرلیت ریز و هورمون IBA
به غلظت ٨/٠ درصد، پرلیت درشت و هورمون IBA به غلظت ٣
/٠درصد، پرلیت درشت و هورمون IBA ٨/٠ درصد، خاک برگ و هورمون IBA به غلظت ٣/٠ درصد، خاک برگ و هورمون
IBA به غلظت ٨/٠ درصد، و خاک معمولی به عنوان شاهد بود.
فاکتور فرعی در دو سطح شامل غلظتهای صفر و ٥٠٠ میلیگرم در لیتر از هورمون BAP بود.
طرح در چهار تکرار انجام شد، فاصله نهالها از هم دو متر و مساحت کل زمین مورد آزمایش ٧٦٨ متر مربع و محل اجرای طرح در مرکز تحقیقات کشاورزی اهواز بوده است.
برای تعیین مقدار لازم از هر کدام از مواد بستر با توجه به ابعاد هر گودال کاشت ٨٠×٨٠ سانتیمتر و تا عمق ١٠ سانتیمتر با هر یک از بسترهای کاشت پوشیده لذا حجم هر گودال برابر ٠٠٦٤/٠ مترمکعب است. پس از آمادهسازی زمین، چند هفته قبل از کاشت آماده سازی خاک اره صورت گرفت (انبار کردن خاک اره همراه با پاشیدن آب و اوره و زیر و رو کردن آن
وزوائی و همکاران: بررسی اثرات ترکیبات مختلف خاک و مواد ... ٩٧١
درچندین نوبت). چند روز قبل از کاشت تسطیع کرتها انجام گرفت و محل کاشت نهالها علامتگذاری شد (به فاصله دو متر)،
حفر گودالها به ابعاد ٨٠×٨٠ و به عمق ٥٠ سانتیمتر انجام شد.
سپس درون هر گودال مخلوطی از ماسه و خاک زراعی به نسبت مساوی ریخته شد و مجددا یک تسطیع بر روی کرت صورت گرفت و برای نشست خاک کرتها به صورت غرغابی آبیاری شدند. پس از آمادهسازی زمین و پوشیده شدن خاک اره، یک روز قبل از کاشت از تونل مخصوص نگهداری نهالهای حاصل از کشت بافت رقم برحی بازدید بعمل آمد. کاشت نهالها در آبان ١٣٧٥ انجام گرفت پس از اتمام کاشت با توجه به نزدیک بودن سرما و عدم پوشش سقف خزانه توسط حصیر، سریعا اطراف هر نهال توسط برگهای خشک خرما پوشانده شدند و سپس آبیاری نهالها انجام شد. یک هفته پس از کاشت به اعمال تیمارهای ذکر شده اقدام شد و با قرار دادن مربع چوبی به ابعاد ٨٠×٨٠ سطح خاک تا عمق ١٠ سانتیمتر برداشته شد و با خاک هر تیمار پر شدند. در تیمارهائیکه از هورمون IBA استفاده شد محل زیر طوقه تا عمق ١٠ سانتیمتری با استفاده از یک تکه پنبه آغشته به پودر هورمون تیمار و خاک مورد نظر در گودال ریخته شد.
پس از انجام تیمارها مجددا برگهای پوششی محافظ در اطراف نهالها قرار گرفتند و چند روز بعد از ایجاد سایبان حصیری در اطراف خزانه، برگهای پوششی اطراف نهالها برداشته شد.
در طول دوره آزمایش با ایجاد حصار اطراف تیمار پرلیت ، افزودن مجدد ترکیبات خاکی در محل کاشت نهالها بدلیل سبک بودن خاکهای مورد آزمایش ، قائم نگهداشتن نهالها ، سمپاشی ، کوددهی و مبارزه مکانیکی با علفهای هرز انجام گرفت . با از بین رفتن خطر سرما در اسفند ١٣٧٥ جهت مقاوم کردن تدرجی نهالها و استفاده از نور و حرارت جهت رشد از هر ردیف حصیرهای سایبان خزانه یک ردیف برداشته شد . با شروع فصل گرما پوشش حصیری بطور کامل برداشته شد ، و با شروع فصل سرما پوشش حصیری دوباره بطور کامل برقرار گردید و در مهر ماه ٧٦ بعد از گذشت حدود یکسال از استقرار نهالها در خزانه و مقاوم شدن آنها به شرایط هوای آزاد پوشش سایبان بطور کامل برداشته شد .
با توجه به اثر سایتوکنین در حذف غالبیت انتهایی و تاثیر آنها در رشد جوانه های جانبی هورمون BAP به نسبت ٥٠٠
میلی گرم در لیتر استفاده شد و برای تداوم در امر تحریک جوانههای جانبی جهت رشد هر هفته یکبار تکرار شد . از سه نهال هر پلات یک نهال بطور تصادفی با این هورمون محلول پاشی گردید . با توجه به کاربرد این هورمونها به صورت موضعی است و محل تولید پاجوش نیز جوانه های جانبی روی تنه در قاعده برگ است . ابتدا خاک اطراف طوقه به آرامی کنار زده شد به گونه ای که محل انشعابات اولین دمبرگ دیده شود. سپس در محل فرو رفتگی انشعابات اولین ردیف از دمبرگها بصورت یک حلقه در اطراف تنه محلول پاشی صورت گرفت و روز بعد خاک دهی در اطراف قسمتهای تیمار شده انجام گرفت . محلول پاشی هر دو هفته یکبار و برای چهار مرتبه انجام شد . در طول آزمایش صفات رویشی مانند ، قطر نهال در سطح زمین ، تعداد کل برگها ، طول برگ ، ارتفاع جوانه انتهایی و تعداد برگهای مرکب انجام گرفت .
نتایج
نتایج صفات رویشی اندازهگیری شدهبصورت زیر خلاصه میشود .
اثر نوع بستر خاک بر صفات رویشی نهال
بر اساس نتایج حاصل از مقایسه میانگینها (جدول ١)
میتوان یافت که تیمار خاک برگ موجب افزایش قطر نهال و تعداد کل برگها شده و با سایر تیمارها در سطح ١% اختلاف معنی داری نشان می دهد . این تیمار سبب تولید بیشترین تعداد برگ مرکب شده است و با سایر تیمارها (به جز پرلیت درشت) در سطح ٥% تفاوت معنی داری نشان داده است .
از نظر ارتفاع جوانه انتهایی تیمار خاک برگ رشد بیشتری را داشته و در سطح ٥% با سایر تیمارها اختلاف معنی داری داشت.
از نظر طول برگ تیمار خاک برگ و ماسه بیشترین افزایش را داشتند و در سطح ٥% نسبت به تیمار خاک اره معنی دار بوده.
ولی با تیمارهای پرلیت ریز و درشت تفاوت معنی داری نداشتند. با توجه به اثرات نوع بستر بر صفات رویشی نهالهای جوان تیمار خاک برگ به عنوان تیمار بستر خاکی برتر معرفی شد.
اثر هورمون بر صفات رویشی نهال
باتوجه به نتایج مقایسه میانگین (جدول٢) تیمار هورمونی ٣/٠IBA % سبب افزایش بیشتر قطز نهال شده و با سایر
٩٧٢ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
تیمارها در سطح ١% تفاوت معنی دار داشت و تیمار هورمونی ٨/٠IBA % کمترین تاثیر را در افزایش قطر نهال داشته است به گونه ای که در مقایسه با سطح صفر میزان قطر کمتری داشت ولی اختلاف معنی داز نبود. از نظر تعداد کل برگها بیشترین میزان مربوط به تیمار هورمونی ٣IBA % ./ بود که نسبت به تیمار هورمونی ٨I BA% ./ در سطح ٥% اختلاف معنی دار داشت. از نظر تعداد برگهای مرکب ارتفاع جوانه انتهایی و طول برگ بین هیچ یک از تیمار های هورمونی I BAتفاوت معنی داری وجود نداشت. لذا با توجه به اهمیت دو صفت قطر نهال و تعداد برگها تیمار هورمونی ٣IBA % ./ بهترین تیمارهورمون IBA بودند.
اثر هورمون BAP رویشی صفات رویشی نهال
استفاده از هورمون BAP به غلظت ٥٠٠ میلی گرم درلیتر در تمام صفات رویش بررسی شده سبب افزایش رشد گردید
(جدول٣).
اثر متقابل خاک ×هورمون IBA رویشی صفات رویشی نهال
بیشترین قطر نهال در اثر تیمار بستر خاک برگ ×هورمون ٣/٠IBA % بدست آمد که با سایر تیمار ها در سطح ١%اختلاف معنی دار داشت (شکل١). در تیمارهای ماسه×هورمون IBA با افزایش هورمون IBA از سطح ٣./ %به ٨./ %تعداد برگهای مرکب کاهش یافت و بیشترین تعداد بزگهای مرکب و ارتفاع جوانههای انتهایی در تیمار خاک برگ ×٣IBA % ./ بوده است شکلهای ٢و٣. در بررسی اثرات متقابل ترکیبات خاک و هورمون IBA ،تیمار خاک برگ ×٣IBA % ./ به عنوان بهترین تیمار معرفی شد.
