دانلود مقاله بررسی تطبیقی سفالهای کرمان و مشهد در دوره صفوی و میزان تأثیرآنها از هنر چینی

بخشی از مقاله

مقدمه

هنر سفالگری در تاریخ پر فراز و نشیب سرزمین ایران از گذشتههای دور و پیش از تاریخ تا امروز حیاتی شکوهمند

ﻭ افتخارآمیز داشته است، چنانکه هنرشناسان غیرایرانی بسیاری را شیفته خود کرده و زبان گویایی برای بیان فرهنگ و تمدن این سرزمین بوده است.

در بین هنرهای دوره صفوی، که به گواه بسیاری از پژوهندگان یکی از دورههای طلایی هنر ایران پس از اسلام است، سفالگری نیز جایگاه شایستهای دارد و طی بیش از دو قرن جوشش هنری از اواخر قرن پانزدهم میلادی شروع شده و در اواخر قرن هفدهم میلادی به جایگاهی متفاوت از خاستگاه اولیهاش دست یافته است.

این نوشتار در پی بررسی و واکاوی ویژگیهایی از سفال دوره صفوی است که در دو مرکز عمده تولید سفال آن عصر یعنی کرمان و مشهد پدید آمده است تا از این رهگذر به شناخت بیشتری از هنر سفالگری دوره صفوی دست یابد و تأثیرات عوامل مختلف بر شکلگیری و تعالی این هنر در دوره صفوی را بازشناسد و به این پرسشها پاسخ دهد: تحولات سفالگری در این دو مرکز چگونه شکل گرفته است؟ وجوه اشتراک یا تفاوت میان آنها چیست؟ میزان

ﻭ دلایل تأثیرپذیری تولیدات سفالی هرکدام از این مراکز از سفالگری چینی چیست؟

روش تحقیق

این مقاله کوشیده است با روشی توصیفیـ تحلیلی و با بهرهگرفتن از منابع کتابخانهای و بررسی نمونههای پرشمار بازمانده ازسفالکرمانومشهد در موزههای بزرگ جهان مطالعهای تطبیقی انجام دهد. دراین بررسی ضمن بهرهگرفتن از نظرات صاحبنظران هنر سفالگری و استفاده از کتب و نوشتههای آنان، مقایسه، تطبیق و تحلیل تازهای از موضوع مورد نظر انجام شدهاست تا مهمترین ویژگیهای سفال صفوی و میزان تأثیرپذیری آن از سفال چینی را بشناساند.

پیشینه تحقیق

درباره سفالگری دوره صفوی پژوهشهای بسیاری انجام شدهاست. از جمله: سیوری(١٣٨٦) درکتاب ایران عصر صفوی مراکز مهم تولید سفال و انواع سفالها را دستهبندی میکند. دیماند(١٣٨٣) در کتاب راهنمای صنایع اسلامی سفال صفوی را به دو دستهخالصایرانی و تقلیدی از هنر چینی تقسیم میکند و معتقد است که بهترین ظروف سفالی این دوره در شهرهای شیراز، مشهد، یزد وکرمان تولید شدهاند. ایروین(١٣٨٩) در کتابش با عنوان هنر اسلامی به این نتیجه میرسد که تقلید از ظروف چینی عامل بسیار مهمی در گسترش سفال صفوی بوده است.

گلمبک(١٣٨٥) در مقاله»صنعت سفال صفویه کرمان«

تصویر.1 راست بالا: بشقاب با نقوش جانور افسانهای و ابرهای چینی، سده 17م، ، چپ، بالا: جزئیات نقش روی ظرف، پایین: نقشی به تقلید از حروف چینی در پشت ظرف. مأخذ:www.rom.on.ca

ویژگیهایی را برای شناسایی سفال کرمان برمیشمارد از جمله رقم سفالگران کرمانی که با خط چینی ثبت شده است و آنها را از این نظر با سفالهای مشهد مقایسه میکند.فهروری(٢٠٠٠) درکتابش با عنوان سفالگری جهان اسلام سفال دورهصفوی را بررسی و دستهبندی میکند
ﻭ ویژگیهای مهم آنها را براساس نمونههای موجود در موزه طارق رجب کویت ذکرمیکند.لین(١٩٧١) هم در کتاب سفال اسلامی متأخربه سفالهای چندرنگ کرمان توجه ویژهای نشان میدهد وویژگیهای سفال زرینفام، کوباچی

ﻭ »سفیدآبی« در دوره صفوی را بیان میکند.در این مقاله با دیدگاهی نو و با گردآوری ویژگیهای سفال کرمان و مشهد از منابع ذکرشده و تطبیق آنها با هم به سفالگری صفوی در این دو مرکز پرداخته خواهدشد. نمونههای فراوان بازمانده از سفالینههای این دو مرکز، انگیزه اصلی در بررسی تطبیقی آنها خواهد بودو مهمترین ویژگیهای سفال صفوی از فرم و رنگ گرفته تا لعاب وکاربرد آن هاو میزان و نحوهتأثیرپذیری از سفال چینی در این دو شهر بررسی میشود و میزان اهمیت و جایگاه هرکدام از این دو شهر درتولید سفال دوره صفوی روشن میشود.

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

تصویر.2 بشقاب با نقش نیمتنه انسانی و تصویر.3 بشقاب زرین فام صفوی، مشهد، تصویر.4 جام گلابی شکل، نقاشی رولعابی،
نقوشگیاهی، سده 17م، ، مأخذ: سده 17م، مأخذ: www.rom.on.ca سده 17م، ، مشهد، مأخذ:
www.metmuseum.org www.brooklynmuseum.org

تصویر.5قلیانکرویشکل،نقاشیزیرلعابی، احتمالاً کرمان، مأخذ: آلن، .67 :1383

اهمیت سفالگری و ویژگیهای کلی انواع سفال دوره صفوی

با اینکه سلسله صفویه در اوایل قرن دهم هجری تأسیس شد، اوج بالندگی و رشد هنرها و بهویژه سفالگری از اواخر این قرن آغاز شد. در نیمه اول این قرن مانند دوره تیموری فقط تزیین سفالینهها با نقوش چینی بود و بدنهها مانند گذشته تهیه میشد. در اواخر قرن دهم که شاه عباس پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کرد، توجه زیاد پادشاهان دوره صفوی نسبت به ظروف چینی موجب شد تا بهسرعت از سفالینههای چینی تقلید شود.»سفالگران ایرانی موفق شدند تا ظروفی نزدیک به ظروف چینی بسازند که اگرچه بهسختی ظروف چینی نبود ولی غالباً نزدیک و شبیه به آن بود. گاهی این تقلید به قدری خوب از کار درمیآمد که بسیاری از قطعات ظروف ایرانی با چینی اصل اشتباه گرفته میشد و گاهی حتی حروف چینی در پشت آن هانقش میشد)«دیماند، ١٣٨٣:١٩٨؛ تصویر١). تأثیر حضور سفالگران چینی که شاهعباس به ایران آورده بود باعث پدید آمدن انواع تازهای از سفالینههای آبی و سفید با الهام از سفالگری چینی شد. اما بهجز سفالینههای

تصویر.6 ظرف به شکل فیل، سده17م، احتمالاً کرمان، مأخذ:www.metmuseum.org

موسوم به آبی و سفید که تأثیرات شدید هنر چینی را نشان میداد سفالینههای دیگری نیز در دوره صفوی تولید میشد از جمله سفال کوباچی که دارای گستره رنگی وسیعتر و روشنتری بود وبا طرحهای متنوعی مثلاً ترنجی در مرکز و تصاویر نیمتنه انسانی وضربههای سریع قلم مو نقاشی میشد (تصویر٢). استفاده از چند رنگ بهجز سفالهای کوباچی در آثار دیگری از این دوره نیز رواج داشته است که در نقوش نیز از سفالهای چینی تقلید نمیکردند و از شیوه نقاشانی مثل رضا عباسی پیروی میکردند که در حقیقت تمام هنرهای تصویری دوره صفوی از آثار او متأثر بود. سفال زرینفام نیز که در قرن پانزدهم میلادی رو به زوال رفته بود در این دوره حیات تازهای پیدا میکند.بشقابها، کاسهها،جام ها، گلدانها و فنجانهای کوچک زرینفام این دوره با رنگهای مختلف از قبیل طلایی، قهوهای و مسی روی زمینههای سفید، آبی تیره و گاه آبی روشن و زرد تزیین میشدند. نقوشی که بر این ظروف دیده میشود مانند ظروف آبی و سفید متاثر از هنر چینی نیستند، بلکه بیشتر ایرانی هستند(تصویر٣).اهمیت سفالگری دوره

صفوی به حدی است که تقریباً تمام آثار سفال پس از
۷۷

شماره۹۲بهـار۳۹

بررسی تطبیقی سفالهایکرمان و مشهد در دوره صفوی و میزان تأثیر آنها از هنر چینی

تصویر.7 اسپیتون.سده 17م، مشهد، مأخذ: تصویر.8بشقاببانقاشیزیرلعابی،سده17م، تصویر.9 کاسه با نقاشی زیرلعابی، کرمان،
www.lacma.org کرمان،مأخذ:www.metmuseum.org سده 17م، مأخذ: www.rom.on.ca

تصویر.10قوریسفالیباتزئینآبیزیرلعابی، تصویر.11 قوری فلزی، حدود 1600م، هند، تصویر.12 ظرف به شکل چنگ، اواخر سده
مشهد، سده 17م، مأخذ: کنبی، 112:1387 دکن، مأخذ: Canby,2009:216 17م، کرمان، مأخذ: www.rom.on.ca

۱. تعیین دقیق محل تولید این ظروف که بیشترشان در پایان سده نوزدهم میلادی در روستای کوباچه داغستان یافت شدهاند مقدور نیست. اما همین قدر پیداست که این سفالینهها در شمال غربی ایران ساخته شدهاند و علت شباهت محرز نقش گل و بته دور ظروف به سفالینههای »ایزنیک« عثمانی نیز همین است (ولش، ۵۸۳۱:۱۶). برای مطالعه بیشتر نک: فیروز مهجور. ۱۹۳۱. »ایران خاستگاه سفالینهگونهموسوم به کوباچه«، مطالعات باستانشناسی دانشگاه تهران، دوره۱، ش ۲.

صفویان،از افشاریه و زندیه تا قاجار، نشانههای عمدهای از سفال این دوره دارند.در حقیقت »شیوه تصویرگری صفوی مدتها پس از سقوط این دودمان پابرجا بود وبه صورتی تضعیفشده شیوه اصلی سفالگری دوره قاجار باقی ماند« (هیلن برند، ١٣٨٧:١٩٣).

مراکز عمده تولید سفال در دوره صفوی

در دوره صفوی شاهد تنوع بسیاری در آثار سفالی هستیم که در شهرهای مختلف ایران تولید شدهاند.کاشان، تبریز، اصفهان،یزد و شیراز مهمترین شهرهایی هستند که در آغاز دوره صفوی کارگاههای سفالگری داشتهاند. با انتخاب تبریز بهعنوان پایتخت، تولید سفال در مناطق شمال غربی ایران از جمله تبریز و اردبیل رونق فراوانی یافت.

سفالهایی که امروزه بهنام کوباچی یا کوباچه میشناسیم عمدتاً در شهرهای تبریز و اردبیل تولید میشدند.١ اواسط دوره صفوی یعنی از اواخر قرن دهم هجری بودکه سفالگری صفوی به اوج اعتلای خود رسید و سفالگری در شهرهای

دیگری رونق گرفت. در این زمان»سفالینههای ساخت کرمان

ﻭ مشهد وارد صحنه میگردند« (فریه،١٣٧٤:٢٦٦). میدانیم که در دوره ایلخانی مراکز مهم سفالگری مثل کاشان و سلطانآباد رونق زیادی داشتند، اما در دوره تیموری و در قرنهای هشتم و نهم هجری سفالگری از رونق بازماند

ﻭ آثار کمتری نسبت به دورههای قبل تولید شد که شاید بهسبب علاقه پادشاهان تیموری به ظروف وارداتی چینی در این دوره باشد و بهمرور زمان کارگاههای مرکز مهمی مثل کاشان روبه تعطیلی رفتند.»تولید سفال در نیمه دوم سده۴۱م/۸ق در کاشان متوقف شد. در همین زمان کارگاههای جدید متعددی بهویژه در شهرهای کرمان و مشهد به وجود آمد« (فهروری،١٣٨٨:٥٩). کرمان و مشهد از این زمان به بعد بهعنوان مهمترین مراکز سفالگری مطرح میشوند و در دوره صفوی به اوج میرسند. اهمیت کرمان در تولید سفال دوره صفوی تا آن حد است که»هم منابع فارسی و هم منابع اروپایی بر این مطلب تأکید دارند که کرمان بهعنوان مرکز تولید بهترین ظروف صفوی

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

تصویر.13 پایه قلیان، اواخر سده 17م، کرمان، تصویر.14 گلدان تکشاخه، حدود1670م، تصویر.15 گلدان، سده ششم هجری، ری،
مأخذ: www.rom.on.ca کرمان، مأخذ: www.rom.on.ca مأخذ: کریمی و کیانی، .181 :1364

بوده است. نام یک سفالگر کرمانی بهنام سید احمد هم در تذکره صفویه کرمان نوشته مشیزی و هم در تذکره نصرآبادی که در اواخر قرن هفدهم نوشته شده ذکر شده است« (گلمبک، ١٣٨٥:١٥٢).یکی از دلایلی که کرمان بهعنوان مرکز سفالگری در دوره صفوی مطرح شده است، موقعیت جغرافیایی این شهر و نزدیکی آن به بندرعباس (بندرگمبرون) برای صدور ظروف تولید شده به اروپاست. از این منظر کرمان دارای مزیت نسبت به جغرافیای شهر مشهد برای صادرات تولیدات و در نتیجه تنوع بیشتر در فرم، رنگ و نقوش بود.سفالگران مشهد نیز با توجه به پیشینه تاریخی که ذکر شد از اواخر دوره تیموری تلاش فراوانی برای تقلید از ظروف آبی و سفید چینی میکردند و همین امر عامل گسترش ساخت اینگونه ظروف بود.

فرم و کاربردسفالهای مشهد و کرمان

با نگاهی اجمالی به سفالینههای بازمانده صفوی میتوان گفت متنوعترین آثار سفالی بازمانده از دوره صفوی بهلحاظ شکل و فرم مربوط به شهرهای کرمان و مشهد است. بیشترین فرمی که در سفالهای این دو منطقه دیده میشود جامهای کروی یا گلابیشکل است با کاربردهای مختلف که در تولیدات کرمان بیشتر برای قلیان کاربرد داشته است(تصاویر٤ و ٥ ).البته قلیانهای تولیدشده دراین دوره به اشکال گوناگون از فیل گرفته تا شیر و وزغ و ققنوس و مرغابی نیز دیده میشوند. بهجز قلیانها ظروف دیگری نیز با فرمهای حیوانی پدید آمدهاند (تصویر٦). فرم این ظرف فیلیشکل که شبیه به چینیآلات صادراتی دوره مینگ استاز نمونههای ظروف آبخوری چینی و بودایی موسوم به کندی١ اقتباس شده و میتوان گفت کارکرد تزیینی داشته است.»به نظر میرسد در ایران و

ترکیه این ظروف تغییری در عادات عامیانه نوشیدن ایجاد نکرده و احتمالاً دارای کارکرد تزیینی صرف بودهاند« (آلن، ١٣٨٣:٥٨).

فرم دیگری که در سفالهای این دوره بسیار دیده میشود کوزههای کوچکی است با بدنه کرویشکل و شانههای برجسته بادهانه بازکه به اسپیتون٢معروف است (تصویر٧). این فرم درمیان تولیدات سفالین مشهد دردورهصفوی جایگاه ویژهای دارد، بهطوری که تقریباً در هر موزه نمونهای از آن یافت میشود. از فرمهای دیگر در سفالهای کرمان ومشهد فرمهای گرد مثل بشقاب و کاسه با تنوع شکلی بسیار است، از ظروف با عمق و گودی بسیارکم تا کاسههای بسیار گود دیده میشود(تصویر ٨ و٩).

در میان آثار سفالی دوره صفوی به نمونههایی برمیخوریم که از لحاظ شکل پیشینهای در هنر ایران ندارند(تصویر١٠). این قوری سفالی بنا به اعتقاد آرتور لین و شیلا کنبی درمشهد تولید شده و از شکل نمونههای فلزی هندی اهداشده به حرم امام رضا (ع) تقلید شده است.٣ لوله فلزی که بر این ظرف سفالین قرار دارد نیز میتواند تأیید کننده این نظریه باشد (تصویر١١».(ابریقهای فلزی به این شکل از سال ١٠١١ق/١٦٠٢م درایران تولیدمیشدند، ولیشکل آن هامقتبس ازظروف هندی نیمه قرن پانزدهم به بعد بود)«کنبی، ١٣٨٧:١٣).در میان نمونههای کرمان سفالهایی هم دیده میشوند که با چرخ سفالگری تولید نشدهاند و باروش قالبگیری٤ پدید آمدهاند (تصاویر١٣و١٢). تصویر١٢فرمی شبیه به آلات موسیقی دارد و تصویر١٣ فرمی است که پیشینهای برای آن در هنر ایران نمیتوانیم پیدا کنیم و احتمالاً از ظروف شراب اروپایی الهام گرفته است و البته کاربرد قلیان دارد. از این نوع ظروف در بین

1.kendi

۲. سلفدان (Spittoon) ظرفی است برای افکندن آب دهان واخلاط سینه(لغتنامه دهخدا). ۳. با توجه به نوشتهروی دسته این ظرف (عمل محمود معمار یزدی) آرتور لین حدس میزند که محمود معمار یزدی همان کمالالدین محمودیزدی است که گنبد طلای صحن که نه در مشهد را ساخته است وبه این ترتیب نتیجه میگیرد که این ظرف کار مشهد است.
4 . Moulding
۹۷

شماره۹۲بهـار۳۹

بررسی تطبیقی سفالهایکرمان و مشهد در دوره صفوی و میزان تأثیر آنها از هنر چینی

۱ . از این نوع گلدان دو نمونه نیز در موزه طارق رجب کویت موجود است، یکی متعلق به قرن ۲۱م(دوره سلجوقی) با بدنه سفید و نقش آبیرنگ و یکی هم مربوط به اوایل قرن۳۱م و با لعاب زرینفام. بهنوشته فهروری این نوع گلدان در آن دوره بسیار محبوب و مردمپسند بوده است.

(Fehervari, 2000: 97-12) 2. Pilgrim Flask

تصویر.16 ظرف سفالین بیضی شکل، اواخر سده 16و اوایل سده 17م ، کرمان، مأخذ: www.stokemuseums.org.uk

تصویر .18 تنگ آب، دوره اشکانی، سده اول ق.م، مأخذ: www.britishmuseum.org

تولیدات مشهد هم دیده میشود (جدول١، ردیف ٨).

از نمونههای جالب دیگر در دوره صفوی گلدانهایی است تولید کرمان به شکل گل لاله یا سنبل که شکل ویژه آن مناسب برای قرار گرفتن گل های از شاخه جداشده (تکشاخه)است (تصویر١٤). این فرم که در قرن ششم هجری هم در سفالگری ایران وجود داشته است١ (تصویر ١٥) در دوره صفوی احیا شده و مورد استفاده فراوان قرار میگیرد. ظاهراً گلهای تکشاخه در دوره صفوی مد روز بوده است.

ظروف بیضیشکل نیزاز جمله آثار سفالین دیگر در دوره صفوی هستند که احتمالاً تقلیدی از فرم ظروف وارداتی است (تصویر١٦). کاربرد این ظروف که بیشتر بهنام کشکول معروفاند بهطور دقیق مشخص نیست، اما شایدظرفی برای چاشنی غذا بوده باشند. نمونه پرکاربرد دیگر سفالهای صفوی، تُنگ آب٢ است (تصویر١٧) که پیشینه زیادی در هنر سفالگری ایران دارد و حتی نمونههای آن

تصویر .17 تنگ آب، سده 17م، مشهد. مأخذ: کنبی، .114 :1387

تصویر.19 پاساب حمام، سفال با تزیین زیر لعابی، سده 17م، کرمان. مأخذ : همان

را در هنر پیش از اسلام هم میبینیم(تصویر١٨). این فرم بیشتر در آثار مشهد دیده میشود. از آثار سفالین دیگر در دوره صفوی فرمهایی به شکل کفش هستند(تصویر١٩)، که»مصارف مختلفی از جمله بهعنوان گلدان برای آن مطرح کردهاند. بهرغم شکلش بسیار بعید است که به عنوان کفش هم به کار رفته باشد)«کنبی، ١٣٨٧:١١٥) و بر اساس نظر برخی از پژوهندگان بهعنوان پاساب حمام به کار میرفته است.

نقش و رنگ در سفالهای کرمان ومشهد

در طراحی نقوش سفالهای دوره صفوی تأثیرات هنر چینی کاملاً مشهود است. توجه و علاقهای که دربار صفوی همچون پیشینیان خود در دورهتیموری به ظروف چینی نشان میداد در این تأثیرپذیری نقشی تعیینکننده داشت. از ابتدای دوره صفوی تا حدود اواخر قرن شانزدهم نقوش بسیاری از سفالها،مشابه نمونههای پیشین در دوره تیموری است(تصویر٢٠).