مقاله تجلی هنر قدسی در معماری مساجد صفوی؛ با نگاهی بر مسجد شیخ لطف الله

بخشی از مقاله

چکیده

هنر قدسی رهیافتی باطنی از تجلیگاه عالم روحانی است که در قالب ساحتی بصری تجلی می یابد. همچنین در تلاش است با بیانهای رمزآلود و عرفانی خود را در عالم مادی به نمایش گذاشته، که آدمیان برای دستیابی به وصال حق تعالی اتیام ببخشد. بنابراین مسجد برترین تجلی گاه مقدسات و خواستگاه کمالات تاب الهی است که در ساختار فیزیکی متبلور شده است. از این رو این پژوهش بر آن است تا با بررسی هنر قدسی در معماری مساجد صفوی و مسجد شیخ لطفاالله، به تفکرات حاکم بر این مسجد و تاثیر این هنر بر معماری آن بپردازد. به منظور انجام این مهم، از روش های تحقیق توصیفی B تحلیلی و با مطالعه منابع کتابخانهای و میدانی اطلاعات گردآوری شده، بررسی و تحلیل گردیده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد، اصول زیبایی شناسی ویژه و مدونی جهت آرایش عناصر تصویری در سطح اثر به کار رفته است و ارزش محتوایی نور، رنگ، تزئینات، فرم، کاشی کاریها و ... در هنر قدسی به مراتب بیشتر از ارزش بصری قابل درک میباشد و برای درک مخاطبان از فضاهای باشکوه و رمزآلود برای رسیدن به یگانگی بهره بهرده است.
-1 مقدمه

معماری اسلامی نه با به کاربستن تدابیری که سنگ را سبک و در حال پرواز به سمت بالا نشان دهد، بلکه با استفاده از نقش های هندسی و اسلیمی، که سبب میشود تا اجسام مادّی در برابر نمونه های مثالی معنوی خود شفافیت بیابند و این نمونههای مثالی را در مرتبه وجودی خود تجلّمیسازند، به مادّه شرافت می بخشد - نصر،. - 67:1392 هنر دینی نتیجه تلاش هنرمند معتقد برای بیان اصول و مفاهیم دینی در قالب هنر است، بطوریکه نتیجه کار او فارغ از هرگونه برداشت شخصی و زمینی قرار گیرد. این فعل بر زمینه ای که در آن هنرمند، اثر و مخاطب اثر هر سه در یک راستای مشخص که همانا القاء، بیان و فهم ساده مفاهیم قدسی است قرار می گیرد. لذا هنرمند دینی برای انجام این مهم نیازمند نماد، نمادپردازی می شود که من جمله قویترین و کاربردی ترین ابزارهای بیانی به شمار می رود. هنر معماری مساجد، مانند هر هنر قدسی دیگر دارای یک صورت ظاهری و یک صورت باطنی است که در وحدت میان آن دو می توان جمال الهی را نظاره کرد. جمالی که از صورت
 خالی ست چون تمام صورت ها در آن متجلی شده اند. ابن سینا در اشارات میگوید هنگامی که حواس پنجگانه آرام گیرند روح آدمی فرصت مییابد که به سوی غیب مقدس روی کند و از آن جهان پرنگار، نقشی در دل بگیرد و از راه تخیل آنچه را که دیده و یافته را به حواس خود بدهد و به صورت هنر یا ارمغان غیب به مردم بنمایاند. هنرمند آن روح حساس و شیفته کمال است که با سلوک و راهنوردی عاشقانه ناقص بسوی کامل و عاشق به سوی زیبائی، به مقام قدسی جمال میرود و دربازگشت خود ارمغانی در دل با خود میآورده و چون نمیتواند آن را صریح بیان کند به رمز و سمبلسازی متوسل میشود .اگر شاعر است به استعاره و تشبیه میپردازد و اگر موسیقیدان، آن را در پرده و مقامی خاص مینوازد و اگر صورتگر است رو به چهرهپردازی میرود تا در لابلای آن رمزها و تشبیهها راز دل را پنهان سازد. این سلوک هنرمند دارای دو بخش یا دو سفر است، سفری رفت به سوی وجود و زیبائی یعنی عاشق شدن و شیفتگی، سفر دیگر بازگشت است همراه پیامی رمزگونه - ملکشاهی ،. - 1392 این مقاله ابتدا به مبحث شناخت هنر قدسی در معماری مساجد دوره صفویه میپردازد، سپس با نگاهی به اصول معماری در دوره ذکر شده و به طور خاص تحلیل و بررسی عناصر و فضاهای آن با در نظر گرفتن نمونه موردی در صدد رسیدن به پاسخی مناسب به مورد زیر است: هنر قدسی چگونه در طراحی مساجد در دوره صفویه بخصوص مسجد شیخ لطفاالله تاثیر گذاشته است؟

-2 روش پژوهش

هر پژوهشی نیازمند یک روش تحقیق مناسب با موضوع خود است، روش مواجه با مساله و پژوهش در ارتباط تنگاتنگ و دو سویه با ساختار و ماهیت تحقیق است. در همین راستا با بهره مندی از روش ترکیبی اهمیت هنر قدسی در مسجد مورد مداقه قرار گرفت؛ به نحوی که روش توصیفی- تحلیلی و برای گردآوری اطلاعات و ارایه پاسخ مناسب به سوال ها از مطالعه منابع کتابخانهای و اسناد مکتوب تاریخی اعم از کتاب، رساله، مقاله ها و سایت اینترنتی بهره گرفته شده است.

-3 مسجد

مسجد، که از ریشسَجَده می باشد، اگرچه در معنای وسیعتر، در خود قرآن برای اشاره به محل عبادت به کار رفته است - هیلن برند،. - 43:1389 همچنین ترکیبی از کالبد - خانه - و معنا - خدا - است، و از دیگر سو کامل ترین نماد معماری اسلامی است - بلخاری،. - 376:1390 اشاره به اینکه معماری سنتی، بویژه بنای معبد به طور عام و مسجد به طور خاص، تمثیلی از عالم وجود و انسان، در سیمای کیهانی اوست. بدن انسان معبدی است که روح در آن آشیان گزیده؛ روحی که عالم هستی را هم حیات بخشیده است - آوینی،. - 76:1368 بنابراین معماری قدسی اسلام پیش از هر چیز در وجودمسجد متجلی است که خود تجسّم باز آفرینی و تکرار هماهنگی، نظم و آرامش طبیعت است، که پروردگار آن را به مثابه خانه همیشگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرد. این جهان هستی بر پایه هماهنگی و نظمی قرار دارد که فراتر از تجلی مستقیم وحدت در کثرت است. این عالم هستی آرامشرا به منصّه ظهور می گذارد که بر خصلت آشکارا پویای آن مسط است، چون الگوهای تغییر درون طبیعت در هر صورت بازتاب نمونه های مثالی ثابتی اند که به مراتب عالی تر هستی کلی تعلق دارند و در نهایت امکاناتی در سرنوشت الهی به حساب می آیند - نصر،. - 51:1392 ابوهریره حدیثی را از پیامبر نقل می کند که روشنگر این نکته است:» در نزد خداوند، محبوب ترین مکان ها در شهرها، مساجد و منفورترین آنها بازار است - «هیلن برند،. - 32:1389 بنابراین هدف نهایی معماری مسجد »تامین عمیق ترین نوع وحدت زندگی و مفهوم جامعه و تمرکز آن است« - پوپ، . - 77:1373 - بلخاری،. - 378:1390 در بسیاری سرزمین ها در ایران، مساجد بسیار کهن یافت می شود که در گذشته های دور، نیایشگاه و پرستشگاه بوده یا خانه ای یا کاخی کهن، که مردم آن را بازسازی کرده و بر آن مسجدی ساخته اند.مانند مسجد ایزدخواست - معماریان،. - 268:1391 باید ذکر کرد که کل بنا، بیانگر تعادلی است که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد. از این رو شکل منظم بنا را می توان تعبیری از الوهیت نیز دانست که در این صورت بخش کثیرالاضلاع ساختمان برابر با برهای تراش خورده - یعنی وجوه - صفات الهی است، و گنبد آن یاداور احدیت نامتفرق یا افتراق ناپذیر است - بورکهارت،. - 148:1390

-4 معماری قدسی در عصرصفویه

شهر اصفهان در ابتدای این دوره تاریخی مورد توجه خاصی قرار می گیرد. صفویان این شهر را بسیار آباد کردند تا جایی که شاردن جهانگرد فرانسوی آنرا برابر با لندن می داند - پیرنیا،. - 274:1391 در عصر صفوی و با رونق گرفتن هنر و معماری، معماران عصر صفوی کوشیدند تا با حفظ ویژگی های معماری ایرانی، نوآوری هایی را در زمینه معماری به انجام برسانند. از جمله این ویژگی ها می توان به افزایش بار بصری در تدوین فضای شهری، دادن نقش نمادین به بناهای دارای کاربرد همگانی و گسترش ارتفاع بناهای عمومی و بخشیدن بار بصری ویژه به آنها اشاره کرد - فلامکی،. - 402:1374 دورانی که که معماران برجسته ای چون استاد علی اکبر اصفهانی و استاد ممد رضا اصفهانی، بانیان اصلی آن بودند؛ که با ظهور حکومت صفویه، بر اهمیت مسجد به مراتب افزوده شد. و این بار مسجد مظهر ارمان های تشیع و عامل شناسننده آن نیز باید گردد. در مکتب اصفهان نه مقیاس، بلکه فضای انشانی مطرح می گردد. مقیاس ها اندازه ها، احجام، گشودگی ها و بسته شدن ها و مانند اینها همه بیانگر این فضا هستند و انسان با گذر از این فضاها، در محاوره ای فضایی و هستی شناختی با آنها قرار می گیرد و به عنوان مرکز ثقل عالم صغیر، در هر نقطه ای از این فضا که قرار گیرد، مرکزیت به آنجا باز می گردد و مرکزیت هندسی در مقابل مرکزیت آرمانی رنگ می بازد - حبیبی،. - 12:1375 ویژگی های این شیوه را می توان این چنین بیان کرد:
1.    ساده شدن طرح ها که در بیشتر ساختمان ها، فضاها یا چهارپهلو - مربع - هستند یا مستطیل.

2.    هندسه ساده و شکل ها و خط های شکسته بیشتر بکار رفت.
3.    در تهرنگ ساختمان ها نخیز و نهاز - پیش آمدگی و فرورفتگی - کمتر شد، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد.

4.    همچنین پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد.

5.    سادگی طرح در بناها آشکار بود.

-5 نمادهای مسجد در عصر صفویه

نماد به معانی و مفاهیمی والاتر و وسیع تر از آنچه می نماید اشاره دارد؛ مفاهیمی که بیان مجرد آنها در حد قدرت درک بشری نیست و بنابراین می توان گفت: نماد واسطه ای است میان فهم انسانی و عالم ربانی. از جهتی از مرتبه خود نزول کرده تا به فهم انسان درآید و از طرفی دیگر موجب ارتقا درک بشر می شود و این لازمه هنر دینی و حتی خود دین است همچنان که در تمامی کتب مقدس از زبان اشاره و تمثیل و از طریق نمادپردازی، اصول و حقایق قدسی بیان شده است.

-1-5 گنبد

گنبدخانه ها گاهی چون کوشکی تک و آزاد - بی مرد گرد - برای مسجد ساخته می شود، و گاهی مردگرد پیرامون آن هم شاخته می شد - پیرنیا،. - 40:1392 خانه کعبه نیز چهار ضلع داشته و مکعب است و گنبدخانه خدا نیز که قلب مسجد است بر