مقاله بررسی تطبیقی قالی های سجاده ای ایران عهد صفوی با اوشاک ترکیه

بخشی از مقاله

بررسی تطبیقی قالی های سجاده ای ایران عهد صفوی با اوشاک ترکیه

1

چکیده:

قالی بافی بعنوان هنری شناخته شده و اصیل در تاریخ هنر ایران و ترکیه از جایگاه ارزشمندی برخوردار است. سابقه دیرین هنر و هنرپروری در ادوار مختلف تاریخی زمینه پیدایش یا شکوفایی آثار هنری را فراهم ساخته است. فرشبافی نیز از این امر مستنثنی نبوده و مجموعه ای غنی و وسیع از نقشمایه و طرح ها را در خود جای داده است. از میان بی شمار طرح های باشکوه قالی ها در ایران و ترکیه، آنچه می تواند بعنوان شاخصه مشترک در میان دو حوزه مسلمان مورد توجه قرارگیرد قالی های سجاده ای تولید شده در بازه زمانی قرن شانزدهم است. به منظور بررسی تطبیقی قالی های سجاده ای عهد صفوی با گروهی از قالی های سجاده ای اوشاک عثمانی مجموعه ای منتخب از قالی های با شکوه در هر دو منطقه انتخاب گردیده اند. فرشهای سجاده ای در ایران و ترکیه به گونه ای آشکار از خصایص متمایز برخوردارند؛ بیان گوناگونی ها در قالب وجوه تمایز و قرابت ها بعنوان تشابه، محور اصلی نوشتار حاضر بوده است. حاصل این تطبیق و بررسی در قالب سبک طراحی قالی های سجاده ای به ویژه در شکل محراب، نحوه ترکیب بندی نقوش و عناصر، معرفی و تطبیق عناصر تزئینی بکار رفته در قالی های سجاده ای، مطرح گردیده است. همچنین علیرغم وجود عوامل موثر فرهنگی و هنری مشترک که در راس آنها حفظ ارزش های مذهبی قرار دارد، خلق الگوی متمایز در فرش های سجاده ای دو منطقه یاد شده امری اجتناب ناپذیر بوده است.

واژگان کلیدی: قالی سجاده ای، نقوش تزئینی، ایران، ترکیه، اسلام.

2

مقدمه:

آثار هنری در عین حال که مقوله کاربرد و حس زیبایی شناسانه مخاطبین خود را پوشش می دهند؛ بستر ساز نمایش و عرضه اعتقادات و آداب و شیوه زندگی افراد در ادوار و مکان های مختلف بوده اند. قالی و بافت آن از ابتدا با رویکرد کاربردی شکل گرفت و در طی زمان با تغییر در تمایلات و خواسته های مخاطبین که برتابنده حس زیبایی طلب آن ها بود در راستای اهداف گوناگون عرضه شد. عهد صفویه در میان ادوار مختلف هنر اسلامی ایران از امتیاز بالایی برخوردار است و در امر تولید قالی نیز زبانزد بوده است. فرش های محرابی (سجاده ای) گروه بزرگی از فرش های ایرانی هستند که در این زمان از اهمیت ارزشمندی برخوردار بودند. در این قالی ها علاوه بر وجود مولفه های ساختاری قالی های محرابی (سجاده ای) مشخصه های بومی و مذهبی حاکمیت دارند که مهمترین آن ها نمایش آیات قرآن است. هم زمان با آثار فاخر یاد شده عهد صفوی نمونه های محرابی در اوشاک ترکیه عهد عثمانی نیز تولید شده اند که آن ها نیز در کنار داشتن مولفه های ثابت قالی های محرابی خصایص ویژه خود را دارا هستند. به واسطه تنوع قومی که با گذر زمان در ترکیه شکل گرفته، تاثیر پذیری های گوناگونی از اقوام مختلف در تولیدات هنری آن رخ داده است که مهمترین آن ها شاخصه های هنری مسیحی و اسلامی است. قالی های محرابی ابزاری هستند که در خدمت به جا آوردن مناسک مذهبی و نمایش نمادین آن ها گام برداشته اند. جدای از عناصر اصلی ساختار قالی های محرابی در تولیدات ایران و ترکیه، مولفه های گوناگونی در فرش های دو منطقه به چشم می خورد که ناشی از سبک طراحی، دامنه رنگی، نوع نقوش تزئینی و ترکیب بندی آن ها با هم می باشد. آنچه که مسلم است نمایش بصری شعائر مذهبی در قالی های سجاده ای عصر صفوی ایران است که در نظایر ترکی آن ها، بصورت نوعی نمادگرایی در قالی های محرابی نمایش داده شده است. نوشتار حاضر شناسایی عناصر ساختاری در ترکیب بندی کلی قالی ها و فضاهای موجود در فرش های محرابی اوشاک ترکیه و نظایرش در ایران عهد صفوی، طبقه بندی و تطبیق آن ها با یکدیگر را به شیوه تحلیلی و توصیفی مورد توجه قرار داده است. گردآوری اطلاعات مذکور به صورت کتابخانه ای و مشاهده اسناد صورت پذیرفته است.

فرشبافی ایران:

تاریخ فرش بافی در ایران سابقه ای 2500 ساله را بر می تاباند و آثار (دستبافته-ابزار بافت) به دست آمده از کاوش های باستان شناسانه بر این امر صحه می گذارند. در دوران اسلامی منابع و مستندات تاریخی بر وجود کارگاه های بافندگی قالی تاکید می نمایند. نمونه هایی از دوران حاکمیت سلاجقه ایران در موزه استانبول موجودند که جهت مسجد علاء الدین شهر قونیه در قرن هفتم تولید شدند. از دوره تیموری به بعد طرح های مختلف قالی در نسخه های مصور آشکار می گردد که الگوبرداری از نمونه های دستبافت همان عصر می باشند. اما شاهکارهای موجود و مشهور هنر فرشبافی ایران به عهد صفوی تعلق دارند. " در خصوص هنر قالیبافی بطور عمده این حرکت از دوران سلطنت شاه طهماسب که حکومتی طولانی داشت آغاز شد. او که بر اساس برخی از گزارش ها در طراحی و رنگرزی قالی نیز دستی داشت با حمایت از هنرمندان قالی، به رواج قالی های نفیس و طرح های گردان اعم از قالی مخمل کمک زیادی کرد، این قبیل قالی ها در چند نقطه مشهور کاشان، هرات، تبریز، کرمان، جزین و مشهد بافته می شد. همچنین در این دوره با اهدای قالی های نفیس ایرانی به سلاطین همسایه توسط شاه طهماسب موجبات معرفی قالی ایران به دیگر کشورها فراهم گردید. "(فریه، (137 :1374

3

فرشبافی ترکیه:

ترکیه امروزی در منتهی الیه غرب آسیا و شرق اروپا قرار دارد. هیتی ها اولین گروه از ساکنین این منطقه بودند که پادشاهی هیتی را تشکیل دادند. آنها دارای تمدن درخشانی بودند و سنگ نبشته های زیادی از آن ها باقیمانده است. (ژوله، (209 :1381 اقوام متعدد با فرهنگ و صنایع گوناگون و بومی خود به صورت مهاجرت یا تهاجم وارد منطقه آناتولی(ترکیه امروزی) شدند. بسیاری از آن ها دارای تمدنی درخشان تر نسبت به ساکنان اولیه و اغلب دارای هنر و صنعت پیشرفته قالیبافی بودند. بنابراین بسیاری از نقوش و طرح های موجود در فرش های ترکیه از تداخل نگاره ها و نقوش هنرهای مختلف مهاجم یا مهاجر پدید آمده اند. همچنین بی تردید گذر زمان و تغییر سلایق از سوی بافندگان ترک بر دستبافته ها و محصولات تاثیر گذاشته است.

هنر فرشبافی در حوالی سده یازدهم میلادی بوسیله حاکمان سلسله سلجوقی که ریشه در ترکستان داشتند و تا سال 1299 میلادی بر آسیای صغیر حکمرانی می کرده اند به آناتولی آورده شده است. سلجوقی ها با ورود به منطقه آئین و فرهنگ اسلامی خود را رواج دادند که از آن جمله سنت کهن قالی بافی بر پایه طرح های هندسی و رنگ های زنده را شامل می شد و در این دوره آرامش بود که بافت فرش های گره دار توسعه فراوانی یافت و از سویی توانست با موفقیت به اروپا صادر گردد. Millanesi,) (1994: 44 قدیمی ترین فرش های ترکیه دوره عثمانی به سال 1400 باز می گردند. ترکیه در زمان امپراطوری عثمانی به واسطه روابط چشمگیر سیاسی و اقتصادی با همسایگان و قدرت های آسیایی و اروپایی از تولیدات هنری فاخری در این عهد برخوردار بوده است. علاوه بر نفوذ فرش ترکیه از قرن سیزدهم به اروپا، همچنین به دعوت رسمی دولت عثمانی هنرمندانی از اروپا و خصوصا ایتالیا به استانبول قرن 15 میلادی سفر کردند و توشه ای غنی از هنر و فرهنگ این سرزمین را با خود به اروپا بردند و تاثیر و تاثرات در این مراودات امری اجتناب ناپذیر بود.

معرفی و طبقه بندی فرش های محرابی صفوی

قالی های محرابی گروهی از بی شمار قالی های ممتاز عهد صفوی هستند که در کارگاه های تولید فرش تهیه می شدند. عناوین دیگر فرش های محرابی، سجاده ای یا نمازی هستند. " سجاده ای قالیچه ای است که دارای محراب و یا به اصطلاح دروازه بهشت است. در برخی از این بافته ها ستون هایی زیر محراب قرار دارند و یا چراغ هایی زیر قوس محراب آویزان هستند. برخی سجاده ای ها از علائم مذهبی دیگری استفاده می کنند. این نقوش شامل لگن (برای وضو)، رحل قرآن، دست فاطمه، مسجد و کعبه است. سجاده ای الزاما فقط برای نماز گزاردن نیست و هر مکان پاکی می تواند برای نماز خواندن مناسب باشد."( بصام، (231 :1392 طرح محرابی از اوایل قرن هفدهم م / یازدهم ه.ق رواج کامل یافت. فرش های سجاده ای عهد صفوی خود شاخه ای از گروه فرش هایی هستند که به نام سالتینگ((1 خوانده می شوند. " پس از آنکه جورج سالتینگ فرشی از این گروه را به موزه ویکتوریا و آلبرت لندن اهداء کرد این فرش ها به نام او نامیده شد." ( (Spongobongo.com/salting این گروه عموما دارای الگوی محرابی و ترنج دار هستند و در بخش حاشیه آن ها کتیبه های نوشتاری بافته شده است. گونه های محرابی به دلیل کارکرد مذهبی که دارند در کتیبه هایشان ازآیات قرآنی و ادعیه استفاده شده و بدین ترتیب منتخبی از آیات نورانی قرآن در فرش های سجاده ای عصر صفوی انعکاس یافته است که در نوشتار حاضر نیز منتخبی از آن ها مدنظر قرار گرفته است. نمونه های ارزنده ای از میان نمونه های متعدد قالی های محرابی عصر صفوی برگزیده شده اند، که اغلب آن ها به شمال غرب

4

ایران منتسب شده اند. ترکیب بندی میانه محراب هایشان عموما تزئینات گیاهی است و ملاک طبقه بندی آن ها به شرح ذیل آمده است:

-1محرابی با زمینه گیاهی افشان -2محرابی با زمینه گیاهی قندیل دار -3محرابی با زمینه گلدانی- درختی
-4 محرابی با زمینه گیاهی و ترنج
محرابی با زمینه گیاهی افشان

نمونه نخست قالیچه ای است که در مجموعه مادام ای. پراوینچی نگهداری می شود. (تصویر (1 بخش میانی قالیچه مملو از گردش های ختایی و اسلیمی است. حاشیه باریک خارجی آن شامل آیات 285 تا 286 سوره بقره، حاشیه پهن آیه 255 سوره بقره (آیه الکرسی) و در حاشیه باریک داخلی نیز آیات 78 تا 81 سوره اسرا می باشد. کتیبه های کوچک حاوی عباراتی نظیر لااله الا االله، محمد رسول االله، علی ولی االله در ابتدا و انتهای آیات در حاشیه پهن به خط کوفی و در داخل یک جفت قاب بندی شمسه مانند و یک جفت قاب مربع شکل آمده اند. نوار باریک دورتا دور محراب نیز به آیات 40و41سوره ابراهیم مزین گشته و فضای لچکی ها با تقسیمات نامنظم به نمایش اسماء خداوند اختصاص یافته است.

تصویر.1قالیچه سجاده ای غنی شده با گلابتون/شمال غرب ایران/پایان سده دهم هجری/مجموعه مادام ای. پراوینچی/ 162*107 سانتیمتر(پوپ، (1167 :1387

محرابی با زمینه گیاهی قندیل دار

نمونه سجاده ای قندیل دار در موزه توپقاپی سرای استانبول نگهداری می شود. (تصویر (2 شاخصه نمونه حاضر وجود قندیل آویخته از طاق محراب است و در این قالیچه سه قندیل نیمه بالایی قالیچه را پوشانده اند و نیمه دیگر آن با نقوش گردان اسلیمی و ختایی تزئین شده است. در قالیچه یاد شده دو قندیل کوچکتر در طرفین قندیل وسط قرار داده شده که می تواند اشاره داشته باشد به یک جفت چراغی که در گذشته کنار درب ورودی مساجد قرار می دادند. آیات قرآن در این نمونه تنها بصورت نیمه در حاشیه های فرعی لحاظ شده و نقوش قالب در متن محراب، حاشیه ها و لچکی ها بصورت گردش ختایی ها و اسلیمی ها می باشند.

تصویر .2 قالیچه سجاده ای قندیل دار/ شمال غرب ایران/ اوایل سده یازدهم هجری/ موزه توپقاپی استانبول157 *119/ سانتیمتر.(پوپ، (1168 :1387

محرابی با زمینه گلدانی- درختی

یک نمونه قالی محرابی گلدانی- درختی مربوط به قرن هفدهم م/ یازدهم ه.ق است که در موزه توپقاپی سرای نگهداری می شود. (تصویر (3 فضای میانه محراب با گلدانی مملو از گل و بته که کتیبه االله اکبر را در میان گرفته اند و دو درختچه با شاخسارهای افشان و پر شکوفه به حالتی متواضعانه پر شده است. آیات مبارکه ای که در این قالی نقش بسته اند عبارتند از:

5

آیات 78 تا 81 سوره اسرا در نوار باریک دورتادور محراب، آیات35 سوره نور در حاشیه باریک داخلی، آیه الکرسی در حاشیه پهن و آیات30 و 31 سوره نمل و آیه 83 سوره انعام در حاشیه باریک خارجی. عباراتی چون لا اله الا االله و محمد رسول االله و علی ولی االله با خط کوفی معقلی بصورت چهار کتیبه با قاب مربع و شمسه در حاشیه آورده شده اند و حاشیه های قالیچه از نیمه به پایین با نقوش تزئینی و مجرد پر شده اند. فضای درون لچکی ها نیز مانند تصویر1تزئین شده است.

تصویر .3 قالیچه سجاده ای گلدانی/ شمال غرب ایران/ اوایل سده یازدهم هجری161*107/ سانتیمتر/متعلق به دولت ترکیه.

.(پوپ، (1169 :1387

محرابی با زمینه گیاهی و ترنج

قالیچه محرابی بافت کاشان با ابعاد 159 *108 سانتیمتر است و تاریخ بافت آن سال1623م1042 /ق می باشد و هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود. (تصویر (4 طرح ترنج مرکزی با دو سر ترنج نامتقارن در میانه محراب با گردش های سفید رنگ اسلیمی و تراکم بالایی از ختایی قرار گرفته است. عدم تشابه سرترنج ها ناشی از فضایی است که به آن ها اختصاص یافته است. سرترنج بالایی به دلیل کم بودن فضا در میانه قوس یا محراب کوچک تر و ظریف تر و سر ترنج پایینی به دلیل وسعت فضا پهن تر و بزرگ تر نقش شده است. دو کتیبه به خط کوفی معقلی در حاشیه اصلی و در نیمه قالی بافته شده که دچار آسیب دیدگی شده و احتمالا عبارت لااله الا االله محمد رسول االله علی ولی االله در آنها نوشته شده است و تمامی متن کار با گردش های ختایی و اسلیمی پر شده اند. در نوار دور محراب آیات 40 و 41 سوره ابراهیم، در حاشیه بزرگ آیه الکرسی، در حاشیه باریک داخلی آیات 78 تا 81 سوره اسراء نوشته شده و در حاشیه باریک خارجی آیات 285 و 286 سوره بقره آورده شده است. هر سه حاشیه از نیمه به طرف پایین با گل و بته و اسلیمی تزئین شده اند. فضای میان محراب و حاشیه ها (لچکی های بالای قالی) مانند تصاویر 1 و 3 مزین شده اند.

تصویر .4 قالیچه سجاده ای ترنج دار/ اوایل سده یازدهم هجری851 *801 / سانتیمتر/ موزه ملی ایران .(پوپ، :1387 (1168

طبقه بندی و معرفی فرش های محرابی اوشاک ترکیه:

قالی های محرابی از قرن شانزدهم میلادی به بعد در آناتولی ترکیه تولید شده اند. قدیمی ترین قالی های سجاده ای ترکیه در منطقه اوشاک بافته می شده است. " اوشاک شهری در غرب ترکیه است. از قرن پانزدهم میلادی ( نهم ه.ش ) در اوشاک قالی بافته می شده است. سجاده ای های ترکیه در قرن شانزدهم میلادی (دهم ه.ش) به اوشاک منتسب هستند. " (بصام، :1392 313محرابی) های اوشاکِقرن شانزدهم از نظر نقش و ترکیب بندیِ ساختار در گروه های مختلف بافته می شدند که عبارتند

از: -1محرابی یک سویه ( تک قوسی – چند قوسی ) -2محرابی دو سویه

محرابی یک سویه:

6

اینگونه شامل قوس های یک سویه هستند و بطور کلی به دو دسته تک قوسی و چند قوسی قابل تقسیم بندی می باشند. محرابی یک سویه تک قوسی: از قدیمی ترین قالی های سجاده ای ترکیه هستند، که نمونه بارزی از آنها در موزه اسلامی برلین موجود است و به اوشاک قرن شانزدهم منتسب شده اند؛ محراب به رنگ آبی تیره است که با آبی روشن دورگیری شده است و قسمت زمینه با قرمز درخشانی احاطه شده است. در لچکی های دو طرف طاق سه پره ای، اسلیمی های منظمی به رنگ آبی روشن می باشد که شبیه به حیوانات موجود در نشان های خانوادگی است. (Bennett,2004:104)

تصویر .5 قالی سجاده ای اوشاک، احتمالا ظریفترین نمونه برجای مانده از این سبک است. اوایل قرن .180 cm*120 cm.81 موزه اسلامی، برلین. (Gantzhorn, 1998:503)

گونه ای دیگر از قالی های محرابی یک سویه تک قوسی اوشاک، فرش های سوراخ کلیدی معروف به " بلینی " هستند. قالی های بلینی یکی از محصولات قالیبافی ترکیه عثمانی بوده که در نقاشی های جنتیله بلینی((2 تصویر شده اند. داشتن حفره ای مشابه سوراخ کلید در این گونه قالی آن را متمایز ساخته است. (تصاویر " ( 7-6 اگرچه برخی از متخصصان معتقدند که این فرش ها در هر جایی از آناتولی یا حتی اروپا بافته شده اند، برخی صاحبنظران انتساب به شهر اوشاک را پذیرفته اند. "

( Day,1996:91 )

تصویر .6 قالی سجاده ای اوشاک، اواخر قرن 15 و اوایل قرن 16، 170*124 سانتیمتر، موزه هنر اسلامی،برلین.(,Gantzhorn (1998:499

محرابی یک سویه چند قوسی: علاوه بر این گونه مهم، قالی های چند قوسی یک سویه نیز هستند که صف نامیده می شوند. نمونه ها در مجموعه های غربی کم هستند. ( تصاویر " ( 8-7 صف سجاده ای که دارای چند محراب در یک ردیف است و گاهی به آن سجاده خانوادگی نیز گفته می شود. نمونه هایی از این سجاده ای در سرتاسر خاورمیانه بافته شده اند. همچنین گلیم هایی به این شیوه نیز بافته شده است. نقش صف ممکن است بجای محراب، از اطاق های مسجد گرفته شده باشد. " (بصام، (253 :1392 بنظر می آید بافتن چنین فرش هایی خاص استفاده در مساجد است، چرا که پیوستگی و ردیف محراب ها صف نمازگزاران را در ذهن تداعی می کند. (وکیلی، (129 :1382 در کتاب هفتصد سال فرش شرقی از اردمان، نمونه ای آورده شده است که پنج محراب و یک نیمه دارد که تاریخ و محل مشابه نیز به آن منتسب شده است. (تصویر (7 این نمونه یک قطعه است که احتمالا کمتر از نیمی از فرش صف کامل را نشان می دهد و هم اکنون در موزه برلین است. قطعات دیگری در موزه اسلامی استانبول هستند و اردمان اظهار می دارد که قدیمی ترین آن ها احتمالا تاریخشان به قرن 15 باز می گردد.(

(Bennett,2004:104