بخشی از مقاله
مقدمه
اگرچه هنر سفال و سرامیک قاجار از اوج درخشانش در عصر صفوی فاصله دارد، ولی در شیوه های ساخت و تزیین و طرح و نقش تأثیرات چشمگیری از آن پذیرفته است، بهنحویکه جزو شاخصه های اصلی آن به شمار میرود. به منظور شناخت این تأثیرات، ابتدا انواع سفالینههای صفوی را مطالعه و سپس به بررسی و طبقه بندی ظروف سفالی و سرامیکی دوره قاجار می پردازیم و با مقایسه این نمونه ها در جدول تطبیقی (شماره ١) وجوه تمایز و تفارق نمونههای مشابه از هر دو دوره را بررسی و در نهایت سعی میکنیم به این پرسشها پاسخ دهیم:
۱. آیا ظروف سفالی و سرامیکی دوره قاجار در ساخت و تزیین از سنت های سفالگری صفوی١ پیروی کردهاند؟
۲. ویژگی های هنری (طرح و تزیین) ظروف سفالی و سرامیکی دوره قاجار چیست و آیا سفالگران این عصر دراینزمینه ابداعی صورت دادهاند؟
روش تحقیق
این مقاله از نظر ماهیت توصیفی- تحلیلی است و روش جمع آوری اطلاعات بهشیوه کتابخانهای و میدانی (بررسی و مشاهده مستقیم برخی آثار) انجام شده است. همچنین از طریق ارائه نمونههای صفوی و قاجاری و تطبیق آنها تأثیرات ظروف سفالی و سرامیکی صفوی را بر نمونههای قاجاری بررسی میکند.
پیشینهتحقیق
پژوهشهای چندی سفالینههای صفوی و قاجار را معرفی و بررسی کردهاند، اما، جز آنکه عموماً و در نمونهّهای معدودی به این مطلب پرداختهاند، پرسش تحقیق حاضر را مبتنی بر بررسی ارتباط تأثیرات سبکی در نمونههای سفال قاجاری و صفوی را مد نظر ندارند، برای نمونه:
ـ در کتاب سرامیکهای جهان اسلام در موزه طارق رجب کویت نوشته فهروری نمونههایی از سفالینههای صفوی و دوره قاجار آمده است که از نظر زمانی و مکانی و همچنین روشهای فنی ساخت معرفی و طبقهبندی شدهاند.
ـ آرتور لین در کتاب سفالینههای اسلامی متأخر با دیدی نسبتاً انتقادی سفالینههای قاجار را بهطور اختصار بررسی کرده است. این کتاب که از منابع نسبتاً قدیمی در این تحقیق است تا حدودی در مباحث نظری پژوهش حاضر استفاده میشود.
ـ گرایش به غرب در هنر (قاجار، هند و عثمانی) از مجموعه کتابهای ناصر خلیلی در فصلهایی به کلّیات هنر قاجار پرداخته است. در این کتاب از جنبش احیاگری و تأثیر تاریخ و هنر صفوی بر هنر قاجار سخن به میان آمده است. همچنین نمونههایی کم اما باکیفیت و گویا از تصاویر ظروف سفالی و سرامیکی قاجار و دورههای همعصر آن در کشورهای هند و عثمانی با شناسنامه آورده شده است که
تصویر۱. بشقاب، قرن۶۱م، موزه ویکتوریا و آلبرت، شماره:۲۶۵-۵۰۹۱. مأخذ: سایت موزه.
تصویر۲. بشقاب، ساخت تبریز، قرن ۶۱م، موزه ویکتوریاوآلبرت، شماره: ۴۶۵- ۵۰۹۱. مأخذ : همان .
در این پژوهش میتوانند مورد استفاده قرار گیرند.
ـ فن و هنر سفالگری نام کتابی است از فائق توحیدی که در فصلی به بررسی وضعیت سفالگری در قرنهای دهم تا سیزدهم پرداخته و سفالینههای صفوی را طبقهبندی کرده است. توضیحات دادهشده در این فصل در مورد سفال قاجار بسیار مختصر است. باوجوداین، میتواند تا حدودی در راستای اهداف این پژوهش راهگشا باشد.
ـ سفال و سفالگری اسلامی کتاب کوچکی است نوشته جیمز ویلسن آلن که در آن ظروف سفالی و سرامیکی تمدنهای اسلامی در موزه ارمیتاﮊ تا قرن هجدهم معرفی شده و از لحاظ شیوههای فنی ساخت و تزیین مورد مطالعه قرار گرفته است. در این میان نمونههایی از سفالینههای صفوی نیز تحلیل و بررسی شده است.
ـ آلیور واتسون در کتاب سفال زرّینفام ایرانی با نظر بر پژوهشهای پیشین بهطور اخص به به طبقهبندی زمانی
تصویر۳. بشقاب، اوایل قرن ۸۱م، موزه اشمولن آکسفورد، شماره: .EA1986.50 مأخذ: سایت موزه.
و سبکشناسی آثار در شیوه زرّینفام میپردازد. بخشی از این کتاب نیز مختصراً به چگونگی این شیوه در عهد قاجار اختصاص دارد.
پژوهشگران سفالینه های صفوی١ را از لحاظ شیوه ساخت و تزیین معمولاً در هفت گروه زیر مورد مطالعه قرار میدهند:
ظروف معروف به سفیدآبی
روش تزیین این سفالینه نوعی نقاشی زیرلعاب است که از قرن سوم و چهارم آغاز شد. در این نوع نقاشی ابتدا بدنه سفالی را با لایه ای از لعاب سفید می پوشاندند و سپس روی آن را با نقوش آبی و لاجوردی٢ و سیاه نقاشی می کردند. از رنگ آبی برای سطوح و از رنگ سیاه برای دورگیری و پرداختن به جزئیات استفاده می شد و در نهایت لعابی شفاف و شیشه ای روی آن را می پوشاند.
یکی از انواع سفالینه های مشخص دوره صفویه سفال سفیدآبی متأخر است. بهگفته توحیدی، سفال سفیدآبی صفوی تقلیدی از ظروف سفیدآبی چین و در رقابت با آن بود که با ناملایمات سیاسی و قطع روابط ایران با چین و بهتبع آن قطع صادرات این ظروف به ایران تولید آن شدت یافت. شهرهای مشهد و کرمان را می توان به عنوان مراکز ساخت این نوع سفال نام برد. سفالگران صفوی در ساخت این ظروف تا آنجا پیش رفتند که حتی مارک های چینی را روی ظروف تقلید می کردند (توحیدی، ۲۸۳۱: ۷۸۲).
فهرروی مینویسد: »ظروف مشهد از بدل چینی های بسیار مرغوب سفید با ضخامت کم ساخته می شد و در تزیینات آنها از دو پرده رنگ آبی استفاده می شد. شکل بشقاب ها، کاسه ها و دیس ها از روی نمونه های مشابه چینی نسخه برداری می شد. در تزییناتشان نیز از پیکره ها، منظره های چینی و نمادهای بودایی تقلید می شد« (فهروری، ۸۸۳۱: ۵۷؛ تصاویر ۵ و ۶).
تصویر۴. ظرف، ساخت نایین (یزد)، موزه ویکتوریاوآلبرت، شماره: .1910-1958c مأخذ: سایت موزه.
سفالینه های سفیدآبی صفوی غالباً کیفیت خوبی داشتند
ﻭ حتی نمونه های عادی آن نازل تر از ظروف چینی نبود. این ظروف ته رنگی بنفش فام دارند که شبیه آبی اسلامی٣ دوره مینگ است و مانند آن نرم و متمایل به درهم ریختگی و بیرون زدگی در خطوط اصلی است. این آثار، بهرغم اقتباس از هنر چین، با هنر ایرانی این دوره به تمام و کمال سازگار شدهاند. شکل های مورد پسند در میان سفالگران سفیدآبی صفوی دقیقاً از ظروف چینی وارداتی اقتباس شده و شامل کاسه گود، گلدان شانه دار با پایه فشرده، انواع کوزه قلیان
ﻭ بشقابهایی به اشکال مختلف اند (پوﭖ و اکرمن، ۸۷۳۱: ۷۷۸۱). در دوره شاه عباس چینی سازان صفوی موفق شدند بدنه بسیار سفید و نیمه شفافی مشابه خمیره چینی را به وجود آورند. در اواخر قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) تولید و ساخت ظروف نیمه شفاف در یزد آغاز شد که دارای خمیره نرم و تزیینات چینی های دوره مینگ ولی مرغوبتر از آن بود، زیرا تزیینات با دو رنگ آبی و آبی مشکی بر روی آن نقش می بست (کامبخشفرد، ۰۸۳۱: ۲۷۴؛ تصویر ۴).
در میان ظروف سفیدآبی صفوی گروهی با طرح های ایرانی تزیین شده اند و طرحونقش آنها از ابداعات خاص این دورهاند که شامل تصاویر روایی از صحنه های شکار، نقوش گیاهی چون ختایی و گل های شاه عباسی، پرندگانی چون طاووس و تزیینات نوشتاریاند (تصاویر۲، ۷ و ۸).
گروهی از این سفالینه ها نیز تزییناتی از طرح های تلفیقی نقوش بومی با نقشمایه های ظروف وارداتی چین دارند که رنگوبویی ایرانی به خود گرفته اند (تصاویر ۱ و ۳). برای نمونه، در تصویر ۲، بهتوصیف آلن، ترکیبی از نقشمایههای ایرانی و چینی و ترکیه (عثمانی) به نمایش درآمده است. همچنین، درخت سرو مرکزی و گل زنبق در سمت راست از سنت های سفالینه های زرین فام هم عصر وام گرفته شده است. نقش درخت شکوفه، نهر و غاز و ابر چینی نیز از چین
ﻭ گیاه میخک در سمت چپ برگرفته از سفالینه های ایزنیک
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
۱.کوشش شده است نمونههای انتخابی معرف تنوع طرح، نقش و شکل ظروف سفالی و سرامیکی این دوره باشد.
۲ . رنگ آبی از اکسید کبالت و رنگ سیاه از مواد معدنی حاوی آهن، منگنز و کروم که معادنشان در اطراف کاشان در غرب ایران موجود بود به دست آمد. کشف مهم سفالگران این نکته بود که هر دوی این رنگها تحت لعابی قلیایی نسبتﴽ ثابت ماندند (آلن، ۳۸۳۱: ۲۴).
۳. آبی اسلامی یا آبی محمدی (Islamic
blue, Mohammedan blue)لاجوردی
تیرهای است که به بنفش می زند. سنگ لاجورد از معادنی که در جنوب کاشان وجود دارد در دوره مغول به چین برده شده و در آنجا به نام آبی محمدی معروف
شد.
۹۶
شماره۴۲ زمستان۱۹
بررسی تأثیرات شیوههای ساخت و تزیین ظروف سفالی و سرامیکی صفوی بر نمونههای ساختهشده در دوره قاجار
1. luster ware
تصویر۵. کوزه قلیان، قرن ۷۱م، موزه ویکتوریاوآلبرت، شماره: 998-.1876 مأخذ: همان.
ترکیه و از جمله عناصر کمیاب در ظروف سفیدآبی است که در سفالینههای پلیکروم کرمان آن زمان به چشم می خورد (آلن، ۳۸۳۱: ۶۳).
ظروف زرینفام١ دوره صفوی
سنت ساخت سفال زرین فام که در اواخر سده هشتم به کلی از میان رفته بود، در دوره صفویه حیاتی مجدد یافت و به طور چشمگیری متفاوت ظاهر شد. این ظروف با قوامی بیشتر از دوران پیش شکل گرفت. این سفالینه ها نسبتبه نمونه های اولیه بسیار بادوام، ظریف و نازک ساخته شدند
.(feharvari, 2000: 289)
بدنه این آثار از خمیر شیشه ای سفیدرنگ و معمولاً متراکم و سفت است، هرچند در قطعاتی با کیفیت پایین تر مواد نرم تر و شکننده تری به کار رفته است. ظروف قالبی یا چرخساز قبل از استفاده از لعاب شفاف، معمولاً پوششی از لعاب رقیق سفیدرنگ، احتمالاً از جنس کوارتز خالص خردشده، به خود گرفته اند. شکل ظروف زرین فام در دوره صفوی و دوره شاه عباس عبارتاند از بطری های گلابی شکل با گردن باریک، جام و گلدان ها و فنجان های کوچک و انواع کاسهها با رنگ های مختلف طلایی، قهوه ای و مسی روی زمینه سفید، آبی تیره، آبی روشن و زرد (واتسون، ۲۸۳۱: ۳۳۲). ویلسن آلن معتقد است که در این دوره، در زمینه رنگ، لعاب و طراحی سفالینه های زرین فام تغییراتی اساسی نسبتبه سنت های پیشین صورت گرفته است. ازجمله، تبدیل لعاب درخشان طلایی رنگ به رنگ ارغوانی غنی و درخشانْ خود عاملی بود که بر تأثیر تجملاتی اشیای نفیس افزود.
تزیینات شامل حیوانات، پرندگان، درخت سرو و گونه های متنوعی از گل ها بود که به صورت فشرده ولی با سبکی ظریف و طبیعت گرایانه تصویر می شدند. او مطمئن است که این نوع طرح ها از حاشیه های طلایی تذهیب کتاب های آن دوران اقتباس شده است. برای نمونه، در تصویر ۹ بشقاب زرین فام با رنگ قهوه ای طلایی با چشم اندازی از نقش گلهای شقایق، درخت سرو و درخت شکوفه، برگهای نوک تیز
تصویر۶. سلف دان، ساخت مشهد، موزه طارق رجب کویت، شماره: .TSR-765-CER مأخذ: فهروری،۸۸۳۱: ۷۷.
تصویر۷. گلدان، ساخت اصفهان، قرن۷۱م، موزه ویکتوریاوآلبرت، شماره: ۲۰۹۱-۲۹۶. مأخذ: سایت موزه.
و دسته های علف و حیوانات و در حاشیه نقش نوارهایی از فرم منظم اسلیمی تزیین شده است (آلن،۳۸۳۱ :۰۵). میتوان گفت حس مخالفت با نفوذ ظروف چینی سفیدآبی بر تفاوت طرح در ظروف زرین فام آشکار شده و گسترش یافته است. چنانکه دیگر سفالینه های زرین فام صفوی هیچیک از عناصر طرح های شرق دور را نشان نمی دهند، بلکه برمبنای شیوه های خاورمیانه ای ساخته شد ه اند.
به طور معمول، اکثر طرح های مکشوفه طرح های گیاهی شامل افشانه و درخت و گل و برگ هایی است که از یک خط پایه در قسمت پایین شروع به روییدن می کنند. درخصوص طرح های پیچیده تر، این گیاهان در میان چشم اندازی مملو از نقش پرندگان و گاه حیوانات گل می دهند.
گل های شقایق، زنبق هایی با برگ های توپُر که آنها را با قلم مو کاملاً رنگآمیزی کرده اند و همین طور گیاهی ناشناخته شبیه گل خشخاش بزرگ که چهار ساقه برگدار را در معرض دید میگذارد. درختان و برگ های نوک تیز و دسته های علف این مجموعه گلوگیاه را کامل می کنند. در میان این ظروف، گاه تزیینات طوماریشکل و اسلیمی که در داخل کارتوش ها استفاده شده اند، غالباً ظروفی معروف به ظروف چندرنگ کرمان را به یاد می آورند (تصویر ۵۱).
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر۸. بطری،موزه لوور، شماره: .MAO253 مأخذ: سایت موزه. تصویر۰۱. تفدان، قرن ۷۱ م، موزه بریتیش، شماره : .MEG385مأخذ:
سایت موزه.
تصویر۹.بشقاب زرینفام،موزه اشمولن آکسفورد، شماره: EAX.1207
. مأخذ: سایت موزه.
شیوه تزیین مناظر و نقاشی گل و گیاه در روح خود تذهیب های حاشیه ای و ابداعات منقوش کتیبه های قرون گذشته را دنبال می کنند (واتسون، ۲۸۳۱: ۴۳۲؛ تصاویر ۹ تا ۲۱). بهگفته برخی از پژوهشگران، کاربرد اینگونه نقوش روی ظرف سفالی و سرامیکی نوآوری سفالگران زرین فام و نیز مدیون آثار تذهیب کاران نسخ خطی این عصر بوده است.
ظروف سفید معروفبه ظروف گامبرون١
گامبرون نام قدیم بندرعباس است. در این محل، کمپانی هلندی هند شرقی یک ایستگاه گمرک داشت که از این بندر مقادیری از چینی آلات ایرانی ساختهشده با خمیر نرم را با کشتی به اروپا میفرستادند. هرچند بخش عمده سرامیکهای صادراتی ظروف سفیدآبی بوده است، واﮊه گامبرون برای ظرف هایی به کار می رود که در آنها رنگ سفید غالب بوده است (آلن، ۳۸۳۱: ۸۶). این نوع ظروف بدنه بسیار ظریف و نیمه شفاف و سفیدرنگ دارند. تزیینات آن به شیوه نقش کنده و مشبک انجام می شده است. گاهی نقوش کم و محدود با رنگ سیاه یا لاجوردی روی آنها نقاشی شده است (تصویر۳۱) و گروهی نیز یکپارچه و بدون نقشاند. در تمام
این ظروف لعاب شفافی بدنه ظریف، زیبا و سفید را پوشانده است. این ظروف به شکلهای کوزه، کاسه با کف نیم کروی، پیاله و پارچ ساخته شده اند و به کشورهای اروپایی صادر میشدند (تصاویر۳۱ و ۴۱).
ظروف چندرنگ ٢
شیوه چندرنگ نوعی تزیین است که نقوش رنگارنگ از گل ها، پرندگان، حیوانات و انسان ها و... بر زمینه ای از لعاب سفیدرنگ اجرا می شد و در نهایت پوششی از لعاب شفاف روی آن قرار می گرفت. ظروف چندرنگ صفوی دو گونه اند: دسته ای به ظروف چندرنگ کرمان مشهورند و دسته دیگر گروهی از ظروف کوباچه را تشکیل می دهند.
الف. سفالینههای چندرنگ منطقه کرمان
این ظروف دارای نقاشی های آبی روشن، سبز و قرمز روی زمینه سفید هستند و طرح های گیاهی و اسلیمی و طوماری در حواشی و درون کارتوش ها در بدنه (تصویر ۵۱) و بهندرت طرح های انسانی دارند. گل های میخک از سفالینه های ایزنیک بهشیوه ای نو در طرح های این سفالینه ها ترکیب شده است. سفالینه های چندرنگ زیرلعابی در کرمان در طول سده های دهم تا دوازدهم (اوایل سده شانزدهم تا هجدهم میلادی) تولید می شد (فهروری، ۸۸۳۱: ۵۷).
ظروف کوباچه٣
فهروری این دسته را شامل سه گروه می داند:
۱. یکی از این انواع سفالی بود که زیر لعاب آبی یا سبز آن با رنگ سیاه و نقوش گیاهی و گلدار تزیین میشد (تصویر ۹۱). ۲. ظروف نوع دوم با رنگ آبی نیلی همراه با نقوش طوماری، گلها و در مواردی ماهی های در حال شنا و پرندگان نقاشی می شد. کاربرد این ظروف از اوایل سده نهم تا اواخر سده دهم رایج بود (تصویر ۸۱).
۳. این نوع که کمی دیرتر در بازار رواج یافت بهصورت چندرنگ رنگآمیزی میشد. گروهی از سفالینههای صفوی
1.Gombroon 2.polychrome
۳. کوباچی (Kubachi) نام محلی است در داغستان قفقاز که احتمالاً محل ساخت این ظروف نبوده و بهتعبیر برخی از باستانشناسان آنان صنایع فلزی و یا جنگافزارهای خود را با ظروف سفالی
معاوضه میکردند(.(Lewis,1976:54
۱۷
شماره۴۲ زمستان۱۹
بررسی تأثیرات شیوههای ساخت و تزیین ظروف سفالی و سرامیکی صفوی بر نمونههای ساختهشده در دوره قاجار
1.celadon
۲. در طبقهبندی سفالینه در ادوار مختلف، همواره مبنای انتخاب نام سفالینه علاوهبر شیوه ساخت و تزیین برحسب معروفیت و شهرتی بوده که نزد مردم و صاحبان فن داشته است، چنانکه در انواع سفالینههای صفوی به سفال زرینفام (شیوه تزیین)، سفال کوباچه
ﻭ گامبرون (نام مکان)، سفال سفیدآبی (رنگ) اشاره میشود. پژوهشگران، نویسندگان و سیاحان هریک از دید خود سفالینههای قاجاری را طبقهبندی و به آن اشاره کردهاند. مثلاً دوششوار آنها را به چینی، بدلچینی و سفالینه تقسیم کرده است (دوششوار، ۸۷۳۱: ۷۹۱). همچنین واتسون سفالینههای قاجاری را در هفت دسته که شاید هیچ سنخیتی با یکدیگر ندارند بدین شرح طبقهبندی کرده است: ۱) ادامه تولیدات سنتی، ۲) ظروف ساخت نایین، ۳) سفالینههای مینایی، ۴) سفالینههای مکتب علیمحمد
ﻭ شاگردانش، ۵) سفال زرینفام، ۶) سفالینههای روستایی یا محلی، ۷) سفالینههای جعلی(.(Watson,2006
دارای نقاشیهایی به رنگهای متنوع آبی، قهوهای مایل به قرمز، زرد و سبز است که در زیر لعاب شفاف به کار میرفته است.
