بخشی از مقاله
چكيده:
طبق دیدگاه مبتنی بر منابع شرکت، سرمایه فکری منابع مهمی هستند که شرکت ها را قادر به ایجاد مزیت رقابتی و عملکرد مالی برتر می نمایند. از این رو هدف اصلی در این پژوهش بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک و غیرسیستماتیک طی سالهای 1383 تا 1387در بورس اوراق بهادار تهران بوده است. در ابتدا متغیرهای پژوهش مورد شناسایی قرار گرفته که جهت سنجش متغیر مستقل از مدل پالیک استفاده شده است و جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات،
از داده های بدست آمده از نرم افزار ره آورد نوین ، برای محاسبه متغیرهای پژوهش، توسط نرم افزار Excel استفاده شده است. این د اده ها جهت آزمون فرضیه ها توسط نرم افزار Spss به کمک آماره های توصیفی و استنباطی نظیر تحلیل همبستگی ، مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفتند. بنابراین 70 شرکت فعال بورسی به عنوان نمونه انتخابی در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از آزمون فرضیه های پژوهش با استفاده از روش رگرسیون چندگانه برای فرضیه های اصلی صورت گرفته است. فرضیه اصلی اول که به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ریسک کل می پردازد نشان از عدم وجود رابطه معناداری بین سرمایه فکری و ریسک کل در بورس اوراق بهادار تهران دارد. فرضیه اصلی دوم که به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران طی سال های ذکر شده می پردازد از وجود رابطه معنادار بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک در بورس خبر می دهد. فرضیه اصلی سوم که به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران می پردازد، خبر از عدم وجود رابطه معنادار بین سرمایه فکری و ریسک غیرسیستماتیک می دهد. نتایج حاصل از این فرضیه ها صرفنظر از اندازه شرکت است حال با درنظرگرفتن اندازه شرکت در هر یک از فرضیه های اصلی به این نتیجه رسیدیم که بین سرمایه فکری و ریسک کل با تأثیر اندازه شرکت رابطه معنادار وجود ندارد و همچنین بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک با تأثیراندازه شرکت رابطه معنادار وجود ندارد
مقدمه:
یکی از مهمترین مشکلات سیستم های حسابداری سنتی ، ناتوانی آنها در سنجش و اندازه گیری و در نظر گرفتن شفاف سرمایه فکری شرکت ها به شمار می آید . اغلب این سیستم ها از نقش و اهمیت فزاینده حق مالکیت معنوی و دانش در سازمان های عصر نوین غافل بوده و از توان سنجش ارزش واقعی دارایی های نا مشهود در محاسباتشان قاصرند. به همین دلیل تمایل به سنجش و لحاظ کردن ارزش واقعی دارایی های نا مشهود و دانش در صورتهای مالی شرکت ها بیش از پیش افزایش یافته است .
در جوامع دانش محور کنونی ،بازده سرمایه فکری به کار گرفته شده اهمیت یافته است . این به آن معنی است که در مقایسه با سرمایه های فکری ، نقش و اهمیت سرمایه های مالی در تعیین قابلیت سود آوری پایدار کاهش چشم گیری یافته است .به عبارتی دیگر می توان چنین متصور شد که میان میزان برخورداری شرکت ها از دارایی های نا مشهود و دانش از یک طرف و ارزش واقعی سرمایه فکریشان (و در نهایت ارزش بازاری سهام شرکت ها ) رابطه ی مستقیمی وجود دارد . به دلیل افزایش اهمیت نسبی سرمایه های فکری (به عنوان مهم ترین بخش از سرمایه های کل شرکت ) در سود آوری پایدار و مستمر و بلند مدت ، اکثر شرکت ها در پی یافتن جواب هایی مناسب برای سؤالات اساسی زیر هستند .
روش های سنجش سرمایه های فکری شرکت ها کدامند ؟
از لحاظ آماری آیا رابطه ی معنی داری میان میزان سرمایه های فکری و ریسک شرکت ها و صنایع مختلف فعال در بورس اوراق بهادار تهران وجود دارد ؟
در این تحقیق برای سنجش سرمایه فکری شرکت ها از مدل پالیک استفاده شده و بر اساس داده¬های 5 ساله شرکت های فعال در بورس اوراق بهادار تهران بین سالهای 1383 تا 1387 ،سرمایه فکری شرکت ها محاسبه شد همچنین برای پاسخ گویی به سؤال دوم ، فرضیه های اصلی تحقیق مدعی آن است که بین سرمایه فکری با ریسک سیستماتیک در سالهای ذکر شده رابطه ی معنی داری وجود دارد و با ریسک کل و غیر سیستماتیک رابطه ی معنا داری را برقرار نکرده است .
فصل اول
كليات تحقیق
1-1 مقدمه
در عصر کنونی که انقلاب دانش نامبرده شده است دانش در مقایسه با سایر عوامل تولید از قبیل زمین، ماشین آلات و ... از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. یکی از مهمترین ویژگی دانش ، نامشهود بودن آن است بدین معنا که غیر قابل لمس و نامحسوس است و تعیین ارزش واقعی و اندازه گیری آن بسیار مشکل است اگرچه در گذشته سازمانها با استفاده از روش های حسابداری قادر به اندازه گیری و محاسبه ارزش و اندازه عوامل تولید خود بوده اند.
با توجه به سیر تغییرات دانش در جهان می توان چنین نتیجه گرفت که در گذشته بیشتر دارایی های سازمان قابل لمس بوده است و امروزه بخش وسیعی از دارایی های سازمانها نامشهود است. دانش یا سرمایه فکری به عنوان یک عامل تولید ثروت در مقایسه با سایر دارایی های فیزیکی ارجعیت بیشتری پیدا کرده است. سرمایه فکری بیشتر مبتنی بر دانش و اطلاعات می باشد و می تواند شامل هر چیزی از قبیل وفاداری مشتری گرفته تا مهارت های تکنولوژی باشد که تأثیر مهمی بر فرآیندهای نوآوری سازمانی دارد.
سرمایه فکری به دلیل اهمیت عناصر تشکیل دهنده آن سرمایه انسانی، سرمایه مشتری، سرمایه ساختاری و سرمایه فیزیکی تأثیر قابل توجهی بر عملکرد سازمانها خواهد داشت. پژوهش ها و تحقیقات فراوان در زمینه تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد سازمانها صورت گرفته است که می تواند به تحقیق سوئیس و کود وریچارد رمون در سال 2000 در مالزی انجام شده است اشاره کرد. از سوی دیگر دنیای امروز، اقتصاد صنعتی را پشت سر گذاشته و وارداقتصاد مبتنی بر دانش شده است .
اقتصاد مبتنی بر دانش اقتصادی است که در آن تولید و بهره وری از دانش، نقش ا صلی را در فرآیند ایجاد ثروت ایفا می کند (چن و همکارانش ، 2005، 396-385). یکی از ویژگی های متمایز اقتصاد مبتنی بر دانش، جریان هنگفت سرمایه گذاری در سرمایه انسانی و تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات است. اقتصاد دانش جدید به گونه بلقوه منابع نامحدودی ارائه می کند؛ زیرا ظرفیت انسانی برای ایجاد دانش نامحدود است . دارایی های نامشهود و سرمایه فکری سریعاً مکمل دارایی های فیزیکی می شوند.
سرمایه فکری یعنی کل موجودی سرمایه یا حق مالکانه مبتنی بر دانش که شرکت مالک آن است (دیزونکوسکی، 2000، 36-32) . به بیان دیگر، منظور از سرمایه فکری، توسعه و بکارگیری منابع دانش در شرکت هاست. این تحقیق به دنبال بررسی روابط متقابل بین اجزای سرمایه فکری و اثرات آن برعملکرد سازمانی در بورس اوراق بهادار تهران می باشد. و از آنجا که سرمایه فکری مورد علاقه گروه های متعددی همچون سهامداران، مدیران، پژوهش گران و سیاستمداران است، لذا اهمیت این پژوهش ، برجسته کردن نقش سرمایه فکری در ارزیابی عملکرد مدیران شرکت های پذیرفته شده در بورس است تا بدین وسیله نتوانند از سرمایه فکری خود بیشترین بهره برداری را داشته باشند. همچنین یافته های این پژوهش به مدیریت بهتر سرمایه فکری نیز کمک می نماید.
2-1 تاریخچه مطالعاتی
در اینجا تنها به ذکر پژوهش های تجاربی مهم خارجی که رابطه بین سرمایه فکری و عملکرد را بررسی کرده اند بسنده می کنیم لازم به ذکر است که تحقیقات داخلی و خارجی در زمینه بررسی رابطه بین سرمایه فکری و ریسک نپرداخته است و به دلیل محدود بودن این پژوهش به تحقیقات مربوط به سرمایه فکری و ریسک به تفکیک می پردازیم.
تحقیقات خارجی
در زمینه سرمایه فکری با ریسک سیستماتیک و غیرسیستماتیک تحقیقاتی صورت نگرفته است اما پژوهشی که در زمینه سرمایه فکری و ریسک با رویکرد گزارشگری می توان اشاره کرد که در سال 2007 و در ژورنال خارجی به چاپ رسیده است نویسندگان این مقاله توبین و هانسن و بونتیس و هافمن هستند . جامعه آماری آنها 8 شرکتIT در سوئد بوده است. آنها دراین مقاله به این نتیجه رسیدند که بین ریسک غیرسیستماتیک و سرمایه فکری رابطه ای وجود ندارد و گزارشگری سرمایه فکری به شفافیت صورت های مالی با تأثیر ریسک سیستماتیک می افزاید.
ریاحی بکلویی، به بررسی تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد شرکت های چند ملیتی امریکایی در دوره زمانی 1996-1992 پرداخته است (ریاحی بلکویی 2003، 226-215) . جامعه آماری وی 100 شرکت تولیدی و خدماتی چند ملیّتی امریکایی در سال 1991 و نمونه آماری آن 81 شرکتی بود که داده های مورد نیاز پژوهش را در سال های مورد بررسی ارائه کرده بودند.
در این راستا، وی «تعداد درخواست های حفاظت از علائم تجاری» توسط هر شرکت در طی یک دوره 10 ساله منتهی به 1991 را به عنوان معیاری برای سنجش سرمایه فکری و « نسبت افرزش افزوده به کل دارای ها» را به عنوان معیاری برای سنجش عملکرد شرکت در نظر گرفت. در واقع، متغیر مستقل این پژوهش، تفاوت بین تعداد درخواست علائم 5 ساله (1996-1992) نسبت ارزش افزوده به کل دارای ها و میانه میانگین 5 ساله (1996-1992)، این نسبت در نمونه مورد مطالعه بود. نتایج وی حاکی از آن است که بین عملکرد شرکت های چند ملیتی امریکایی و سرمایه فکری شرکت رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.
چن و همکاران، نیز رابطه بین سرمایه فکری با ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس سهام تایوان در دورۀ زمانی 2002-1992 را به گونه ای تجربی بررسی کردند آن ها سرمایه فکری را با استفاده از ضریب ارزش افزوده فکری و اجزای آن مخارج تحقیق و توسعه تقسیم بر ارزش دفتری سهام عادی و هزینه تبلیغات تقسیم بر ارزش دفتری سهام عادی و ارزش بازار و عملکرد مالی را با استفاده از نسبت های ارزش بازار به ارزش دفتری، بازده حقوق صاحبان سهام، بازده دارایی ها، رشد درآمد و بهره وری کارکنان اندازه گیری نمودند. روش آماری مورد استفاده در این پژوهش، رگرسیون خطی چندگانه بود. نتایج حاصل از آزمون فرضیه ها نشان داد که سرمایه فکری اثر مثبتی بر ارزش بازار و عملکرد مالی دارد و ممکن است معیاری برای عملکرد آتی محسوب گردد. همچنین شواهد ارائه شده حاکی از آن بود که مخارج تحقیق و توسعه اطلاعات بیشتری را در مورد سرمایه ساختاری ارائه می نماید و دارای رابطه مثبتی با سودآوری و ارزش بازار شرکت می باشد(چن و همکاران، 2005، 176-159) .
چانگ، با استفاده از ضریب ارزش افزوده فکری و ضریب ارزش افزوده فکری تعدیل شده، تأثیر سرمایه فکری را بر ارزش بازار (نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری و نسبت حقیقت به سود) و سودآوری (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، قدرت سودآوری ساده و حاشیه سود در صنعت تکنولوژی اطلاعات تایوان طی سال های 2005-2001 بررسی نمود. وی از طریق گنجاندن مخارج تحقیق و توسعه و اموال فکری به عنوان دو متغیر مستقل جداگانه در مدل رگرسیون خطی چندگانه، ضریب ارزش افزوده فکری پالیک (1997)، را تعدیل کرد. نتایج وی نشان داد که در سطح کل صنعت مربوطه، سرمایه فکری و اجزای آن، فقط رابطه مثبت و معنی داری را با سودآوری و ارزش بازار دارند. اما در زمینه های مختلف هر صنعت تکنولوژی اطلاعات، رابطه مثبت و یا منفی معنی داری بین سرمایه فکری و اجزای آن با ارزش بازار و سودآوری وجود دارد.
همچنین، نتایج آزمون ضریب ارزش افزوده فکری تعدیل شده بر اهمیت مخارج تحقیق و توسعه و احوال فکری برای افزایش ارزش بازار و سودآوری شرکت تأکید می کرد (چانگ و همکارانش، 2007، 35) .
چن و همکاران، نیز درا ین پژوهش به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و بازده مالی 150 شرکت پذیرفته شده به بورس سهام سنگاپور در دوره زمانی 2002-2000 پرداختند. برای این منظور، آن ها سه نسبت بازده حقوق صاحبان سهام، سود هر سهم و بازده سالانه هر سهم را به عنوان شاخصی برای بازده مالی، و سه جزء ضریب ارزش افزوده فکری پالیک (1997)، را به عنوان شاخصی برای سرمایه فکری در نظر گرفتند.
روش آماری مورد استفاده در این پژوهش، رگرسیون حداقل مربعات جزئی بود. نتایج مطالعه آن ها این بود که: 1) بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت رابطه مثبتی وجود دارد. 2) بین سرمایه فکری و عملکرد آتی شرکت رابطه مثبتی وجود دارد. 3) بین نرخ رشد سرمایه فکری و عملکردآتی شرکت رابطه مثبت وجود دارد. 4) نقش سرمایه فکری درعملکرد صنایع مختلف، متفاوت است.
به گونه کلی بررسی تحقیقات خارجی حاکی از این است که بین سرمایه فکری و عملکرد مالی شرکت رابطه مثبتی وجود دارد. اما شدت این رابطه در کشورها و صنایع مختلف متفاوت است. این امرنشان دهنده اهمیت نقش سرمایه فکری در ارتقاء عملکرد مالی شرکت های مختلف است.
کوجان سیوو(2005)
سرمایه فکری IC به قابلیت های رقابت پذیری بسیاری از شرکت ها صرف نظر از صنعت اطلاق می شد. سرمایه فکری شامل منابع غیر مادی مانند قابلیت های کارکنان، منابع سازمانی، روش عملیاتی و روابط ذینفعان است. به سرمایه فکری (IC) اهمیت داده می شود چرا که شرکت ها به اطلاعات مربوط به آن احتیاج دارند.
اندازه گیری عملکرد موجود اساساً روی جنبه های مالی و فیزیکی شرکت ها متمرکز شده است و سیستم های اندازه گیری بدون اطلاعات مربوط به عملکرد IC ناقص است. به هر حال، در سال های اخیر، ابزارها وروش های خاص بسیاری برای اندازه گیری ومدیریت IC گسترش یافته است.
این مقاله اطلاعاتی برای عملکرد شرکت های فنلاندی، به کار برنده یکی از این روش های جدید را ارائه می کند.
متدلوژی ضریب ارزش افزوده سرمایه فکری، توسعه یافته توسط Antepalic برای اندازه گیری عملکرد کل یک شرکت بکار می رود. دراین تحقیق مفهوم تبعی VAIC، کارایی سرمایه فکری ، جهت اندازه گیری عملکرد IC درون یک شرکت به کار می رود. این روش بر این اساس شناخته شده است که ایجاد ارزش از 2 دسته منبع اولیه مشتق می شود. منابع سرمایه فیزیکی و منابع سرمایه فکری، داده های مورد نیاز برای محاسبه را می توان در سیستم های مالی موجود شرکت یافت.
آپوهامی
هدف این مقاله تحقیق اثر خلق ارزش در افزایش قیمت سهام سرمایه گذاری است. نویسنده از اطلاعات جمع آوری شده از دو منبع زیر استفاده کرده است: 1- شرکت های لیست شده در بورس تایلند 2- ضریب ارزش افزوده فکری توسط داده شده جهت تحقیق اثر کاترایی و خلق ارزش شرکت بر افزایش قیمت سهام سرمایه گذاری، به عنوان مقیاس سرمایه فکری و مدل رگرسیون چند گانه.
تحقیق از گزارشات سالانه حسابرسی شده ضعیف بازارسهام بورس تایلند استفاده می کند. جامعه آماری تحقیق شامل 33 شرکت بیمه، مالی و بانکداری بورس تایلند در سال 2005 می باشد.
تحقیق تجربی نشان داد که سرمایه فکری یک شرکت یک رابطه معنی داری با افزایش قیمت سهام سرمایه گذاران دارد. یافته ها دانش پایه سرمایه فکری را افزایش می دهد و مفهوم سرمایه فکری را بدست آوردن ضریب رقابتی در اقتصاد پایدار مانند تایلند توسعه می دهد. بدینگونه یک شرکت با توجه به نتایج این تحقیق می تواند استراتژی های تجاری اش را جهت افزایش کارایی منابعش و دست یافتن به مزایای رقابتی پایدار فرم بندی کند.
ویلیافر
این تحقیق با ادبیات قبلی به روش های آشکارسازی سرمایه فکری در 2 روش عمده تفکیک شده است. نخست این تحقیق یک آزمون طولی از روش های آشکارسازی سرمایه فکری در گزارشات سالانه از FTSE100، شرکت های لیست شده از سال 1996 تا 2000 آماده می کند دوم، این مقاله رابطه میان عملکرد سرمایه فکری و آشکارسازی سرمایه فکری را تحقیق می کند.
با توجه به اینکه اولین هدف اصلی مقاله به نتیجه رسیده است، براساس یافته های گزارش شده که درمقایسه نتایج سالانه دوره بررسی آمده این تحقیق یک افزایش عمده در میزان افشاء سازی سرمایه فکری در گزارشات سالانه شرکت های سهامی عام در بریتانیای کبیر از FTSE100 بود.
در ارتباط با دومین هدف اصلی این تحقیق، یافته های تجربی یک رابطه منظمی بین عملکرد سرمایه فکری و میزان افشا در طی دوره بررسی نشان نداد. نتایج به هر حال اظهار می کند که اگر عملکرد سرمایه فکری مقدار بالایی باشد. افشاء سازی کاهنده است. در آخر این مقاله بینشی را با ارزش جهت راهنمایی ادبیات تحقیق سرمایه فکری تهیه می کند. راهنمایی ها عبارتند از:
یک نشان از تغییرات روش های افشاء سرمایه فکری شرکت های سهامی عام از بریتانیای کبیر در طول دهه 1990.
عامل های تأثیر گذار برروش های افشاء سرمایه فکری در طی دوره مزبور.
توجیه متدولوژی VAIC به عنوان یک تکنیک مناسب برای اندازه گیری عملکرد سرمایه فکری شرکت ها
در زمینه تحقیقات انجام شده از ریسک مارکویتز اولین کسی بود که معیار خاص سبد سهام را بسط داد به بازده مورد انتظار و ریسک یک پرتفلیو رسید مدل مارکویتز مرز کارآمد پرتفلیو ها را خلق نمود و سرمایه گذاران انتظار دارند که پرتفلیو را انتخاب نمایند که برای آنها از مجموعه کارایی سبد سهام های در دسترس آنان بهینه ترین باشد.
مارکویتز در سال 1959 بود که پی برد سرمایه گذاران به دو دلیل ، به کمینه کردن ریسک کاهش(منفی) علاقه مند هستند.
1- فقط ریسک کاهشی ( منفی) یا (ابتدا ایمنی) به سرمایه گذار مربوط می شود.
2- توزیع اوراق بهادار ممکن است که نرمال نباشد.
یکی دیگر از محققانی که در زمینه بررسی قابلیت های نیم واریانس مطالعات زیادی انجام داده است ژاویر استرادا می باشد او در یکی از مقاله های خود رفتار برخاسته از شیوه میانگین واریانس سرمایه گذاران را با رفتار برخاسته از شیوه میانگین – نیم واریانس مقایسه می کند به نظر او پذیرفتنی ترین تعریف از ریسک دارایی در یک سبد سهام متنوع ، بتای آن دارایی (ریسک سیستماتیک ) است. استرادا عقیده دارد که این تعریف ریسک از تعادلی ناشی می شود که در آن سرمایه گذاران رفتار میانگین – واریانسی از خود نشان می دهند.
سراواسترادا در سال (2005) با بررسی 1600 کمپانی در 30 کشور به بررسی متغیرهای تأثیرگذار برروی بازده موردنیاز پرداختند. پژوهش این محققان برروی بتای تعدیلی جهانی و ریسک های هم خانواده می باشد. این مطالعه شامل چندگروه متغیر بوده که گروه اول متغیرها گروه متغیرهای سنتی (شامل انحراف معیار، بتای منطقه ای و بتای جهانی است و گروه دوم متغیرها تحت عنوان فاکتورهای خانوادگی شامل (اندازه ، ارزش دفتری به ارزش بازار، دورۀ زمانی بازار منطقه ای و... و بالاخره گروه سوم متغیرها شامل ریسک هم خانواده تعدیلی است که مشتمل بر شبه انحراف معیار و بتای تعدیلی جهانی است ( استراداوسرا، 2005، 272-257) .
تحقیقات داخلی
تاکنون پژوهش های زیادی در مورد تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد شرکت های بورس اوراق بهادار تهران انجام نشده است. سایه پژوهش های داخلی انجام شده در زمینه سرمایه فکری به قرار زیر است: انواری رستمی و رستمی، پس از ارائه تعاریفی در مورد سرمایه فکری و اجزای تشکیل دهنده آن، برخی از روش های سنجش سرمایه فکری را به طور مختصر ارائه و در پایان چند مدل کمّی ساده را برای سنجش سرمایه فکری پیشنهاد نمودند(انواری رستمی و رستمی، 1382، 75-51) .
انواری رستمی و سراجی، به بررسی رابطه میان سرمایه فکری و ارزش بازار سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند(انواری رستمی و سراجی، 1384، 62-49) . در این راستا، با استفاده از روش های کمّی و ریاضی پیشنهادی انواری رستمی و رستمی داده های 7 ساله شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادارتهران، سرمایه فکری شرکت ها سنجیده شده و پس رابطه بین نتایج هر روش و ارزش بازار شرکت های تحت بررسی از نظر آماری مورد آزمون قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از آن بود که تنها دو مورد از روش های پیشنهادی همبستگی بالا و معنی داری با ارزش بازار سهام شرکت های عضو بورس اوراق بهادار دارند. هم چنین در این مقاله به ادامه تحقیقات پیش خود پرداخته و سعی کرده است که به سؤال پاسخ دهد اول اینکه چگونه می توان ارزش سرمایه فکری را محاسبه و برآورد کرد؟ سؤال اساسی دوم آنکه آیا رابطه معنی داری میان سرمایه فکری محاسبه شده شرکت ها و ارزش بازار سهام آن ها وجود دارد و در نهایت اینکه جهت محاسبه سرمایه فکری کدام یک از روش های سنجش، از توان بالاتری برخوردار و رابطه بهتری با ارزش بازار سهام شرکت ها نشان می دهد؟
امان گلدی صدقی در پایان نامه کارشناسی ارشد (رشته مدیریت دولتی) خود به بررسی رابطه سرمایه فکری و بازده مالی در بین شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته که براساس نتایج تحقیقات مذکور، میانگین شاخص مالی در سطوح مختلف و سرمایه فکری با بازده جاری وآتی شرکت رابطه معنی داری دارد.
مهدی اصغر نژاد امیری در پایان نامه کارشناسی ارشد (رشته مدیریت مالی) به سنجش سرمایه فکری و بررسی آن با بازده مالی شرکت ها پرداخته است در این تحقیق سرمایه فکری از طریق ضریب ارزش افزوده فکری مدل پالیک سنجش شده دار شاخص های بازده سهام و سود هر سهم و بازده دفتری حقوق صاحبان سهام به عنوان معیارهای بازده مالی استفاده شده است یافته های تحقیق حاکی از آن است که ارتباط معنادار مثبت بین سرمایه فکری و بازده مالی آتی شرکت در بورس اوراق بهادار تهران است (اصغرنژاد امیری، 1388، 116-101) .
در نهایت هدی همتی در رساله دکتری خود از طریق مقایسه شش مدل سنجش سرمایه فکری به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری با متغیرهای نوین سنجش عملکرد مبتنی بر ارزش آفرینی از جمله ارزش افزوده اقتصادی، ارزش افزوده بازار ، ارزش افزوده سهامدار پرداخته است نتایج حاصل از تحقیق مبین وجود رابطه بین مقیاس سرمایه فکری و ارزش افزوده بازار بوده است (رودپشتی و همتی، 1388، 111) .
اما در رابطه با تحقیقات انجام گرفته از ریسک می توان به تحقیقی در تهران و صادق شریف(1383) در بورس اوراق بهادار تهران برروی ریسک و بازده انجام دادند وبه این نتیجه رسیدند که مدل شرطی قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای توان تبیین مقطعی رفتار بازده در شرایطی که جهت حرکت بازار رو به پائین و صرف ریسک بازار منفی باشد در بورس تهران را دارد.
رهنمای رودپشتی و زنجیردار (1387) نیز در تحقیق خود به بررسی تبیین ضریب حساسیت با استفاده از مدل CAPM و مدل D- CAPM در شرکت ایران خودرو دیزل پرداختند و به این نتیجه رسیدند که D- CAPM تبیین دقیق تر نسبت به CAPM از رابطه بین بازده مورد انتظار و بازده بازار ارائه می دهد. همچنین بین بتای تعدیلی و بتا تفاوت معناداری وجود دارد و بازده مورد انتظار دو مدل از تفاوت معناداری برخوردارند ونهایتاً استفاده از D- CAPM نسبت به CAPM در بازار جهت ارزشیابی دارایی های مالی ، به دلیل آنکه از توان بهتری برخوردار است، مناسب تر است(رهنمای رودپشتی و زنجیردار، 1387، 12-2) .
بخشنده (1370)، زینل همدانی و پیرصالحی (1373) مطالعاتی در رابطه با ریسک و بازده در بازار تهران انجام دادند. صرف نظر از مسائل مربوط به حجم نمونه، قلمرو زمانی، سنجش متغیرها و آزمون فرضیه ها در این تحقیقات ، نتایج به دست آمده نشان می دهد، بین ریسک سیستماتیک و بازده سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران رابطه خطی مستقیم و ساده وجود ندارد.
علی شفیع زاده (1375) ارتباط بین ریسک سیستماتیک و بازده سهام را در بورس اوراق بهادار تهران مورد بررسی قرار داد. برای انجام این پژوهش 40 شرکت از ابتدای 1370 تا پایان 1374 محاسبه گردید نتایج به دست آمده نشان از آن دارد که رابطه غیرخطی بهتر از رابطه خطی قادر است ارتباط بین ریسک سیستماتیک و بازده سهام را تبیین کند. این بدان معناست که فرض خطی بودن ارتباط بین ریسک سیستماتیک و بازده سهام را رد می کند (شفیع زاده، 1375، 1) .
3-1- بیان مسأله
سازمانها در حال وارد شدن به اقتصاد مبتنی بر دانش هستند . اقتصادی که در آن دانش و دارایی های نامشهود به عنوان مهمترین مزیت رقابتی سازمان ها شناخته شده است. امروزه نحوه استفاده از دارایی های نامشهود تأثیر بسیار مهمی در موفقیت و بقای سازمانها دارد به طوری که این موضوع باعث به وجود آمدن حوزه مطالعاتی جدیدی در مدیریت شده است. در یک طبقه بندی ساده دارایی های نامشهود به دو دسته تقسیم می شوند که یکی از مهمترین اجزای آن سرمایه فکری است که تأثیر مهمی برعملکرد و پیاده سازی استراتژی های سازمانی دارد. سرمایه فکری یک دانش سازمانی وسیع و گسترده است که مخصوص و منحصر به فرد، برای هر سازمان است که به آن اجازه می دهد که به طور پیوسته خود را با شرایط در حال تغییر انطباق دهد در این تحقیق اجزای سرمایه فکری شامل سرمایه انسانی سرمایه ساختاری و سرمایه فیزیکی شده است با توجه به آنچه بیان شد مسأله موردنظر در تحقیق حاضر به بررسی این مسأله خواهیم پرداخت که: 1- آیا سرمایه فکری و ریسک در سازمان ها با یکدیگر ارتباط دارند؟ 2- و در نهایت این که ، جهت محاسبه سرمایه فکری کدام یک از روش های سنجش از توان تعیین بالاتری برخوردارند . 3- و رابطه بهتری را با کدام یک از انواع ریسک نشان می دهند.
4-1- چهارچوب نظری تحقیق
به دلیل افزایش درک مدیران در مورد نقش دارایی های نامشهود در ایجاد مزیت رقابتی، تاکنون روش های متعددی برای سنجش و اندازه گیری سرمایه فکری به وجود آمده است در این پژوهش بنا به دلایل زیر از مدل ضریب ارزش افزوده فکری پالیک برای سنجش سرمایه فکری استفاده می شود (پالیک،2005، 64) .
1- مبنای سنجش در این روش ثابت و استاندارد است به گونه ای که امکان مقایسه نمونه های بزرگ در صنایع مختلف را فراهم می کند. سایر روش های سنجش سرمایه فکری از جهات زیر محدود هستند.
الف) از شاخص های مالی و غیر مالی منحصر به فردی استفاده می کنند که نمی توان به آسانی آنها را در یک معیار جامع واحد ترکیب کرد.
ب) متناسب با ویژگی های یک شرکت خاص هستند. از این رو، امکان استفاده از آنها برای انجام تحلیل های مقایسه ای در بین یک نمونه وسیع و متنوع از شرکتها کاهش می یابد.
ج) از اطلاعاتی استفاده می کنند که خاص برخی از شرکتها یا ملل است، برای نمونه داده های مرتبط با سهام.
2- کلیه داده های مورد استفاده در روش ضریب ارزش افزوده فکری ارزش افزوده از صورتهای مالی حسابرسی شده استخراج می شوند. بنابراین، محاسبات انجام شده عینی و قابل رسیدگی، هستند.
3- روش ضریب ارزش افزوده فکری یک تکنیک ساده و شفاف است. سادگی محاسباتی این روش امکان استفاده از آن را توسط ذینفعان برون سازمانی فراهم می کند. سایر روش های سنجش سرمایه فکری از این جهت محدود هستند که صرفاً گروه های درون سازمانی یا به وسیله مدل ها، تحلیل ها و اصولهای پیچیده قابل محاسبه هستند.
4- این روش در پژوهش های متعددی (به عنوان نمونه، فایدر وویلیامز ، شیو و چانگ و کاماث به کار گرفته شده است.
جدول 1-1: خلاصه ی نتایج تحقیقات انجام شده در ارتباط با سرمایه فکری
نام محقق نتایج به دست آمده از تحقیق
انواری رستمی و سراجی (1384) بیانگر اهمیت سرمایه فکری، درک اهمیت ارزش آن از سوی سرمایه گذاران و همبستگی بالای سرمایه فکری با ارزش بازار سهام شرکت های بورس اوراق بهادار تهران است.
پی تان ، پلومن و هنکک (2007) در پژوهش خود دریافتند که سرمایه فکری و عملکرد شرکت به طور مثبت با یکدیگر مرتبط بوده ، بعلاوه نرخ رشد سرمایه فکری نیزبه طور مثبت با عملکرد شرکت مرتبط می باشد. پی تن و پلومن هنکک ، 2007، 95-76) .
چن و همکارانش (2005) دریافتند که رابطه مثبت بین سرمایه فکری و عملکرد مالی جاری و آتی شرکت وجود دارد همچنین آن ها نشان دادند که سرمایه فکری می تواند بیانگر ایجاد ارزش اقتصادی در بازار باشد (چن و همکارانش ، 2005، 176-159).
وانگ (2008) نشان داد که ارتباط مثبت بین سرمایه فکری و ارزش بازار شرکتهای موجود در صنعت الکترونیک موجود در شاخص S&P500 امریکا وجود دارد(یانگ، 2008، 563-546).
باسی و بورن (1999) در بررسی 500 شرکت امریکایی یافتند که ارتباط مثبت بین سرمایه گذاری در بخش سرمایه فکری و عملکرد مالی شرکت ها وجود دارد (باسی و بورن ، 1999، 432-414).
نیکومرام ، رهنمای رودپشتی ، هیبتی (1387) نشان دادند که سرمایه فکری با بازده سرمایه گذاری و ارزش افزوده ارتباط معنادار وجود دارد و سرمایه فکری برروی این شاخص ها تأثیرگذار بوده است.
هافمن و همکارانش ، 2007 پس از بررسی 8 شرکت IT سوئدی به این نتیجه رسیدند که ریسک غیرسیستماتیک و ریسک کل رابطه معناداری با سرمایه فکری برقرار نکرده است اما گزارشگری ریسک سیستماتیک در بررسی با سرمایه فکری به شفافیت آن می افزاید.
5-1- فرضیه های تحقیق
برای پاسخ به سؤال های تحقیق فرضیه های زیر تدوین گردید:
1-فرضیه اصلی اول :بین سرمایه فکری و ریسک کل در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی اول : بین سرمایه فیزیکی و ریسک کل در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی دوم : بین سرمایه ساختاری و ریسک کل در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی سوم : بین سرمایه انسانی و ریسک کل در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
2-فرضیه اصلی دوم : بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی چهارم: بین سرمایه فیزیکی و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی پنجم : بین سرمایه ساختاری و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی ششم: بین سرمایه انسانی و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
3-فرضیه اصلی سوم : : بین سرمایه فکری و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط معنی داری وجود دارد.
فرضیه فرعی هفتم: بین سرمایه فیزیکی و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی هشتم: بین سرمایه ساختاری و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
فرضیه فرعی نهم: بین سرمایه انسانی و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.
4- فرضیه اصلی چهارم :
اندازه شرکت بر روابط سرمایه فکری و ریسک کل تأثیرگذار است.
5- فرضیه اصلی پنجم :
اندازه شرکت بر روابط سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک تأثیرگذاراست.
6- فرضیه اصلی ششم :
اندازه شرکت بر روابط سرمایه فکری و ریسک غیرسیستماتیک تأثیرگذاراست.
6-1- اهمیت و ضرورت تحقیق
همانطور که اشاره شد امروزه نحوه استفاده از دارایی های نامشهود تأثیر بسیار مهمی بر موقعیت و بقای سازمانها دارد به طوری که این موضوع باعث به وجود آمدن حوزه مطالعاتی و تحقیقاتی جدیدی در مدیریت شده است. مار و همکارانش دلایلی را برای توجه و اندازه گیری سرمایه فکری برشمردند که عبارت است از :
1- کمک رساندن به سازمانها برای تنظیم استراتژیها
2- ارزیابی اجزای استراتژی ها
3- کمک به تصمیمات گسترش و تنوع آنها
4- استفاده از نتایج اندازه گیری سرمایه های فکری به عنوان مبنایی برای جبران خدمات.
5- اندازه گیری ارزش و عملکرد شرکتها .
6- هم چنین اندازه گیری سرمایه فکری به طور کامل و دقیق، می تواند ارزش و عملکرد شرکتها را اندازه گیری کند چون در یک جامعه مبتنی بر دانش ، دانش بخش مهمی از ارزش یک کالا و نیز بخش مهمی از ثروت یک شرکت را تشکیل می دهد، و در نهایت باید گفت که شرکتها نه تنها نیاز دارند تا دارایی های نامشهود خود را شناسایی ، اندازه گیری و مدیریت کنند، بلکه باید همواره سعی کنند تا این دارایی های نامشهود را به طور مستمر بهبود بخشند. سازمان هایی که نتوانند دارایی های دانشی خود را به طور مستمر ارتقاء دهند بقاء خود را با خطر از دست دادن فنای خود مبادله می کنند. اگرچه ما قادر به اندازه گیری دقیق این سرمایه ها نیستیم ولی حداقل با توجه به آنها و اطلاع از نقش آنها در عملکرد سازمانی سازمان ها به اهمیت سرمایه گذاری بر این دارایی هایی پی خواهیم برد.
هم چنین با توجه به اهمیت روزافزون سرمایه فکری به عنوان عاملی جهت بهبود عملکرد شرکتها هدف این پژوهش بررسی رابطه بین مقیاس سرمایه فکری – که براساس 6 مدل مورد محاسبه قرار گرفته است.
7-1- اهداف انجام تحقیق
مهمترین اهداف انجام این تحقیق را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
1- شناسایی انواع دارایی های نامشهود، طبقه بندی آنها و روش های اندازه گیری آنها
2- بررسی تأثیر سرمایه های فکری برعملکرد سازمانها
3- بررسی میزان سرمایه انسانی
4- بررسی میزان سرمایه ساختاری
5- ارائه راهکارها و پیشنهادات لازم برای بهبود سطح این سرمایه های فکری
8-1 حدود مطالعاتی
قلمرو تحقیق، چهارچوبی را فراهم می نماید تا مطالعات و آزمون محقق در طی آن قلمرو خاص انجام پذیرد و دارای اعتبار باشد.
1-8- قلمرو مکانی تحقیق
این پژوهش کلیه شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران (بازار سرمایه ایران) را مورد بررسی قرار می دهند.
2-8- قلمرو زمانی تحقیق
دورۀ زمانی این پژوهش، 5 ساله از ابتدای سال 1383 تا انتهای سال 1387 است.
3-8- قلمرو موضوعی تحقیق
در این پژوهش ، بررسی و سنجش سرمایه فکری، موضوعی است که مورد کنکاش قرار می گیرد و در حوزه مدیریت سرمایه گذاری قابل بحث است.
9-1- تعریف واژه ها و اصطلاحات
سرمایه فکری: در سال های اخیر پژوهش های متعددی درخصوص سرمایه فکری صورت گرفته و این پژوهش ها منجر به چارچوب های متفاوتی جهت تعریف ، طبقه بندی و اندازه گیری آن شده است. آنچه تمامی نویسندگان در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که سرمایه فکری ارزش ناملموس یک سازمان را نمایش می دهد و تمامی تعاریف بر این اصل استوار است که سرمایه فکری، مجموع دارایی های ناملموس سازمان اعم از دانش (بخشی از سرمایه انسانی)، سرمایه ساختاری، سرمایه ارتباطی ، سرمایه سازمانی، سرمایه داخلی و سرمایه خارجی است (جعفری و رضایی نور، 1385، 42) .
سرمایه انسانی: شامل تمامی قابلیت های فردی ، استعدادها، دانش و تجربه کارکنان و مدیران سازمان بوده که هنگام ترک سازمان با خود می برند (جعفری، رضایی نور، 1385، 48) . دانش افراد منحصر به فرد بوده و شامل نوآوری، انعطاف پذیری، انگیزش، رضایت، ظرفیت یادگیری، وفاداری، آموزش و تحصیلات می گردد. از طرفی این سرمایه منشأ نوآوری و تجدید استراتیژیک سازمان می باشد (صالح و صبری، 2008، 54) .
سرمایه ساختاری (سازمانی یا داخلی): دانش سازمان و مستقل از افراد و پرسنل بوده و هنگام ترک محل کار توسط کارکنان در پایان یک روز کاری در سازمان باقی می ماند. از جمله می توان به دارایی های فکری، پایگاه داده ها، قراردادها، سیستم ها و رویه های سازمانی، سیستم اداری، بهترین عملکرد و ... اشاره نمود (ادوینسون و مالون، 1997، 71) .
سرمایه ارتباطی (مشتری یا خارجی): بیانگر دانش یا ارزشی است که بین منابع خارجی سازمان مانند مشتریان، عرضه کنندگان کالا و خدمات، بستانکاران، شبکه ها و کانال های توزیع و ... ارتباط برقرار می کند(بوزولان و ریسری، 2003، 558-543) . منابع خارجی شناخت مثبتی برای شرکت از طریق نماد، شهرت، وفاداری مشتری، توان تجاری، ظرفیت ایجاد ارتباط با واحدهای تأمین مالی و فعالیت های زیست محیطی ایجاد می نماید (صالح و همکارش،2008، 28) .
ریسک : انحراف از بازده مورد انتظار و به عبارت دیگر ریسک از نظر آماری انحراف معیار از بازده موردانتظار است (رهنمای رودپشتی و فرزین،1382، 171) .
ریسک غیرسیستماتیک: آن قسمت از تغییرپذیری در بازده کل اوراق بهادار را که به تغییرپذیری کلی بازار بستگی ندارد، مانند ریسک تجاری، مالی، نقدینگی و ...( تهرانی و نوربخش ، 1384، 123)1.
ریسک سیستماتیک: انحراف در بازده موردانتظار که با عوامل بیرون از شرکت (بازار وعوامل اقتصادی) مرتبط است و تحت کنترل مدیریت شرکت نمی باشد، به عنوان ریسک سیستماتیک با ریسک مهمی تعریف می کنیم (رهنمای رودپشتی و فرزین،1382، 171)2.
ضریب B : شاخصی است که برای تعیین تغییرات قیمت یک سهم نسبت به شاخص قیمت کل سهام (جهان خانی و پارسائیان، 1375، 17)3.
بازده تحقق یافته (بازده واقعی) : بازدهی است که واقع شده، یا بازدهی است که کسب شده و به وقوع پیوسته . یکی از روش های متداول در محاسبه نرخ بازده واقعی روش اضافه ارزش است. این روش ناظر برعملکرد گذشته شرکت است، که علاوه بر تغییرات قیمت سهام، سود دریافتی در طی سال مدنظر قرار می دهد(نقش تبریزی، 1384، 57)4.
بازده مورد انتظار : تخمینی از بازده یک دارایی که سرمایه گذاران انتظار دارند در یک دورۀ آینده به دست آورند و معمولاً بازده مورد انتظار با عدم اطمینان و یا ریسک رو به رو است(راعی و سعیدی،1385 ، 118)5.
بازار متقارن: به بازاری گفته می شود که در آن مصالحه بین ریسک و بازده وجود داشته باشد. از مشخصه های این بازار ، نرخ بهره بدون ریسک عقلایی بازار، وجود بازار کارا، نرخ رشد عقلایی تورم موردانتظار، تناسب بین نرخ بهره وام دهی با نرخ بهره وام گیری می باشد (تهرانی و نوربخش ،1384، 124)6.
بازار نامتقارن : به بازاری گفته می شود که در آن مصالحه بین ریسک و بازده وجود نداشته باشد. و از مشخصه های این بازار، بالا بودن نرخ بهره بدون ریسک واقعی اقتصادی و موجود صرف ریسک منفی، ناکارایی بازار، بالا بودن نرم تورم مورد انتظار بازار و تفاوت عمده بین نرخ بهره وام¬گیری می باشد ( همان منبع، 124)7.
فصل دوم
مروری بر ادبيات تحقيق
1-2 مقدمه
امروزه دانش منبع کلیدی استفاده و مزیت رقابتی شده است. همزمان با توسعه ارزش بازار سازمان های دانش محور، در دهه 1990 علاقه مندی وسیعی نسبت به مقوله سرمایه فکری پدید آمد. اولین بار رتبه های مفهوم سرمایه فکری در سال 1969 توسط اقتصاد دانی به نام جان کنت گالبرت بیان گردید، دانش به عنوان یک دارایی در مقایسه با انواع داراییها، دارای این طبیعت منحصر به فرد است که هر چه بیشتر استفاده شود، به ارزش آن افزوده می شود . اجرای یک استراتژی های مؤثر مدیریت دانش و تبدیل شدن به یک سازمان دانش محور، به عنوان یک شرط الزامی برای موفقیت سازمان هاست.
تعاریف مختلفی از سرمایه فکری در منابع مختلف ارائه شده است آنچه که تمامی نویسندگان در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که سرمایه فکری صورتی از دانش است که مزیت رقابتی ایجاد می کند و ارزش ناملموس یک سازمان را نمایش می دهد.اما هنوز بر سر یک تعریف خاص توافق ندارند ولی به هر حال ترکیب روشنی بین وجه نظری و کاربرد عملی سرمایه فکری وجود ندارد. اغلب صاحبنظران سرمایه فکری را به سه دسته سرمایه مشتری، سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری تقسیم می کنند. اگر مفاهیمی را که توسط محققان مختلف مورد استفاده قرار گرفته مورد بررسی قرار گیرد، گروهی از مفاهیم مشابه از میان واژه ها و ساختارها از قبیل نامشهودها، دانش و ایجاد ارزش هویدا می شود. از این رو در راستای تصور اولیه، سرمایه فکری ممکن است به عنوان مجموعه تمام دانش تعریف شود (استوارت ،1997، 25) . که به وسیله کارکنان و شرکت در اختیار قرار گرفته شده است و یک مزیت رقابتی را ایجاد می کند و یا به تعبیری سرمایه فکری را از مدار فکری از قبیل دانش، اطلاعات، اموال و تجزیه فکری تعریف کرده اند(بنیتس،2000، 101) ، که شرکت ها به وسیله آنها می توانند مزیتی در جهت ایجاد ثروت داشته باشند.
از این گذشته می توان با سرمایه فکری به عنوان ترکیبی از دارایی های نامشهود یا دارایی های بی اهمیت که در ترازنامه افشا نمی شوند رو به رو شد و اگر این سرمایه فکری خوب مدیریت شود قادر است برای شرکت ها مزیت رقابتی و در نتیجه ایجاد ارزش به وجود آورد.
در سال 1997 ادوینسون و مالون سرمایه فکری را به دانشی که می توان به ارزشی تبدیل شود تعریف کرده اند. بروکینگ در سال 1996 سرمایه فکری ترکیبی از چهار بخش عمده دارایی های بازار، دارایی های انسانی محور، دارایی های فکری ، دارایی های زیر ساختی تعریف کرده است. بنتیس در سال 2000 سرمایه فکری را به صورت مفهومی که تمامی منابع ناملموس و ارتباط داخلی آن ها را طبقه بندی می کند تعریف نموده است . بنابراین مدیران نیاز دارند که بتوانند اثر تلاش های مدیریت دانش را بر عملکرد سازمان خود اندازه گیری کنند. به صورت تاریخی در علم حسابداری، دارایی های ناملموس در سرفصل تحت عنوان «سرقفلی» جای می گرفت و سرمایه فکری بخشی از این سرفصل به شمار می آمد لیکن روشی برای شناسایی واندازه گیری این موارد ناملموس در سازمان ها فراهم نمی آورد. در پاسخ، مدل های اندازه گیری جدید در سطح سازمانها، سعی در ترکیب نمودن جنبه های ارزش افزای مالی و غیرمالی سازمان برای گزارش دهی می نماید. هدف اصلی در فصل حاضر، بیان ادبیات موضوعی و مبانی نظری تحقیق می باشد. بدین منظور ابتدا تاریخچه و مبانی نظری و نظریه های مربوط به سرمایه فکری را مطرح نمود. و سپس به تعریف سرمایه فکری از دیدگاه های مختلف پرداخته و در بخش دوم مدل های طبقه بندی سرمایه فکری مطرح و در بخش سوم روش های اندازه گیری و سنجش سرمایه فکری بیان شده است و در نهایت در بخش پایانی به بررسی سوابق تحقیق اختصاص د اده شده است.
2-2- بخش اول : نظریه های مربوط به سرمایه فکری
1-2-2- تعاریف مختلف سرمایه فکری
3-2- بخش دوم : مدل های طبقه بندی سرمایه فکری
4-2- بخش سوم : روش های اندازه گیری سرمایه فکری
1-4-2- طبقه بندی روش اندازه گیری سرمایه فکری
5-2- نحوه محاسبه سرمایه فکری(با استفاده ازمدل پالیک) وشاخص¬های عملکرد مالی شرکت ها
2-2- بخش اول : نظریه های مربوط به سرمایه فکری
«دراکر» (1993) اندیشمند معروف مدیریت می گوید ما در حال وارد شدن به یک جامعه دانشی هستیم که در آن منابع اقتصاد اصلی، دیگر سرمایه بیشتر، منابع طبیعی و نیروی کار بیشتر و ... نیست. قرن 21، قرن اقتصاد دانش است. که قبل از آن اقتصاد صنعتی حاکم بوده است. در این اقتصاد، استفاده از دانش به عنوان عامل تولید، نقش کمی داشته است در صورتی که در اقتصاد دانشی، دانش یا سرمایه فکری به عنوان یک عامل تولید ثروت در مقایسه با سایر دارایی های مشهود فیزیکی، ارجعیت بیشتری پیدا می کند. در این اقتصاد دارایی های فکری به خصوص سرمایه های انسانی جز مهمترین دارایی های سازمان محسوب می شود و موفقیت بالقوه سازمان ها ریشه در قابلیت های فکری آنها دارد تا دارایی های مشهود.
دارایی های نامشهود شرکتها عامل مهمی در حفظ و تحقیق مزیت رقابتی پایدار آنها می شوند در مقایسه با سایر دارایی های مشهود، محیط کسب و کار آنها را به طور شگفت انگیزی تغییر می دهد. در قرن 21 برروی اطلاعات، فناوری اطلاعات، تجارت الکترونیک ، نرم افزارها، مارک ها، حق الاختراع، تحقیقات و نوآوری ها و www و ... سرمایه گذاری می شود که همگی جز دارایی های نامشهود و سرمایه فکری دانش هستند تا جز دارایی های مشهود (سالیوان، 2000، 91) .
در پارادایم صنعتی قدیم شرکت ها تحت اصول اقتصاد کمیابی عمل می کردند ولی امروزه این اصول صدق نمی کند. و شرکت ها در اقتصاد دانش تحت اصول اقتصاد فراوانی عمل می کنند. که این اقتصاد منابع و دارایی ها را به میزان فراوان در اختیار شرکت ها قرار می دهد که این نوع دارایی ها از نوع نامشهود است مثل فراوانی اطلاعات در اینترنت است ( همان منبع، 92)2 .
در اقتصاد دانش مهمترین دارایی ، نامشهود هستند که استفاده از آنها از ارزش آنها کم نمی کند و حتی به ا رزش آنها می افزاید . مثل دانش و سرمایه فکری و ... هستند. در صورتی که دارایی هایی مثل زمین، ماشین آلات و سرمایه پولی و... هستند که استفاده از آنها از ارزش آنها می کاهد.
امروزه سازمان ها نیاز دارند تا بتوانند دارایی های خود را از نو طبقه بندی کنند و باید آنها اهداف استراتژیک آنها را حمایت کنند و سهم آن ها را از ارزش سازمان به صورت کمی در آورند تا بتوانند این دارایی ها را با دارایی های رقبای خود بررسی کنند.
در عصر حاضر این دارایی های نامشهود دارای ارزش هستند، چون وقتی شرکت ها (کسب و کارها) فروخته می شود و بخشی از ارزش آنها به صورت سرقفلی نامگذاری و برچسب می خورد.
که بر طبق تفکر «هوریب» سرقفلی، تفاوت بین ارزش واقعی (بازاری) شرکت و ارزش دفتری آن است (بنیتس،2000، 101) .
در این زمینه شرکتها نه تنها نیاز دارند دارایی های نامشهود خود را شناسایی، اندازه گیری و مدیریت کنند بلکه باید همواره سعی کنند تا این دارایی های نامشهود را به طور مستمر ارتقاء و بهبود بخشند. سازمان هایی که نتوانند دارایی های دانشی خود را به طور مستمر ارتقا دهند بقاء خود را با خطر از دست دادن و فنای خود، مبادله خواهند کرد( همان منبع، 102) .
1-2-2- تعاریف مختلف سرمایه فکری
در رابطه با سرمایه فکری تعاریف مختلفی ارائه شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد:
1- بنتیس (1996) و (1999) که سرمایه فکری به عنوان منبع جدیدی برای سازمان، جهت رقابت و موفقیت در بازار به شمار می آید. در تعریفی دیگر وی معتقد است که سرمایه فکری تلاش برای استفاده مؤثر از دانش در مقابل اطلاعات می باشد ( همان منبع، 102) .
2- روس و روس (1997) که سرمایه فکری مجموع دارایی های پنهان شرکت مانند نمادهای تجاری، حق اختراع و ... می باشد که در برگیرنده کلیه دارایی هایی است که در صورت های مالی منعکس نمی گردد. سرمایه فکری به عنوان مهمترین منبع ایجاد مزیت رقابتی شرکت به حساب می آید (روس و همکارانش، 1997، 426-413) .
3- استیوارت در سال 1997 سرمایه فکری را بدین گونه تعریف کرده است که شامل دانش، اطلاعات، دارایی فکری و تجربه می باشد که به عنوان ذهن برتر با دانش کلیدی تلقی می گردد.
4- ادوینسون و مالون نیز در سال 1997سرمایه فکری به تفاوت بین ارزش بازار و ارزش دفتری شرکت اشاره دارد تعریف کرده اند.
5- سویبی در سال 1998 سرمایه فکری را دانشی تعریف کرده است که در راستای ارزش آفرینی استفاده می گردد. طبق این تعریف سرمایه فکری به عنوان دانش ، مهارت و توانایی هایی است که می تواند به ثروت و ارزش هایی تبدیل شود که نتیجه آن ارزش آفرینی است.
6- اندریسن واستم در سال 2004 سرمایه فکری را منابع نامشهود در اختیار یک شرکت بوده تعریف کرده اندکه مزیت متناسبی به شرکت ارائه داده وترکیب آنها، منافع آتی به دنبال دارد.
3-2- بخش دوم : مدل های طبقه بندی سرمایه فکری
در زمینه طبقه بندی اجزاء سرمایه فکری تاکنون مدل های زیادی ارائه شده است که هر یک از این طبقه بندی ها از جهاتی به تبیین اجزای سرمایه فکری پرداخته است که در ادامه این طبقه بندی ها را با نام محققان آنها ذکر می کنیم ولی باید توجه داشت که همانند، سرمایه فکری ، هنوز یک تعریف طبقه بندی جهانشمولی دربارۀ اجزا سرمایه فکری وجود ندارد لذا از جهات زیادی شباهت هایی بین تعاریف مختلف مشاهده می شود و تمامی این طبقه بندی ها و تعاریف بر این اصل استوار است که سرمایه فکری، مجموع داراییهای ناملموس سازمان اعم از دانش بخشی از سرمایه انسانی ،سرمایه ساختاری ، سرمایه ارتباطی، سرمایه سازمانی، سرمایه داخلی و سرمایه خارجی است برخی از طبقه بندی های ارائه شده به شرح زیر است :
جدول 1-2 : برخی طبقه بندی های ارائه شده سرمایه فکری
طراحی شده توسط چهارچوب مدل طبقه بندی
ماچلوپ(1962) کار ویژه تولید دانش سرمایه گذاری در سرمایه دانشی - هزینه های تولید رشد اقتصادی
اسویپی(1997) کنترل دارایی های نامحسوس ساختار داخلی - ساختار خارجی - شایستگی
کاپلان و نورتون (1992) کارت امتیازی متوازن دیدگاه فرآیندهای داخلی - دیدگاه مشتری - دیدگاه یادگیری و نوآوری - دیدگاه مالی
ادوینسون و مالون (1997) شمای ارزشی اسکاندیا سرمایه انسانی - سرمایه ساختاری
ببر (2000) کارت امتیازی متوازن عواید کلی ، عواید دارایی های محسوس، عواید سرمایه دانشی، سرمایه دانشی
1-3-2- ادوینسون و مالونه (1997)
این دو از طرح ارزش اسکاندیا خود، سرمایه فکری را به دو جزء سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری ارائه کرده اند.
نمودار 1-2 : طرح ارزش اسکاندیا
منبع : (کاپلان، 1996، 85-75)
در این طبقه بندی «ادوینسون» و «مالونه» سرمایه مشتری را در زیر و زمره سرمایه ساختاری قرار داده است که در بیشتر طبقه بندی های دیگر این کار صورت نگرفته است و برای سرمایه ساختاری دو سرمایه سازمانی و مشتری را در نظر گرفتند و برای سرمایه سازمانی نیز دو سرمایه فرآیندی و نوآوری را مطرح کردند . در این طبقه بندی سرمایه سازمانی شامل فلسفه سازمان، سیاست ها و سیستم هایی برای استفاده از قابلیت های سازمان است و سرمایه فرآیندی شامل مالکیت معنوی و سایر دارایی های نامشهود است.
2-3-2- سویبی (1997)
«سویبی» طبقه بندی خود را به صورت ساختار داخلی، ساختار خارجی و شایستگی کارکنان ارائه کرده است. این طبقه بندی بنام ناظر دارایی نامشهود معروف است.
منظور از شایستگی کارکنان همان سرمایه انسانی مطرح شده در طبقه بندی های قبلی است و منظور از ساختار داخلی، سرمایه ساختار یا سازمانی و منظور از ساختار خارجی ، سرمایه مشتری یا ارتباطی است البته باید توجه داشت که سویبی چهار حوزه کلیدی را در سه جزء خود قرار داده که عبارتند از رشد ، کارایی، پایداری و بازسازی. براساس این چهارچوب یک سری شاخص هایی استخراج کردند . مشکل این طبقه بندی به صورت زیر است.
نمودار 2-2: طبقه بندی سویبی از طریق چهارچوب ناظر دارایی نامشهود
منبع: (برینان و همکاران، 2000، 170)
منظور از شایستگی فردی کارکنان ، توانایی و ظرفیت آنها برای عمل کردن در موقعیت ها و شرایط مختلف است و منظور از ساختار داخلی هم شامل فرهنگ رسمی داخل سازمان و نیز شامل فن امتیازها، مفاهیم، مدل ها ، پایگاه داده ها و سیستم های داخلی است و ساختار خارجی شامل روابط سازمان با مشتریان، عرضه کنندگان شهرت و مارک های تجاری است به عقیده «سویبی» شایستگی فردی کارکنان (سرمایه انسانی) برای یک سازمان حیاتی است بخاطر آنکه بدون وجود آن، سازمان قادر به فعالیت نیست و این شایستگی شامل مهارت ها، آموزش ، تجربیات و غیره است .
3-3-2- طبقه بندی نورتون و کاپلان (1992)
«نورتون» و «کاپلان» کارت امتیازی خود در سال 1992 ارائه کردند که این چهارچوب ابتدا عملکرد یک سازمان را در چهار حوزه یا دیدگاه مشتری، فرآیندهای داخلی ، رشد و یادگیری و مالی اندازه گیری می کند. این چهارچوب بیانگر یک مجموعه از روابط علی - معلولی میان معیارهای خروجی محرک های عملکردی یک سازمان بود. این چهارچوب می توانست نتایج مالی و نامشهود یک سازمان را بطور همزمان کنترل و اندازه گیری کند. با نگاهی به این چهارچوب این نکته مشخص می شود که دیدگاه مشتری همان سرمایه مشتری و دیدگاه رشد و یادگیری همان سرمایه انسانی و دیدگاه فرآیندهای داخلی همان سرمایه ساختاری و دید گاه مالی همان سرمایه مالی و مشهود است. این چهارچوب به علت کاربرد و برنامه ریزی استراتژیک ، اندازه گیری عملکرد دارایی های نامشهود از معقولیت بسیاری برخوردار شده است.
نمودار 3-2: چهارچوب کارت امتیازی متوازن
منبع : (چن و پیک ، 2005، 387)
4-2- بخش سوم : روش های اندازه گیری سرمایه فکری
1-4-2- طبقه بندی روش های اندازه گیری سرمایه فکری
به اعتقاد ادوینسون و مالون، جایگاه ارزش از ادغام سه نوع سرمایه فکری فوق الذکر جهت نیل به نتایج مطلوب ایجاد می گردد. بنابراین ضروری است تا این سه نوع سرمایه سازمانی چنان با یکدیگر متعامل شوند که موجب ایجاد ارزش گردند(ادوینسون و مالون، 1997، 71) .
در حال حاضر سیستم های حسابداری تحت تأثیر عوامل سنتی کار، مواد وسرمایه مالی میباشد و اهمیت دانش بعنوان عاملی مؤثر در تولید و ایجاد ثروت نادیده گرفته شده است. این در حالی می باشد که نگرش واقع بینانه به اهمیت در حال گسترش سرمایه های ناملموس، نیاز ما را به ا ین سرمایه ها دو چندان نموده است. در محیط تجاری کنونی، اندازه گیری ارزش سازمانی با استفاده از روش های سنتی حسابداری ناکافی می باشد. روش های سنتی، ارزش نهفته در مهارت، تجربه، قابلیت یادگیری افراد و همچنین ارزش موجود در شبکه ارتباطات میان افراد وسازمان ها نادیده می گیرد. تلاش های زیادی جهت تشییع تفاوت میان ارزش بازاری شرکت ها انجام گرفته است. مشهورترین این روش ها روش ترازنامه نامرئی، کنترل دارایی های ناملموس و کارت نمره متوازن، روش ارزش افزوده اقتصادی، روش شاخص سرمایه فکری، روش کارگزار تکنولوژی، روش نرخ بازده دارایی ها، روش تشکیل سرمایه بازار ، روش سرمایه فکری مستقیم، روش جهت یابی تجاری اسکاندیا، روش های مالی و مدل مدیریت سرمایه فکری که در زیر به تحلیل ویژگی های هر یک از این روش ها توسط علی اصغر انواری رستمی اشاره خواهد شد:
2-4-2- ارزش افزوده اقتصادی
در این روش از معیارهایی نظیر بودجه بندی سرمایه ای، برنامه ریزی مالی، تعیین هدف ، اندازه گیری عملکرد ، ارتباط با سهامداران و جبران خدمات تشویقی برای تعیین راه هایی که از طریق آنها ارزش شرکت افزوده یا کم می شود. نقاط قوت این روش همبستگی آن با قیمت سهام است. و عیب این روش پیچیدگی آن می باشد. از آنجائیکه این روش از دارایی های دفتری با اتکا به هزینه های تاریخی بهره می گیرد و ارزش دفتری نیز با ارزش بازار فعلی مطابقت چندانی ندارد ممکن است ارزش کم دارایی های ناملموس ، چندان مناسب نباشد.
3-4-2- کارت نمره متوازن
این روش ابزاری را جهت ایجاد ثبات در استراتژی های آینده شرکت بدست می دهد. این روش شرکتها را قادر می سازد. تا نتایج مالی را همزمان با نظارت و کنترل در ایجاد ظرفیت ها و اکتساب دارایی های ناملموس که به آنها برای رشد در آینده نیاز دارند، دنبال کنند. این روش گذشته و حال شرکت را با آینده¬اش مرتبط می¬نامید و ابزاری دراختیار مدیریت شرکت قرار می دهد تا استراتژی¬های گوناگونی را برای شرکت تعریف و آنها را کنترل نماید.
کاپلان ونورتون معتقدند که این روش نوعی سیستم اندازه گیری است که با استفاده از معیارهای کیفی، میزان استراتژی های به اجرا درآمده شرکت را نشان می دهد. این روش اهداف و معیارها را از چهار زمینه یا دیدگاه نشان می دهد این دیدگاه ها عبارت است از دیدگاه مالی، دیدگاه مشتری ، دیدگاه فرآیندها ، داخلی و دیدگاه نوآوری و یادگیری. این روش تا حدی ایستا بوده است و برای هر شرکت خاص می باشد.
4-4-2- ترازنامه نامرئی
این روش به منظور نشان دادن دارایی های شرکت مبتنی بر دانش طراحی شده است. این روش در واقع توسعه ای در حسابداری منابع انسانی به شمار می آید. در این روش سرمایه فکری شرکت به دو دسته سرمایه فردی و سرمایه ساختاری تقسیم می شود. شاخص اصلی سرمایه فردی همان شایستگی حرفه ای و خبرگی کارکنان کلیدی که استراتژی های یک شرکت را تشریع می کنند، می باشد و سرمایه ساختاری شامل مزیت رقابتی یک شرکت و توانایی های کارکنان آن مانند شهرت، تجربه و روش های خاص تولیدی می باشد. این مدل مبتنی بر معیارهای کیفی است و توانایی ارزیابی کمی ارزش سرمایه فکری را ندارد.
5-4-2- کنترل دارایی های ناملموس
این روش در پی اندازه گیری دارایی های ناملموس شرکت بر روش ساده می باشد. در این راستا معیارهای مناسب متعددی را معرفی نموده و هدف از آن ایجاد بینش و دیدگاهی جامع از موقعیت سرمایه فکری شرکت می باشد.
در این روش ضروری است که تا معیارها با واقعیت های هر شرکت مطابقت داده شده و تعدیل شود. عیب عمده این روش در آن است با تمامی شرکت ها و موقعیت ها قابل انطباق نمی باشد. از این روش برای طراحی سیستم های اطلاعاتی و یا انجام ممیزی ها بهره گرفته می شود.
6-4-2- روش جهت یابی تجاری اسکاندیا
این روش براساس منطق و مفهوم ارائه شده و در روش ترازنامه نامرئی بنا نهاده شده است. و شرکت اسکاندیا صریح آن به شمار می آید. این شرکت عملکردش را براساس 30 شاخص عملکرد کلیدی در زمینه های مختلف نظارت می نماید. این روش علاوه بر زمینه های سنتی مالی، به مشتریان، منابع انسانی و توسعه و بازارآفرینی نیز نظارت دارد. این روش علی رغم کاملتر بودن در زمینه تشریع بهتر عملکرد تجاری ، قادر به کمی سازی ارزش سرمایه فکری نمی باشد.
7-4-2- شاخص سرمایه فکری
این روش در تلاش است تا شاخص های پراکنده را در مجموعه ای واحد ارائه نماید. این معیار جنبه های مختلفی را در بر می گیرد. مزایای این روش در آن است که معیاری غیرمتعارف را ارائه می نماید، بر نظارتی پویا در خصوص سرمایه فکری متمایز می باشد، توان احتساب عملکرد دوره های قبلی را داشته و نگرشی واحد، کلی و جامع از شرکت ارائه می نماید. این روش به مدیران اجازه می دهد که تأثیراتی که یک استراتژی به خصوص در سرمایه فکری شرکت دارد را درک نماید و گزینه های متعدد را با هم مقایسه نماید. تا مشخص شود کدام از آنها از حیث سرمایه فکری مرجع می باشند.
8-4-2- نرخ بازده دارایی ها
نرخ بازده دارایی های شرکت نرخی است که با آن می توان متوسط صنعت را مقایسه کرد تا اختلاف آن با متوسط صنعت بدست آید. اگر اختلاف مذکور صفر یا منفی باشد، شرکت از سرمایه فکری برخوردار نیست. اگر این اختلاف مثبت باشد، فرض می شود که شرکت در صنعت خود از سرمایه فکری اضافی برخوردار است . در صورت وجود مازاد بازده نسبت به صنعت، این میزان بازده اضافی در متوسط دارایی های ملموس شرکت ضرب می شود تا متوسط عایدات اضافی سالانه 2شرکت، محاسبه شود.
که تقسیم این عایدات اضافی بر متوسط هزینه سرمایه شرکت، ارزش سرمایه فکری شرکت را بدست می دهد. ضریب عمده این روش ، فرمول ساده آن و قابل دسترس بودن تمامی اطلاعات موردنیاز در صورت های مالی تاریخی شرکت می باشد. عیب عمده این روش در فقدان ارائه اطلاعاتی است که مدیران برای مدیریت مؤثر سرمایه فکریشان به آنها نیازمند می باشند.
9-4-2- روش تشکیل سرمایه بازار
این روش معیاری از ارزش بازار، سرمایه فکری شرکت را ارائه می دهد. در این روش فرض بر این است که تشکیل سرمایه اضافی یک شرکت نسبت به حقوق صاحبان سهام آن، همانا بیانگر سرمایه فکری موجود در آن می باشد. این روش مبتنی بر عرف بازارهای سرمایه و برآورد قیمت سهام است. در این روش جهت سنجش و اندازه گیری سرمایه فکری ضروری است تا صورت های تاریخی در مقابل اثرات تورم یا هزینه های جایگزینی آنها تعدیل شوند. براساس روش یاد شده ، سرمایه فکری در شرکت های تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات، تمامی ارزش شرکت را تشکیل خواهد داد چرا که تفاوت فاحشی میان ارزش بازار و ارزش دفتری پائین اینگونه شرکت ها وجود دارد.
10-4-2- کارگزار تکنولوژی
این نگرش نوعی پیشرفت در امر سنجش و اندازه گیری سرمایه فکری به شمار می آید چرا که شرکت را قادر می سازد تا ارزش پولی سرمایه فکریشان را محاسبه نمایند. بروکینگ سرمایه فکری را ترکیبی از چهار جزء دارایی های بازار، دارایی های مبتنی بر انسان، دارایی های مالکیت معنوی، دارایی های زیربنایی می داند( بروکینگ،1997، 207) .
دارایی های بازار مزایای بلقوه ای که یک سازمان از دارایی های غیرملموس مرتبط با بازار کسب می کند را متعادل می نماید.
11-4-2- روش سرمایه فکری مستقیم
تأکید این روش اندازه گیری ارزش سرمایه فکری ابتدا بر شناسایی اجزای مختلف آن و سپس ارزیابی هر یک از این اجزا قرار گرفته است. با تعیین اجزای سرمایه فکری شرکت و تعیین ارزش هر یک از این اجزا می توان ارزش کلی سرمایه فکری شرکت را محاسبه نمود.
این روش پیچیده ترین اما دقیق ترین ابزار اندازه گیری سرمایه فکری است. عیب اصلی این روش در ضرورت شناسایی تعداد زیادی از اجزا و یا ارزش گذاری هر یک از آنها می باشد که موجب پر هزینه و پیچیده شدن این روش می گردد.
12-4-2- روش های مالی و مراحل اندازه گیری مالی سرمایه فکری
براساس این روش سرمایه فکری شرکت متشکل از سرمایه انسانی، سرمایه مشتری و سرمایه ساختاری است و نقاط تلاقی آنها با هم ترکیبی از سرمایه فکری را نشان می دهد. ترکیب سرمایه انسانی و مشتری منجر به روابط افراد و نزدیکی آنها با مشتریان و به کارگیری خلاقیت های آنها جهت پاسخگویی به نیازهای خاص مشتریان می گردد. ترکیب سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری منعکس کننده توانایی شرکت در انتقال نامهای تجاری به مشتریان است و به کیفیت ارزشی که مشتریان به نام تجاری شرکت می دهند مرتبط می باشد.
13-4-2- مدل مدیریت سرمایه فکری
زمانی که از سنجش و اندازه گیری صحبت می کنیم، ابتدا ضروری است تا منابع غیرملموس و حیاتی شرکت که نیازمند نظارت مدیریت هستند را به منظور نیل به اهداف استراتژیک یا برای ارتقای مزیت اصلی آنها شناسایی نموده و سپس باید اشخاص ثابتی که دارای اطلاعات معتبری درباره ارزش واقعی شرکت هستند را شناسایی کرد. فرآیند مدیریت سرمایه فکری دارای سه مرحله اساسی شناسایی، اندازه گیری و مدیریت این منابع می باشد.
14-4-2- کیوتوبین
روش کیوتوبین ، توسط جیمز توبین برنده نوبل اقتصاد توسعه داده شد. این نسبت ارتباط بین ارزش بازار یک شرکت و ارزش جایگزینی آن شرکت هزینه جایگزینی دارایی های آن شرکت را اندازه گیری می کند. به صورت تئوری در بلندمدت این نسبت به سمت واحد میل می کند. اما شواهد تجربی نشان می دهد که در همین زمان این نسبت می تواند به طور معناداری با عدد یک متفاوت باشد. نسبت کیوی توبین در اصل بسیار شبیه به نسبت بازار به دفتر می باشد.
با این تفاوت که توبین در هنگام محاسبه هزینه جایگزینی دارایی های فیزیکی را به جای ارزش دفتری دارایی های فیزیکی به کار می گیرد. نسبت حاصله به این شکل به کار می رود که چنانچه نسبت کیوی توبین یک شرکت بزرگتر از مقدار واحد و نیز بزرگتر از مقدار کیوی رقابتی باشد، شرکت مزبور توانایی کسب سود بیشتر از شرکت های مشابه را داراست.
15-4-2- هوش سرمایه انسانی
فیتز- انز روش هوش سرمایه انسانی را بدین نحوه توسعه داد که مجموعه هایی از شاخص های سرمایه انسانی جمع آوری شده را از طریق یک پایگاه داده ، الگوبرداری نمود. بنا به عقیده فیتز- انز در زمانی که هزینه نیروی انسانی بالغ بر 40 درصد از هزینه سازمان ها را شامل می شود. فیتز انز مدعی است که وظایف بخش منابع انسانی در یک سازمان می باید فراتر از مواردی نظیر جذب، آموزش و جبران خدمات باشد. هم چنین در زمانی که دانش به یک عنصر جدی در موفقیت اقتصادی تبدیل شده است، اندازه گیری و مدیریت دارایی های فکری یک وظیفه بحرانی کسب و کار می باشد.
16-4-2- مدل کارگزار فناوری
این مدل توسط بروکینگ توسعه داده شده است و دانش سازمانی را به چهار طبقه : دارایی های انسان- محور، دارایی های زیرساختی ، دارایی های فکری و دارایی های بازار تقسیم می کند و ارزش سرمایه فکری سازمان را طی یک فرآیند ارزیابی مشخص می کند. و هر یک از مدل بوسیله پرسشنامه های ممیزی مخصوص درباره متغیرهای مرتبط با طبقه دارایی ها بررسی می شود.
17-4-2- روش ارزشگذاری جامع
این روش توسط مکفرسون توسعه یافت، ارتباط مابین اندازه گیری ارزش شرکت سرمایه فکری و مقادیر پولی را به منظور ارزش گذاری جامع کسب و کار مورد استفاده قرار می دهند. این روش سه دسته ارزش زیر را مورد استفاده قرار می دهد.
ارزش اصلی که نشان دهنده اثربخشی داخلی شرکت است.
ارزش فرعی که توسط اثربخشی توزیع شرکت اندازه گیری می شود.
ارزش ابزاری که نشان دهنده فشارها در محیط رقابتی می باشد.
5-2- ارزیابی تحلیلی - تطبیقی و مدل های سنجش سرمایه فکری
جدول 2-2نتایج تحلیلی - تطبیقی روش های مختلف سنجش و اندازه گیری سرمایه فکری ارائه می نماید. هر یک از این روش ها برحسب کمی یا کیفی بودن، مبتنی بر عملکرد گذشته ویا آینده بودن و قابل الگوبرداری بودن یا نبودن مورد مقایسه قرار می گرفته اند.
جدول 2-2 : مقایسه ارزش گذاری سرمایه های فکری(رودو ولیرت)
روش کمی یا کیفی عملکرد تاریخی یا آینده قابلیت استفاده در الگوگیری
ترازنامه نامرئی
سرمایه ساختاری
سرمایه فردی تا حد کمی مبتنی بر هزینه های تاریخی خیر
کنترل دارایی های ناملموس
دید بیرونی
دید درونی
شایستگی افراد
دارایی های ناملموس کیفی هر دو خیر
کارت نمره متوازن
دید مالی
دید مشتری
دید فرآیند
دید نوآوری و یادگیری کیفی هر دو خیر
ارزش افزوده اقتصادی
طرح ریزی مالی
بودجه بندی
هدف گذاری ، جبران کمی مبتنی بر هزینه های تاریخی فقط درونی
شاخص سرمایه فکری
استراتژی و معیارهای مالی و غیرمالی تک معیاره مبتنی بر عوامل بالقوه ایجاد ارزش کننده محدود
کارگذار تکنولوژی
دارایی های بازار
دارایی های انسانی
مالکیت معنوی دارایی های زیربنایی از نظر کیفی به کمی شدن هر دو نگرش محدود
نرخ بازده دارایی ها
عملکرد کلی دارایی ها تک معیاره مبتنی بر هزینه های تاریخی بلی
سرمایه فکری مستقیم
بازار
مالکیت معنوی
تکنولوژی
دارایی های انسانی کمی مبتنی بر اجزای دارایی های بازار بلی
6-2- طبقه بندی شیوه اندازه گیری سرمایه فکری از دید کلینت و دارن
شیوه های اندازه گیری برای دارایی های نامشهود در درون چهار مقوله اصلی از شیوه های اندازه گیری جا داده شده است این طبقه بندی ها با توسعه طبقه بندی های لوثی و ویلیامز ، 2000 توسط بارن و همکاران ،1998 پیشنهاد شده است.
1-6-2- روش های محاسبه مستقیم سرمایه فکری
برآورد ارزش دلاری دارایی های نامشهود بوسیله شناختن اجزاء مختلف آن می باشد. یکبار این اجزا مشخص می شود، آنهایی که می توان به طور مستقیم عرضه کرد، به طور جداگانه و یا به صورت یک ضرب جمع شونده ، ارزیابی می شود.
2-6-2- روش های برآورد ارزش بازاری سرمایه
تفاوت برآورد شده بین ارزش بازاری سرمایه یک شرکت و حقوق صاحبان سهام بعنوان ارزش سرمایه فکری و یا دارایی های نامشهود می باشد.
3-6-2- روش های برگشت دارایی ها
میانگین عایدات بعد از مالیات یک شرکت برای یک دورۀ زمانی، تقسیم بر میانگین دارایی های مشهود شرکت شود نتیجه ROA شرکت است که پس از آن با میانگین صنعت مقایسه می شود. تفاوت ایجاد شده با میانگین دارایی های مشهود شرکت در برآورد یک میانگین درآمد سالانه از دارایی های نامشهود است، با تقسیم کردن میانگین درآمدها مذکور بر میانگین هزینه های سرمایه شرکت یا یک نرخ بهره، می توان برآوردی از ارزش دارایی های نامشهود یا سرمایه فکری استنتاج کرد.
4-6-2- روش های کارت امتیاز
اجزای مختلف دارایی های نامشهود یا سرمایه فکری شناخته شده اند و مقیاس ها و شاخص های ساخته شده در برگه های امتیازی گزارش شده اند ویا به صورت نمودار نشان داده شده اند . روش های SC شبیه روش های DIC هستند که هیچ برآورد دلاری از دارایی های نامشهود ندارند.
7-2- نحوه محاسبه سرمایه فکری ( با استفاده از مدل پالیک ) شاخص های عملکرد مالی شرکت ها
1-7-2- محاسبه سرمایه فکری با استفاده از مدل پالیک
روش های گوناگونی برای محاسبه و سنجش سرمایه فکری وجود دارد که مزایا و معایب هر یک بیان گردید . در این کار تحقیقاتی برای محاسبه و سنجش سرمایه فکری از مدل پالیک استفاده شده که از دلایل استفاده از این روش راحتی آن در محاسبه سرمایه فکری است که از طریق صورت های مالی و یادداشت های همراه آن جهت این کار استفاده می شود و همانطور که می دانیم صورت های مالی آنچه را که در واقعیت وجود دارد نشان می دهد و ساخته پرداخته ذهن و تخیل نیست و به آنچه در شرکت وجود دارد از دیدگاه مالی (ريالی) نگاه می کند.
پالیک در سال 1998 و 2000 ارزش افزوده کارایی عقلایی را جهت اندازه گیری سرمایه فکری شرکت ها ارائه کرد. در روش (ارزش افزوده کارایی عقلایی) پالیک، برای بدست آوردن اطلاعات درباره ارزش کارایی ایجاد شده از دارایی های عینی و غیرعینی درون یک شرکت تهیه شده است. این مدل با توانایی شرکت نسبت به ایجاد ارزش افزوده شده شروع می شود. ارزش افزوده تفاوت بین out و IN است. منظور از out کل درآمد حاصل از فروش تولیدات خدمات و سرویس های ارائه شده به بازار می باشد و منظور از IN تمام هزینه هایی است که جهت تولید کالاها و خدمات وسرویس ها هزینه شده است.
