بخشی از مقاله
مقدمه
سلامت روانی، از مباحث اساسی در حیطه علوم اجتمـاعی و روانشناســی اســت کــه توجــه بســیاری از نهادهــای بین المللی، از جمله سازمان جهـانی بهداشـت را بـه خـود معطوف ساخته است .(1) سلامت زنـان مطمـئن تـرین راه نیل به اهداف کلی سلامت و ارتقاء کیفیـت زنـدگی بـرای همه انسان ها است. وضعیت سلامت زنان تـأثیر مهمـی بـر
* نویسنده مسئول: سیده زهرا معصومی؛ همدان، بلوار شهید فهمیده، دانشگاه علوم پزشکی همدان، دانشکده پرستاری و مامایی.
تلفن: 081-38380150، پست الکترونیک: zahramid2001@yahoo.com
سلامت کودکان، خانواده، جامعه و محیط زیسـت دارد. در این میان زنان بـا توجـه بـه فشـارهای ناشـی از بـر عهـده گرفتن نقش های مختلـف همسـری، مـادری و نقـش هـای اجتماعی، در معرض آسیب هـای روانـی بیشـتری هسـتند. پژوهش های بسـیاری در زمینـه میـزان شـیوع اخـتلالات روانی در زنان، مؤید این امر میباشد .(2)
همسر آزاری (Spouse Abuse) یـا خشـونت خـانوادگی (Domestic Violence) نسبت به زنان بـه عنـوان یـک
http://jech.umsha.ac.ir
52 رابطه همسر آزاری و سلامت روانی در زنان دچار خشونت خانگی
آسیب پنهانی و تهدید جـدی علیـه سـلامت روانـی زنـان
مطـرح مـیباشـد. همســر آزاری بــه عنـوان یکـی از انــواع
خشونت خانگی، شامل هرگونه رفتار خشونت آمیزی اسـت
که به صورت عملی، توسـط همسـر نسـبت بـه زن صـورت
میگیـرد. ایـن نـوع خشـونت دربرگیرنـده بـدرفتاریهـای
جسمانی، عاطفی و جنسی میباشد که بـه منظـور اعمـال
سلطه، اقتدار و تحکیم قدرت خـود نسـبت بـه زن و دیگـر
اعضای خانواده به کار میرود و علل مهم مرگ بسـیاری از
زنان سراسر جهان بوده است .(3-4)
خشونت یک معضل جهانی است کـه پیکـر جامعـه را فـرو
میریزد و زندگی، سلامت، شادابی افراد را تهدید مـیکنـد
.(5) بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت، میـزان شـیوع
خشونت خانگی در چندین کشور از 13 تا 17 درصد متغیر
بوده است و مطالعات مبتنی بر جوامع در دسترس، بیـانگر
آن است که میزان شیوع خشونت روانی در این افراد، بـین
23 تا 72 درصد میباشد .(6) پدیـده خشـونت خـانوادگی
علیه زنان، ریشه بسیاری از آسیب های فـردی و اجتمـاعی
تلقــی مـیگــردد و در تمــامی کشــورهای توســعهیافتــه و
درحــالتوســعه و در همــه طبقــات اجتمــاعی و اقتصــادی،
گروهای سنی و شغلی متفاوت به چشم میخورد .(7)
خشونت خانوادگی دارای پیامدهای منفی زیـادی ازجملـه
عواقب جسمانی غیر کشنده، مانند جراحت (از بریـدگی تـا
شکستگی و آسیب ارگان های داخلی) و عواقب روانی مثـل
افسردگی، ترس، اضطراب، مشـکلات تغذیـه ای، اخـتلالات
جنسی، وسواس و اختلال در عملکرد اجتمـاعی مـیباشـد
.(8) اخــتلالات افســردگی، اضــطراب، علائــم جســمانی،
عزت نفس پـایین در قربانیـان خشـونت بیشـتر اسـت .(9)
بیماران مبتلا به اختلالات روانی بیشتر مورد خشونت قـرار
میگیرند و شدت اختلالات روان پزشکی، شدت خشونت را
افزایش میدهد از طرفـی پدیـده همسـر آزاری عـوارض و
پیامدهای نامطلوب اجتماعی، خـانوادگی و درمـانی دارد و
مانعی در جهت رشد و کمال محسوب میشود. این مطالعه
باهدف بررسی رابطه همسر آزاری و سلامت روانی در زنان
دچار خشونت خانگی ارجاع شده به پزشـکی قـانونی شـهر
شیراز، انجام گرفت.
http://jech.umsha.ac.ir
آرزو شایان و همکاران
مواد و روشها
این مطالعه توصیفی-تحلیلی از نوع مقطعی در میان زنـان دچار همسر آزاری و ارجاع شده بـه پزشـکی قـانونی شـهر شیراز در طی سه ماه در سال 93-92 انجـام شـد. جامعـه پژوهش شامل کل زنان دچار همسر آزاری مراجعـه کننـده به مراکز پزشک قـانونی شـهر شـیراز (واحـد غـرب، واحـد شرق) بود که با شکایت آزار و اذیت توسـط همسرانشـان و با دستور از مراجع قضایی به پزشـکی قـانونی شـهر شـیراز ارجاع شده و تمایل به شرکت در مطالعه داشتند. ازآنجاکه تعداد مراجعه کنندگان بـه هـر مرکـز و سـهم زنـان دچـار همسر آزاری در هر مرکز مشخص نبـود، پژوهشـگر جهـت برآورد تعداد مراجعه کنندگان به هر مرکز، روزانـه تعـداد و دلیل مراجعه زنـان بـه پزشـکی قـانونی را ثبـت نمـود. بـا بررسی به عمل آمده، سهم زنان دچار همسـر آزاری از بـین مراجعه کنندگان هر مرکز مشخص گردیـد و حجـم نمونـه برآورد شده طبق فرمـول کـوکران، 197 نفـر تخمـین زده شد. به منظور رعایت اخلاق پژوهشی، ابتدا راجع بـه طـرح توضیحاتی ارائه گردیـد و نـام و نـام خـانوادگی افـراد قیـد نگردید.
شرایط ورود به مطالعه شامل موارد زیر بود: داشتن امتیـاز کافی در یکی از ابعاد پرسشنامه خشونت علیه زنان (کسب نمره 16 یا بیشتر در حیطه خشـونت روانـی، نمـره 11 یـا بیشتر در حیطه خشـونت فیزیکـی، نمـره 3 یـا بیشـتر در حیطه خشونت جنسی، نمره 2 یا بیشتر در حیطه خشونت اقتصادی)، رضایت افـراد جهـت شـرکت در مطالعـه، قـرار داشتن در گروه سنی 16-45سال، داشتن سواد خوانـدن و نوشتن، سـکونت در اسـتان فـارس، نداشـتن آسـیب هـای جسمی شدید و بدبینی(به عنوان مانع تکمیل پرونـده هـا). در صورت عدم تمایل افراد به ادامه شرکت در مطالعه و یـا نقص در تکمیل پرسشنامهها از مطالعـه خـارج مـیشـدند. ابــزار گــردآوری دادههــا شــامل پرسشــنامه مشخصــات دموگرافیک، پرسشنامه استاندارد سـنجش خشـونت علیـه زنان و پرسشنامه استاندارد سلامت عمومی بود.
پرسشنامه استاندارد سـنجش خشـونت علیـه زنـان (حـاج یحیــی)(:(10 ایـن پرسشــنامه دارای 32 مــاده و 4 عامــل
است. عامل نخست (ماده های(16-1 برای سنجش خشونت روانــی، عامــل دوم (مــادههــای (27-17 بــرای ســنجش خشونت فیزیکی، عامـل سـوم (مـاده هـای (30-28 بـرای سنجش خشونت جنسی و عامل چهارم (مادههای (32-31 امتیازدهی خشونت اقتصادی شامل هرگز، یک بـار، دو بـار، بیش از دو بار میباشد و نمره 1 تا 4 را شامل میشـود. در ایـن پرسشــنامه (دامنــه تغییـرات نمــره خشــونت روانـی بین64-16، خشونت فیزیکی بین44-11، خشونت جنسی بین 12-3 و خشـونت اقتصـادی بـین (8-2 مـیباشـد. در تحقیقی که بر روی زنان فلسطینی در سال 1999 صـورت گرفت، پایایی این آزمون با استفاده از آلفای کرونباخ بـرای چهار عامل خشونت جسمی، روانی، جنسی و اقتصادی بـه ترتیب 0/71، 0/86، 0/93، 0/92 به دست آمد. در تحقیق خاقانی برای کل آزمون آلفای کرونباخ 0/97گـزارش شـده است .(10)
پرسشنامه سلامت عمـومی :(GHQ-28) ایـن پرسشـنامه توسط Goldberg و Helyer معرفی شـده و بـه عنـوان یک ابزار معتبر میتواند احتمال وجود یک اختلال روانی را در فرد تعیین کند. ایـن پرسشـنامه دارای 4 زیـر مقیـاس میباشد: خرده مقیاس نشانه های جسـمانی (سـؤال (1-7، اضــطراب و بـیخــوابی (ســؤال (8-14، نارســا کــنشوری اجتمــاعی (ســؤال (15-21 و افســردگی (ســؤال .(22-28 مبنای تشخیص مـوارد مثبـت، نقطـه بـرش24 مـیباشـد. کسانی که نمره آنان بیشتر از 24 باشد، در گروه مبـتلا بـه مشکلات روانی قرار میگیرند. میزان اعتبار این پرسشـنامه به شیوه همسانی درونی (آلفای کرونباخ) برای مقیاس های علائم جسمی 71 درصد، اضطراب و بیخـوابی 86 درصـد، اختلال عملکرد اجتماعی 93 درصد و افسردگی وخیم 92 درصد و کل پرسشنامه 78 درصـد بـه دسـت آمـده اسـت .(11) ضــریب پایــایی بــرای هــر یــک از ابعــاد مربوطــه در تحقیق سعادتی نیز بـه ترتیـب 0/893، 0/844، 0/871 و 0/866 برآورد شده است .(10)
پس از کسب اجازه از معاونت پژوهشی و اخـذ کـد کمیتـه اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شیراز و ارائـه توضـیح و بیـان اهداف پژوهش، یادآوری در محرمانه نگهداشـتن اطلاعـات،
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 4، زمستان 1393 53
اختیـاری بــودن شــرکت افــراد در مطالعــه و تکمیـل فــرم رضایت نامه کتبی، مطالعه حاضـر انجـام شـد. در پـژوهش حاضر زنانی که دارای پرونده همسـر آزاری بودنـد انتخـاب شده و جهت اطمینان از صحت ایـن موضـوع، پرسشـنامه سنجش خشونت توسط آنها تکمیل گردیـد زنـانی کـه در یکی از حیطه هـای خشـونت، دارای امتیـاز کـافی (کسـب حداقل امتیاز در یکی از حیطه ها) بودند بـه عنـوان نمونـه انتخــاب شــده و پرسشــنامه خصوصــیات دموگرافیــک و سلامت عمومی توسط آنها تکمیل شد.
داده ها با استفاده از نرم افزار آماری SPSS ویرایش 18 و با استفاده از آمـار توصـیفی، و رگرسـیون چندگانـه، تحلیـل گردید. سطح معنیداری در این پژوهش کمتـر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافتهها
مطــــابق یافتــــههــــای پــــژوهش، میـــانگین ســــنی زنان،30/42 6/72، با دامنـه سـنی 16-45سـال گـزارش شــد. شــغل اکثــر زنــان خانــهدار (83/2) بــود و از نظــر تحصیلات 43/7) درصد) دارای مدرک دیپلم بودند. نتـایج تحقیق نشـان داد کـه میـانگین بعـد همسـر آزاری روانـی 55/80، همســـر آزاری جســـمانی 36/44، همســـر آزاری جنسی 7/09 و همسر آزاری اقتصادی 6/11 بود. میـانگین حاصل برای همسر آزاری کل هم برابر با 105/45 به دست آمد. بر اساس نتایج به دست آمـده از تحقیـق، بـیش از 50 درصد زنان، خشونت را تجربه کرده بودند.
جدول شماره :1 میانگین و انحراف معیار همسر آزاری و ابعاد آن
انحراف محدوده درصد میانگین از
ابعاد میانگین حداکثر نمره قابل
معیار نمرات
اکتساب
همسر آزاری روانی 55/80 8/01 16-64 %82/9
همسر آزاری فیزیکی 36/44 6/13 11-44 %77/1
همسر آزاری جنسی 7/09 3/68 3-12 %45/4
همسر آزاری اجتماعی 6/11 2/01 2-8 %68/5
همسر آزاری کل 105/44 13/09 32-128 %76/5
از بین زیر مقیاس های خشونت، خشـونت روانـی و سـپس فیزیکی، دارای بـالاترین میـانگین بـود، بنـابراین خشـونت روانی و سپس فیزیکی بـیش از سـایر اشـکال خشـونت در خانواده اتفاق افتاده بود (جدول شماره .(1
http://jech.umsha.ac.ir
54 رابطه همسر آزاری و سلامت روانی در زنان دچار خشونت خانگی آرزو شایان و همکاران
میانگین به دست آمده برای ابعاد علائم جسمانی، اضـطراب نتایج نشان داد که در همـه ابعـاد همسـر آزاری، سـلامت
و بی خوابی، اختلال عملکرد اجتماعی، افسردگی، به ترتیب روانی فرد به خطر افتاده و رابطه مستقیم و معنیداری بین
شــامل: 10/67، 11/29، 11/10 و 10/25؛ در ایــن میــان ابعاد همسـر آزاری و تمـامی ابعـاد سـلامت روانـی وجـود
میانگین سلامت عمومی کل 43/31 بـرآورد شـد (جـدول داشــت. مقــدار ضــریب رگرســیون اســتاندارد شــده
شماره .(2 بر اسـاس نقطـه بـرش بیشـتر از 24، 168 نفـر نشان دهنده این است کـه کـدامیک از ابعـاد همسـر آزاری
85/3) درصــد)، دچــار مشــکلات روانــی بودنــد و 29 نفــر بیش از همه در تبیین سلامت روان نقش دارد، همان طـور
14/7) درصد)، مشکلی در این زمینه نداشتند. پرسشـنامه که در جدول شماره 3 نشان داده شده است، مقدار ضـریب
ســلامت عمــومی، دارای چهــار بعــد افســردگی، اضــطراب، رگرسیون استاندارد شـده ( )، در همسـر آزاری روانـی در
کارکرد اجتماعی، علائم جسمانی است. بعد علائم جسـمانی (0/17)، بعـد اضـطراب (0/18)، بعـد
جهت بررسی ارتباط ابعاد همسر آزاری و سـلامت عمـومی عملکرد اجتماعی (0/15) و در افسردگی((1/32 به دسـت
از آزمون رگرسیون چندگانه اسـتفاده شـد. در هـر آزمـون آمد، با توجه به اعداد جدول شماره 3، همسر آزاری روانـی
یکی از ابعاد پرسشنامه سلامت عمـومی بـه عنـوان متغیـر بیشترین سهم را در تبیین سلامت روانی زنان دارد. مقـدار
ملاک (Y) و ابعاد مختلف همسـر آزاری (روانـی، فیزیکـی، در همسر آزاری روانی و سپس فیزیکی به ترتیب در بعد
جنسی و اجتماعی) به عنوان متغیر پیش بین وارد مطالعـه افســردگی 1/32) و (1/26 و در بعــد اضــطراب 0/18) و
شدند (جدول شـماره .(3 علامـت ضـریب رگرسـیونی((b (0/13 بوده که مبین این است که اعمال خشونت روانـی و
نشان دهنـده رابطـه مثبـت انـواع همسـر آزاری بـا خـرده فیزیکی، بیشترین تـأثیر را در بعـد اضـطراب و افسـردگی
مقیاسهای سلامت روان است. زنان داشته است.
