بخشی از مقاله
مقدمه
بر اساس آمار سازمان خواروبار جهانی سالانه بیش از یک صد میلیون تن غله در اثر انواع آفات از بین میرود (٣). ارقام غلات در طول فصل مورد حمله انواع آفات قرار گرفته و خسارت میبینند(١، ٢). آفـات گنــدم در استان لـرستان شامل سن
گندم Eurygaster integriceps Puton، تریپس گندم Haplothrips tritici Kurdjumov، شته گندم Schizaphis graminum Rondani، سوسک برگخوار گندم Lema
melanopa L.، سوسک قهوهای غلات
سوسک سیاه گندم Zabrus tenebrioides Goeze پروانه برگخوار مینوز Syringopais temperatella Led، پـروانه ساقـــه خوار جو Oria musculosa Hb و ملــخ شــاخک کوتاه Thisoicetrimus pterostichus میباشند که تعدادی
از آنها از آفات اتفاقی بوده و در بعضی از سالها و در مناطق محدودی فعال میباشند(٤). در برنامه مدیریت تلفیقی آفات گندم اطلاع از فنولوﮊی و تغییرات فصلی تراکم جمعیت آفت یکی از اصول اساسی تصمیمگیری در مبارزه مناسب میباشد.
باتوجه به اهمیت این موضوع مطالعات زیادی در این رابطه در
Chromatomyia fuscula
٩٩٦ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
مناطق مختلف جهان انجام گرفتهاست( ٧، ١٠، ١١).
مثالهای موفیقت آمیز زیادی از مدیریت تلفیقی آفات گندم در نقاط مختلف جهان وجود دارد که در آنها از فنولوﮊی آفات نسبت به رشد میزبان جهت ایجــاد سیستمهای تصمیمگیری
( پیشآگاهی و ردیابی) استفاده گردیدهاست(٦، ٩، ١٢ ).
مطالعات انجام شده بر روی شش رقم گندم در پاکستان نشان داده است که شته گندمSchizaphis graminum در
طی سه هفته اول دسامبر فعالیت خود را بر روی تمام ارقام آغاز نموده و در مراحل مختلف رشد رویشی میزبان جمعیت خود را به حداکثر مقدار میرساند. قدرت تولید مثل آفت در ابتدای رشد زایشی در هفته دوم فوریه به حداکثر مقدار خود میرسد.
خصوصیات اگرونومیکی ارقام از جمله مراحل فنولوﮊیکی رشد آنها از عوامل اصلی مؤثر بر فعالیت این آفت بوده است( ١٨ ).
در بریتانیا جهت تشخیص زمان طغیان شته Sitobion avenae تغییرات تراکم جمعیت آنرا در مراحل مختلف رشد گندم بررسی نمودهاند. نتایج مطالعات مزبور نشان دادهاست که این شته ابتداﺀ بر روی برگ انتهایی و خوشه گندم فعال شده و بعد از این مرحله به میزبانهای دیگر مهاجرت میکند. براساس ارتباط بین مراحل رشد گندم و تراکم جمعیت شتهها و همچنین با در نظر گرفتن عواملی نظیر میزان خسارت شتهها، هزینه کنترل، قیمت محصول و میزان تولید مدلی طراحی شد که جمعیت شتهها را به حالـت تجمـعی برآورد و خسارت ایجاد شده توسط آنها را محاسبه میکند(١٣ ).
مطالعات انجام شده پیرامون شته روسی گندم Diuraphis noxia در آرﮊانتین نشان داده است که آلوده شدن گندم به این آفت در مرحله پنجه زنی بوده و مناسبترین زمان برای مبارزه شیمیایی با آفت مزبور در این مرحله میباشد و چنانچه عملیات مبارزه تا زمان ظهور برگ پرچم به تأخیر افتد خسارت زیادی به محصول وارد میگردد( ٥ ).
در امریکا نیز شــته ســـبزSchizaphis graminum و شته Sitobion avenae مهمترین و اقتصادیترین آفات گندم در امریکا بوده و میزان خسارتی که توسط آنها به گیاه گندم وارد میشود، علاوه بر گونه، تراکم جمعیت، طول دوره تغذیه، نوع واریته با مرحله رشدی گندم وابستگی زیادی نشان میدهد
(١١، ١٣).
مگس مینوز برگ غلات یکی از
آفات مهم غلات در جنوب نروﮊ میباشد. در مطالعاتی مراحل مختلف فعالیت دو گونه زنبور پارازیتوئید این آفــت بنــــامهای Cyrtogaster vulgaris و Diglyphus begini نسبت به فنولوﮊی گیاه میزبان آفت مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید که دو گونه زنبور پارازیتوئید در کلیه مراحل فنولوﮊیکی فعال بوده و جمعیت آنها کمی قبل از مرحله رسیدگی به
حداکثر مقدار خود میرسد(١٤ ).
در شرایط ایران به خصوص در استان لرستان تا قبل از انجام این تحقیق هیچگونه مطالعه جامعی در رابطه با تطبیق تغییرات فصلی تراکم جمعیت و شدت آلودگی آفات گندم با مراحل فنولوﮊیکی رشد گندم صورت نگرفته بود.
مواد وروشها
این مطالعه در طی سالهای ١٣٧٨ و ١٣٧٩ در دو مزرعه
(یک هکتار از هر مزرعه) یکی واقع در روستای سراب یاس با طول جغرافیایی ٤٨ درجه و ١٦ دقیقه و عرض ٣٣ درجه و ٤٦ دقیقه و دیگری ازنا با طول جغرافیایی ٤٨ درجه و ٣٢ دقیقه و عرض ٣٣ درجه و ٢٣ دقیقه انجام شد. نمونهبرداریها در طول فصل زراعی از فروردین ماه آغاز و در زمان برداشت محصول در مرداد ماه پایان مییافت. فواصل نمونهبرداری به صورت هفتگی بوده است.
تشخیص آفات غالب و هماهنگی آنها با مراحل رشد گندم
برای این منظور از روش لی و همکاران در مورد شته روسی گندم استفاده گردید( ١٧ ). در این نمونه برداریها در هر مزرعه انتخابی در امتداد قطر مزرعه به صورت زیگزاک حرکت نموده و ٥٠ بار به روش استاندارد تور زده میشد. سپس نمونههای جمعآوری گردیده در بستههای جداگانهای که در آنها مشخصات محل نمونهبرداری ثبت شده بود به آزمایشگاه حمل و در آنجا تراکم آفات بر اساس مطالعات قبلی که در آنها فون آفات گندم و خصوصیات شکلشناسی آنها مشخص گردیده(١)، به تفکیک برای هر گونه ثبت شد. نمونهبرداری برای تشخیص مرحله رشدی گندم مطابق روش هوی (١٩٩١) بود. برای این منظور در هر مزرعه انتخابی به فاصله ٤ متر از حاشیه مزرعه بصورتV
شکل حرکت نموده و در حین حرکت تعداد ٢٠ بوته گندم از هر هکتار جمعآوری میگردید. مراحل رشدی گندم در مزرعه
Lema melanopa L. (col: Chrysomelidae)
لطیفیان: بررسی فنولوﮊی (نسبت به رشد میزبان) و تغییرات ... ٩٩٧
مطابق روش لارج (١٩٥٤) مشخص میشد. میزان آلودگی بر اساس وجود یا عدم وجود هریک از آفات در ٢٠ بوته انتخاب شده و سپس متوسط درصد آلودگی هریک از آنها محاسبه میشد.
بررسی تغییرات فصلی تراکم جمعیت آفات گندم
از آنجا که گندم در طول فصل مورد حمله چندین گونه آفت قرار میگیرد، از روش نمونهبرداری همزمان چند گونه در طول زمان استفاده شد( ٦ ). بدین منظور در طول فصل رشد گندم بصورت هفتگی از هر دو مزرعه گندم مطابق روش بند یک نمونهبرداری گردیده و براساس تعداد نمونهها در ٥٠ بار تور زدن تراکم جمعیت آفات ثبت میگردید.
نتایج وبحث
بررسی همبستگی آلودگی به آفات مختلف با کل آلودگی
براساس مطالعات انجام شده مشخص شد که آفات مهم گندم به ترتیب اهمیت در استان لرستان شامل سن گندم
Eurygaste integriceps Puton (Hem: Scutelleridae) به
عنوان آفت کلیدی، تریپس گنـدم Haplothrips tritici
Kurdjumov (Thys: Thripidae) و شته گندم
Schizaphis graminum Rondani (Hom:Aphididae) در رسته تغذیهای(( Guild شیرهخواران و سوسک برگخوار گندم
در رسته
تغذیهای برگخواران میباشند. جهت بررسی میزان اهمیت هر
یک از آفات و رستههای تغذیهای در ایجاد خسارت بر روی گندم از روش لی و همکاران(١٩٨١) استفاده شد. برای این منظور همبستگی آلودگی توسط هر یک از آفات و هر رسته تغذیهای با کل آلودگی مورد بررسی قرار گرفت که نتایج آن در جدول یک درج شدهاست.
همان طور که در جدول یک ملاحظه میگردد، آلودگی ایجاد شده توسط سن گندم به تنهایی دارای بالاترین ضریب همبستگی با کل آلودگی میباشد، بنابراین به عنوان آفت کلیدی گندم در این مطالعه مورد برسی قرار گرفتهاست. بعد از سن گندم از نظر اهمیت در مدیریت تلفیقی آفات گندم به ترتیب رستههای تغذیهای شیرهخواران و برگخواران قرار دارند.
در رسته شیرهخواران تریپس گندم نسبت به شته گندم ضریب
همبستگی بالاتری داشته بنابراین دارای اهمیت بالاتری نیز بودهاست. در رسته برگخواران، سوسک برگخوار گندم اهمیت داشتهاست.
جدول ١- بررسی همبستگی آلودگی ایجاد شده توسط گونهها و
رستههای آفات گندم با کل آلودگی
رسته تغذیهای همبستگی((r آفت ضریبهمبستگی((r
شیره خواران سن گندم(آفت کلیدی) ٧٢/٠
٦١/٠ تریپس گندم ٥٩/٠
شته گندم ٥٣/٠
برگخواران ٣٧/٠ سوسک برگخوار ٣٤/٠
فنولوﮊی آفات گندم نسبت به رشد میزبانشان
در این مورد نیز از روش لی وهمکاران استفاده شد. بر اساس این روش و مطابق آمار جمعآوری گردیده تغییرات تراکم جمعیت هر یک از آفات مورد مطالعه در مراحل مختلف رشد گندم مطابق شکل یک و دو میباشد.
سن گندم
همانطور که در شکل یک ملاحظه میگردد، به تدریج با افزایش مرحله رشدی گندم تراکم جمعیت سن گندم نیز در روی آن افزایش مییابد، به طوری که حداکثر تراکم جمعیت آفت در مرحله رسیدگی اتفاق میافتد که این موضوع یکی از دلایل اهمیت این آفت در روی گندم است.
تریپس گندم
مطابق شکل یک تریپس گندم زمانی که پنجهها تشکیل گردیده و برگها لولهای هستند وحتی در برخی از ارقام پاییزه در حالتی که هنوز ساقه کاذب تشکیل نشده است و گیاه بر روی زمین قرار دارد فعال میشود و خیلی سریع تراکم آن افزایش مییابد. در طی مراحل رشد ساقه، تشکیل خوشه و گلدهی که هنوز گیاه شاداب است، تراکم جمعیت با کمی نوسان در حد بالایی قرار دارد. پس از شروع دوره رسیدگی همزمان با خشکیدگی و زرد شدن گندم به تدریج تراکم جمعیت تریپس گندم نیز کاهش مییابد. این آفت در کلیه مراحل ذکر شده از شیره گیاهی تغذیه نموده با توجه به تراکم بالایی که در مراحل حساس رشد گندم دارد، اهمیت زیادی در مدیریت تلفیقی آفات گندم پیدا میکند.
