بخشی از مقاله
بررسي فنولوژي (تغييرهاي حياتي ) گونه اندميک و دارويي مُورخوش در منطقه کوه گنو استان هرمزگان
چکيده
مطالعه تغييرهاي حياتي (فنولوژيکي ) گياهان براي تنظيم برنامه هاي بهره برداري ، تعيين ميزان ترکيب هاي شيميايي و مواد مفيد، مبارزه با علف هاي هرز و آفت هاي گياهي، شناخت ارزش هاي غذايي گياهان ، جمع آوري بذرها، توليد عسل و پرورش زنبور عسل در مراحل مختلف حياتي داراي اهميت فراواني است . در اين تحقيق ويژگيهاي فنولوژيکي گياه مُورخوش در محدوده ي منطقه کوه گنو واقع در استان هرمزگان و در ارتفاع ٦٧٥ متري از سطح دريا مورد بررسي قرار گرفت و تمام فعاليت هاي رويشي و زايشي گونه ي مُورخوش در مدت دو سال ودر زمان هاي مختلف ثبت شد. بررسي ها نشان داد که آغاز رشد رويشي بين هفته ي سوم بهمن ماه تا هفته ي اول اسفند ماه متغير است و زمان اوج برگ دهي از هفته ي سوم اسفند ماه تا هفته ي اول فروردين ماه در نوسان است .
شروع دوره ي رکود از هفته ي اول تا هفته ي آخر خرداد ماه متغير است . به طور کلي آغاز رشد رويشي و ظهور برگ هاي اوليه در اين گياه با ميزان بارندگي ارتباط داردو با به تأخير افتادن آن ، اين موردنيز ديرتر شروع ميشود.
کلمه هاي کليدي : گياه مُورخوش (Zhumeria majdae)، فنولوژي، کوه گنو، استان هرمزگان .
مقدمه
فنولوژي يکي از مباحث مهم در دانش اکولوژي يا بوم شناسي است و هدف از آن ، بررسي و مطالعه ي تغييرهاي حياتي گياهان مانند تاريخ جوانه زدن بذرها در گياهان يکساله ، شروع رشد در گياهان چندساله ، تاريخ برگ دهي و طول دوره ي آن ، تاريخ شروع و خاتمه ي گلدهي، زمان رسيدن و بلوغ بذر و ريزش آن و سرانجام مشخص کردن تاريخ خاتمه ي رويش و دوره ي خواب ميباشد. مشخص کردن مراحل حياتي گياهان براي تنظيم برنامه هاي بهره برداري و استفاده صحيح از گياهان دارويي، جلوگيري از برداشت بيموقع ، از بين بردن گياهان هرز و مهاجم ، پرورش زنبور عسل ، جمع آوري بذرها و مبارزه با آفت هاي گياهي بسيار لازم است . در بهره برداري از گياهان دارويي نيز دانستن مراحل مختلف اين گياهان ضروري است ، زيرا ترکيب هاي مفيد اين گياهان از نظر کمي و کيفيدر طول دوره ي رويش دچار تغير و تحول مي شوند. در مرتع ، مطالعه ي فنولوژيکي براي تنظيم برنامه هاي چراي دام و بهره برداري از گياهان مرتعي و جلوگيري از چراي زود هنگام و بيموقع و از بين بردن گياهان هرز و مهاجم و شناخت خوش خوراکي و ارزش غذايي گونه هاي گياهي در مراحل مختلف حياتي داراي اهميت زيادي است (نجفي تيره شبانکاره ، ١٣٧٤). در پزشکي نيز براي تشخيص عوامل آلرژي زا و در اجراي طرح هاي جنگلداري ، جنگل کاري، تجديد حيات طبيعي و عقيم کردن درختان نامرغوب و مبارزه با آفت هاي جنگلي، پديده ي فنولوژيکي کاربرد فراوان دارد (صالحي ، ١٣٧٦). در هر حال فنولوژي علمي است که به کمک آن ميتوان تغييرهاي فصلي و مورفولوژيکي را در گياهان بررسيکرد. با آگاهي از فنولوژي گياهان مهم دارويي هر منطقه ، مناسب ترين فصل بهره برداري و مدت استفاده از آن را تعيين و سيستم هاي صحيح برداشت تنظيم ميشود. همراه با رعايت آمادگي خاک که با مشاهده هاي عيني و استفاده از آمار هواشناسي به دست مي آيد، ميتوان به زنده کردن و حيات دوباره مراتع مخروبه و فقير کمک مهمي کرد.
گياه دارويي مُورخوش ، گونه ي اندميک ايران و انحصاري استان هرمزگان است و تاکنون از هيچ نقطه ي ديگر کشور و جهان گزارش نشده است (شکل ١). گياه مُورخوش از پراکنش بسيار محدودي برخوردار است و در مناطق قطب آباد، کوه گنو، کوه تنگ زاغ ، کوه سرچاهان ، کوه فينو، کوه زادمحمود، کوه سيرمند، کوه آبماه و کوه تنگ سنگر در استان هرمزگان رويش دارد (شکل ٢). اين گياه به جنس زومريا از تيره نعناع تعلق دارد. اين جنس که در سال ١٩٦٦ ميلادي کشف شد، يکي از مهم ترين يافته هاي علم گياه شناسي در جنوب غربي آسيا در سال هاي اخير به شمار ميرود. اين جنس تک گونه (منوتيپيک ) بوده و فقط شامل يک گونه با نام محلي مُورخوش (.Zhumeria majdae Rech.f) ميباشد. اگرچه مردم استان هرمزگان از زمان هاي بسيار قديم با گياه دارويي مُورخوش آشنايي کامل داشته اند، با اين وجود تا سال ١٩٦٦ ميلادي براي مجامع علمي گياه شناسي، گونه ي
شماره پانزدهم ، پاييز ٨٧ مُورخوش ناشناخته بود تا اين که نمونه ي هر باريومي اين گونه را خانم Majda Zhumer پژوهشگر نروژي، براي اولين بار از منطقه قطب آباد استان هرمزگان جمع آوري کردو با خود به اسلو مرکز نروژ برد. آقايان ريشينگر و وندلبو اين گياه را جنس جديد از تيره نعناع (Lamiaceae) شناسايي کرده و به افتخار نام جمع آوري کننده اش ، Zhumeria majdae ناميدند (١٩٨٢ ,Rechinger).
اين گونه که به تعدادکمي جمع آوري شد با هيچ يک از جنس هاي شناخته شده نعناع ، خويشاوندي ندارد و آشکارا يک جنس کاملاً برجا مانده ي (relict) باستاني و باقي مانده از دوران گذشته به شمارميرود (مجنونيان ، .(1378
گياه دارويي مُورخوش به واسطه ي اثرهاي درماني از ديرباز مورد توجه ي اهالي بومي استان بوده و از برگ آن براي درمان بيماري هاي گوارشي چون اسهال ،دل درد، ترشي و سوزش معده ، سرماخوردگي، سردردو التيام زخم ها استفاده ميشود (زرگري ، ١٣٦٩). در اسانس برگ گياه مُورخوش ٢٢ ترکيب شناسايي شده که دو ترکيب لينالول و کامفور بيش از ٧٥ درصد حجم اسانس را تشکيل ميدهند (مجروحي ، ١٣٨٥). در آناليز روغن اسانسي به دست آمده از ساقه ي گياه مُورخوش تعداد ٨٥ ترکيب شيميايي شناسايي شده است که دو ترکيب مانول (٣٧.١درصد) و سدرول (٦درصد) جزء ترکيبات شاخص به شمارميروند (٢٠٠٦ ,Javidnia).
اثر عصاره و اجزاي اسانسي اندام هاي هوايي گياه مُورخوش بر تحمل به اثر ضد دردي مرفين در موش ، مورد بررسي قرار گرفت و نتايج مشخص کرد که عصاره و اجزاي اسانسي حاصل از گياه مُورخوش قادر است تحمل نسبت به اثر ضد دردي مرفين را مهار کرده و از ايجاد تحمل نسبت به اثر ضد دردي آن جلوگيري کنند .(Hosseinzadeh, 2002)
در مورد فنولوژي گونه ي مُورخوش ، مطالعه اي صورت نگرفته است ، اما بر روي گونه هاي گياهي ديگري مطالعاتي انجام شده است که به برخي از آن ها اشاره ميشود.
مطالعه ي فنولوژي گونه ي گبر (Acacia tortilis) در مناطق ساحلي استان هرمزگان نشان ميدهد که از نيمه ي تيرماه وهم زمان با افزايش دما به تدريج از سطح برگي گياه کاسته ميشود. از اواسط شهريور ماه کم کم رشد رويشي آغاز شده و در آبان ماه رويش برگ ها بيش ترميشود و تا آذر ماه به اوج برگ دهي مي رسد. در طول فصل زمستان سرسبزي و طراوت گياه به علت معتدل بودن دماي محيط حفظ شده و تا ارديبهشت ماه ادامه مييابد. ارديبهشت ماه آغاز دوره ي گلدهي است و در تير ماه گياه به ميوه مينشيند و در مرداد ماه مي توان به جمع آوري بذرها اقدام کرد. اين بررسي نشان ميدهد که شروع رشد رويشي با کاهش دماي محيط آغاز مي شود و دوره ي خزان با گرم شده هوا و افزايش خشکي محيط همبستگي دارد (نجفي تيره شبانکاره ، ١٣٧٤). مطالعه ي فنولوژي قيچ (Zygophyllum atriplicoides) در منطقه ي سمنان نشان مي دهد که اولين نشانه هاي آغاز رشد و ظهور جوانه هاي اوليه در اين گياه در هفته ي آخر اسفند بر روي شاخه هاي فرعي ديده ميشود. در هفته ي اول فروردين ماه برگ دهي آغازميشود و از هفته ي دوم فروردين ماه گلدهي شروع ميشود. در هفته ي چهارم خرداد ماه ميوه ها به طورکامل زرد شده و بذرهاي داخل آن رسيده ميشوند (اصغري ، ١٣٧١).
مطالعه ي فنولوژي گونه هاي تجارتي کرانه هاي درياي خزر نشان ميدهد که به طرف بالا و ارتفاعات ، گرم شدن هوا از دشت و سواحل خزر به تدريج گسترش مييابد و پديده هاي فنولوژيکي نيز به دنبال آن به تدريج آشکار شده و فعاليت خود را آغاز ميکنند (ميربادين ، ١٣٧٣).
بررسيهاي فنولوژي گونه ي ارس (Juniperus excelsa) در ارتفاع ٢٣٠٠ متري از سطح دريا در منطقه ي کوه گنو در شمال غربي بندرعباس نشان ميدهد که رشد رويشي اين گياه از دي ماه شروع و در خرداد ماه به اوج ميرسد و در اوايل مهر ماه تمام ميشود. طول دوره ي خواب به مدت ٣ ماه از اول مهر ماه تا آخر آذر ماه مي باشد.
آغاز گلدهي در سال هاي مختلف بين نيمه ي دوم تير تا اواخر مرداد ماه و اوج گلدهي از نيمه ي دوم مرداد ماه تا نيمه ي شهريور ماه در نوسان است . ميوه ي ارس اواخر فروردين ماه آشکار ميشود و اواخر بهمن ماه ميرسد.
دوره ي رشد و خواب درختان ارس با پراکنش ماهانه بارندگي در طول سال تطبيق مي کند و آغاز رشد رويشي درختان هم زمان با شروع فصل بارندگي ميباشد (دمي زاده ، ١٣٧٧). مطالعه ي فنولوژي گونه هاي مرتعي بوميدر مناطق استپي و نيمه استپي گرم نشان ميدهد که گونه هاي متعلق به خانواده هاي مختلف گياهي بر اساس ويژگيهاي فيزيولوژيکي و مورفولوژيکي ، دوره هاي زيستي خود را در مقاطع زماني متفاوتي انجام ميدهند و گونه هاي مربوط به يک خانواده با همديگر انطباق بيش تري (در تاريخ هاي وقوع پديده هاي فنولوژيکي ) نشان ميدهند. هم چنين پديده هاي حياتي گياهان همه متأثر از ويژگي هاي کمي و کيفي دو عامل مهم بوم شناختي يعني اقليم و خاک است و عواملي مانند بارندگي و دما نقش اساسي دارند، اما به رغم وجود اين ارتباط نميتوان مراحل فنولوژيکي گياهان را تنها به دماي ثابتي مربوط ساخت ، زيرا ديگر عوامل اکولوژيکي در اين امر تأثيرگذار ميباشند (صالحي ، ١٣٧٦).
آغاز رشد رويشي گياهان هم زمان با دوره اي است که شرايط محيطي براي رشد آن ها مناسب باشد. در مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري به دليل کمبود آب ، فصل رشد گياهان پس از دوره هاي خشک سال و با اولين بارندگي آغاز ميشود در حالي که در مناطق معتدل و سرد آغاز فعاليت رويشي گياهان به شرايط نوري و دمايي بستگي دارد (دمي زاده ، ١٣٧٧).
مواد و روش ها
براي شناخت مراحل مختلف حياتي گياه مُورخوش کوه گنو به عنوان رويشگاه اصلي اين گونه در استان هرمزگان انتخاب شد و در اين منطقه فعاليت هاي رويشي و زايشي تعداد ٢٠ پايه از گونه مُورخوش در مدت ٢ سال ثبت شد. تلاش بر اين بود تا پايه هاي انتخاب شده از نظر شادابي و سلامتي و نيز قرينه بودن تاج يکسان باشند. بر اساس اطلاعات جمع آوري شده از مراحل مختلف رويشي گياه شامل آغاز رشد رويشي، اوج برگ دهي، طول دوره ي برگ دهي، مراحل مختلف زايشي شامل شروع رشد زايشي، شروع گلدهي، طول دوره ي گلدهي، آغاز ظهور بذرها، زمان رسيدن بذرها، طول دوره ي بذردهي و آغاز دوره ي پراکنش بذرها در رويشگاه گنو تعيين شد.
مشخصات و ويژگيهاي اکولوژيکي منطقه کوه گنو
با مطالعه هاي ميداني که نگارنده مقاله در طول سال هاي ١٣٧٨-١٣٨٠ در منطقه کوه گنو بر روي گياه مُورخوش به انجام رسانده است ، تعداد چهار رويشگاه مورد شناسايي قرار گرفت و مختصات جغرافيايي آن ها تعيين شد. اما متأسفانه به دليل بروز خشکسالي در طي چند سال گذشته ، تعداد زيادي از پايه هاي اين گونه در رويشگاه هاي مختلف و از جمله کوه گنو، خشک شده و از بين رفته اند. به همين دليل يک نقطه به عنوان سايت اصلي در کوه گنو مورد توجه قرار گرفت . کوه گنو در درون منطقه ي حفاظت شده گنو ودر ٣٥ کيلومتري شمال غربي شهر بندرعباس واقع است (شکل ٤).در اين منطقه گياه مُورخوش در ارتفاع ٦٧٥ متر از سطح دريا بر روي صخره هاي پرشيب و با خاک کم عمق رويش دارد. مختصات محل جمع آوري نمونه هاي گونه ي مُورخوش که با دستگاه GPS ثبت شده است ، "١٠ ́٢٢ ... ٢٧ عرض شمالي و " ٢٦ ́٠٩ ...٥٦ طول شرقي را نشان ميدهد. اقليم منطقه در دستگاه دومارتن ، خشک بياباني گرم با متوسط بارندگي ساليانه ٢٢٠ ميليمتر و درجه حرارت متوسط ٢٥ درجه سانتيگراد است . از نظر زمين شناختي منطقه از آهک و مارن هاي ميوسن تشکيل شده است . خاک منطقه کم عمق و داراي بافت لومي شني است که در عمق ٣٥ سانتي متري به لايه ي سخت ميرسد. گياهان همراه اين گونه عبارتند از:
