بخشی از مقاله
چکیده
نماد وسیله ای است برای عینیت بخشیدن صوری به یک محتوای ذهنی. جنبه احساسی نماد مهمتر از جنبه زیبایی شناختی آن است. نماد پردازی در بسیاری از هنرها به ویژه معماری به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. اهمیت شناخت نمادها در معماری این است که بدون توجه به جنبه های مفهومی یک بنا، نمی توان آن بنا را به خوبی شناخت.نماد به معماری یک بنا هویت می بخشد و باعث تداوم یک مسئله فرهنگی در جامعه است؛ محتوای معنوی یک نماد را می توان در معماری به طرق مختلف بیان کرد.
هدف از این پژوهش به طور کلی بررسی نقش نمادها و نماد پردازی در معماری ، معرفی ویژگی های نمادین اعداد و به طور خاص بررسی نقش اعداد به عنوان نماد در معماری معاصر ایران است.
شیوه گردآوری مطالب به صورت اسنادی و استفاده از کتب و مقالات موجود و روش تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی می باشد.
واژههای کلیدی: نماد، اعداد، معماری معاصر، ایران، زیبایی شناختی.
1
-1 مقدمه
تعریف: »نماد علامتی است سمانتیکی یا قابل تحلیل معنایی؛ یعنی علامتی است قابل درک معنوی که دارای محتوایی است که فراتر از تاثیرات آنی آن قرار دارد. نماد چیزی روانی را قابل درک و احساس می کند. البته یک اثر هنری تزئینی نیز می تواند جنبه سمانتیکی داشته باشد. یک تابلو می تواند داستانی را بیان کند. اما تنها وقتی که محتوای معنوی یک تابلو مهمتر از اثر ظاهری آن باشد صحبت از یک اثر نمادین می شود«، ( کورت گروتر،(510: 1386 »به نظر گوته وظیفه نماد نشان دادن چیزی بخصوص در داخل یک کلیت و نشان دادن یک کلیت از طریق چیزی خاص است. به
عکس استعاره که در آن همیشه تعبیری شخصی وجود دارد و قیاسی است بین یک چیز با چیز دیگر، نماد همواره گویای یک معنای کاملا مشخص است«، (همان: » .(510اغلب چنین است که یک علامت به عنوان یک نماد تهیه نمی شود اما بعدها با گذشت زمان ارزش نمادین به دست می آورد. ذکر این نکته لازم است که جنبه احساسی یک نماد دارای اهمیت بیشتری است تا جنبه زیبا شناختی آن. اما به طور معمول عامل نمادین بودن یک علامت باعث ارتقاء ارزش زیبا شناختی آن می شود چرا که این عامل بعد جدیدی به علامت می دهد«، (همان: .(511 تنها اجسام کامل نیستند که می توانند جنبه نمادین داشته باشند. بلکه فرمهای ساده نیز می توانند چنین جنبه ای را دارا باشند. مثلا دایره نماد آسمان و نمودار حرکت ابدی بدون آغاز و انجام است. مربع نماد زمین و نمایانگر آرامش و نظم است.
شکل- 1 لوگوی سازمان فضایی ایران، (ماخذ : (www.isa.ir
»نمادها را نمی توان تنها به نمادهای بصری محدود کرد.هر کلمه یا هر حرکت دست و صورت را که بیانگر یک مفهوم معنوی باشد می توان به مفهوم عام آن یک نماد دانست. مثلا فشردن دست در موقع دیدار و یا بسیاری از رفتارهای اجتماعی دیگر«، (همان: .(513
شکل2 -فشردن دست در هنگام دیدار با مفاهیم مستتر در آن (ماخذ: (www.photoshopessentials.com
2
-2 پیشینه تاریخی
»در طول تاریخ از نماد، که نوعی علامت واجد هویت بصری است ، به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباط استفاده شده است.تصور بر این است که انسان پیش از تاریخ با خراش دادن و ایجاد نقش بر دیوار غارهای آلتامیرا در اسپانیا و لاسکو در فرانسه تلاش داشته تا از این طریق به دیگران اعلان خطر یا آگاهی دهد و یا پیام های دیگری را انتقال دهد.باستان شناسان لوازم و ابزارهایی را از یونان باستان یافته اند که بر آنها نقوش و علائم نمادینی نقش بسته که احتمالا معرف خالق آنها بوده است«، (همان،» .(517بر تابوت های مصری نیز نقوش نمادینی حکاکی شده است که احتمالا نشان از هنرمند خالق آن دارد. در جوامع قرون وسطایی بازرگانان و صنعتگران برای مشخص کردن کالاها و محصولاتشان از علائم و نمادهای خاصی استفاده می کردند که شناساگر آنها بود«، (همان: » .(512چاپگران اواخر سده نوزدهم میلادی نیز که به مهارت ها و استادی خود فاخر بودند و بر روی تمامی چاپنقش های خود نمادهایی را به صورت حرف نشانه یا امضاء چاپ می کردند که معرف حرفه و صنعتگری آنان بود«، (همان: » .(513آغاز سده بیستم نیز گاوچرانان آمریکایی برای مشخص کردن مالکیت دام های خود از علائم انحصاری استفاده می کردند. در واقع آنها از نوعی زبان تصویری استفاده می کردند که سابقه آن به مصرین باستان می رسد. طی دوره رکود اقتصادی در آمریکا ، کارگران دوره گرد ، یا در واقع پیشه ورانی که بیکار شده بودند ، یک نظام ارتباطی تحلیلی و کاربردی را ابداع کردند. آنها علائم و نشانه هایی بودند که بر دیوار خانه ها و ساختمان ها رسم می کردند و مثلا گویای خطراتی بود که کارگران دوره گرد را تهدید می کرد یعنی درست شبیه روشی که انسان غارنشین از تصاویر خطی استفاده می کرد. دو دایره و یک خط رابط بین آنها نشانگر باتوم و معرف این هشدار بود که پلیس ناحیه خشن و متخاصم است«، (همان: .(520
»یونانیان به نماد پردازی اعداد بسیار توجه داشتند. برای مثال، ده عدد نخستین، در نظام یونانیان(یا دوازده عدد، در سنت مشرق زمین) به روح وابسته اند؛ یعنی: جوهر، کهن الگو و نماد به شمار می روند. باقی اعداد، محصول ترکیب این اعداد نخستین اند. فیثاغورس عقیده داشت که: » اشیاء برمبنای اعداد ترتیب یافته اند «. افلاطون، عدد را جوهر هماهنگی و هماهنگی را بنیاد جهان و انسان می دانست و می گفت که حرکات هماهنگ ، » به چرخش های آرام روح ما می مانند .« فلسفه اعداد ، بعدها توسط عبریان ، گنوسی ها و مفسران یهودی گسترش یافت و درمیان کیمیاگران نیز پراکنده شد . این گونه مفاهیم اساسی و جهانی ، در اندیشه های شرقیان نیز دیده شده است ؛ برای مثال لائوتسه می گوید : » یک ، دو می شود ، دو ، سه می شود و از سه تایی ، یک – وحدت یا نظم جدید – یعنی چهار ، پدید می آید «. پیرس پیشنهاد می کند که قوانین طبیعت و قوانین روح انسان ، بر همین اصول پایه ریزی شده اند و هر دو در امتداد همین خطوط می توانند ترتیب یابند«، (ادواردو سرلو، خوان ،.(226 :1375
این پژوهش سعی بر آن دارد تا به بررسی نمادها در معماری و به طور خاص جنبه نمادین اعداد و استفاده از آنها درمعماری ایران به ویژه در بناهای معاصر با بررسی چند نمونه موردی بپردازد.
-3 جنبه نمادین اعداد
»در دانش نماد پردازی، اعدادصرفاً، بیان کننده کمیت ها نیستند؛ بلکه هر عدد، نیروهای تصوری و ویژگی خاص خود را دارد. می توان گفت ارقام واقعی، تنها ظواهر بیرونی اند. تمامی اعداد، از عدد یک(که برابر با نقطه اسرار آمیز ، نامعلوم و بی اهمیت است) پدید می آیند . عدد، هر چه از وحدت دور شود ، در مسیر پر پیچ و خم » جهان « ، بیشتر و ژرفتر ، گرفتار ماده می شود «، (همان : .(112 جدای از نمادهای اصلی وحدت و کثرت، نماد پردازی کلی دیگری نیز به اعداد زوج (مبین اصل منفی و انفعالی)، و اعداد فرد(مبین اصل مثبت و فعال)، پیوسته است. وانگهی، مجموعه های عددی، پویایی نمادینی دارند که نباید آن را نادیده انگاشت. این تصور که عدد »یک«، پدید آورنده عدد »دو« و عدد دو، آفریننده عدد »سه« است، بر مبنای این قضیه فلسفی شکل می
3
گیرد که هر جوهری، گرایش برگذشتن از مرزهای خود را دارد، یا می خواهد تا با ضد خود روبرو شود. پس، وقتی دو عنصر وجود دارند، سومین عنصر به منزله پیوند دهنده آن دو، یعنی عدد سه، ظاهر می شود و خود، سبب پدید آمدن چهارمین عدد، یعنی حلقه پیونده دهنده سه تای نخستین می شود و همین گونه، تا آخر ادامه می یابد. بعد از اتحاد و دوگانگی(بیان کننده تضاد، پژواک و رونوشت آغازین)، سه تایی ها و چهارتایی ها، گروه های اصلی به شمار می روند، از جمع آنها، هفت تایی ها و از ضرب آن ها در یکدیگر، دوازده تایی ها پدید می آیند. عدد سه، ریشه مستقیم تر عدد هفت است( هر دو از اعداد فردند). نماد پردازی های رایج عبارتند از: سه تایی ها، مبین مراتب عقلانی و روانی؛ چهارتایی ها، مراتب زمینی، هفت تایی ها، نظام سیاره ای و اخلاقی و دوازده تایی ها، نظام جهانی. اکنون توجه کنید به پذیرفته شده ترین معانی نمادین تمامی اعداد، که می تواند پایه ای برای یک خلاصه کوتاه از نظریه روان شناسانه پانت قرار گیرد:
صفر: »بی وجود و به گونه ای رمز آمیز با وحدت، گاه، ضد آن وگاه، چونان انعکاس آن پیوسته است ؛ صفر ، نماد پنهان بودن ، بالقوه بودن است . از دیدگاه انسان زنده ، صفر نماد مرگ است ؛ یعنی حالتی که در آن ، نیروهای زندگی تغییر یافته اند . به سبب کروی بودن ، حاکی از ابدیت است. صفر ، افزایش دهنده اعشاری است و قدرت کمی نمادین اعداد را تقویت می کند . عددی که دارای چندین صفر باشد ، مبین شور و هیجانی برای اشیای بزرگ است«، (همان،(287
