بخشی از مقاله
چکیده
شهر ایرانی اسلامی با بهره گیری ازروح معنویت نمادی از یک هویت و تفکر است و مسجد بارزترین تجلی این هویت را نشان می دهد. دین اسلام که مبتنی بر بینش الهی و تفکر آسمانی است.تنها می توانست در اماکنی که ساختار کالبدی آن نشان دهنده ی سیر به سوی این اندیشه بودند جلوه گر شد و نخستین این اماکن مسجد بودند که در طول قرون متعددی بر اساس بینش الهی، که شخص هنرمند از سرچشمه آن سیراب می شد در کالبد فضایی و ساختاری شهرها ظاهر می شدند. در شکل گیری و استخوان بندی شهر اسلامی به عنوان مظهر تمدن اسلامی مجموعه ای از باورها، اندیشه ها، ارزش ها و رسوم تاثیر گذار بوده اند که به تبع این آیه گرایی و ابعاد تمثیلی دارای ارزش های کیفی و کالبدی می گردد.
به طوریکه این باورها می توانند در چیدمان کلبدی شهر موثر باشند ، مسجد به عنوان جایگاهی برای برگزاری مناسک دینی از جمله کالبدهایی می باشد که به عنوان نقطه کانونی قرار می گیرد، تا دسترسی همگانی فراهم شود. از این منظر مسجد محور فعالیت های شهری است و موقعیت ویژه ای در مرفولوژی شهر دارد.در این تحقیق با روشی توصیفی - تحلیلی، به تبیین مسجد و کارکردهای آن و سپس به بررسی مفهوم شهر اسلامی و تحلیل جایگاه و نقش نمادین مسجد در هوی ت بخشی به شهر اسلامی پرداخته می شود و در پایان به اهمیت به کارگیری بررسی های ذکر شده هویت بخشی مسجد به شهر اسلامی در معماری معاصر پرداخته می شود.
.واژه های کلیدی:شهر ایرانی اسلامی، مسجد، هویت، تمدن اسلامی، نقش نمادین مسجد
مقدمه
امروزه به دلیل هجوم فرهنگ غربی آنچنان که باید، ازاصول اسلامی درکالبد شهرها اثری موجود نمی باشد در اغلب موارد بقایای شهرهای اسلامی هم بدلیل بی برنامگی و هم سیاست های غلط مدیریت شهری آن ارزشهای گذشته درخشان خود را از دست داده اند در حالی که در شهرهای ایرانی اسلامی قدیم جلوه ها ی معنوی شهر، بویژه نمادهای اعتقادی همچون مساجد اعتباری شایان توجه دارند. یکی از شاخصه های شهر اسلامی که شاید به جرات بتوان گفت مهمترین آن ها،مسجد می باشد.مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان است که از صدر اسلام تا کنون به عنوان مهمترین عنصر معماری اسلامی مورد توجه قرار گرفته است وبه شهر اسلامی محوریت و هویت بخشیده است. [1]
بینش سلامی در آغاز بیش از همه، عنصر مشخص و با اهمیت مسجد را به عنوان مرکز مذهبی - سیاسی در دل شهر جای داد. مساجد در شهرهای اسلامی نمادی شکوهمند از عظمت تاریخی و دینداری و اعتقاد به تعالیم مذهبی، بدور از هرگونه مادی گرایی هستند و به نوعی به نماد هویت اسلامی این شهرها تبدیل شده اند.در ایران نیز مساجد از دیرباز نقش مهمی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی ایفا نموده اند. آنها از یک سو محل برگزاری مراسم عبادی بوده اند و از سوی دیگر، مکانی که زندگی اجتماعی ساکنان محلات را سازماندهی می کرده است و به حل و فصل امور مردم می پرداخته اند.
در تاریخ شهرهای ایران، به وفور نمونه هایی از این عملکرد دوگانه مساجد یافت می شود به گونه ای که برخی مورخان غیربومی نیز به آن اشاره نموده اند . دروازه مسجد در ایران، با دو مناره در اطراف آن یادآور خاطره بهشت بوده که در میان دو منظر متضاد تنها محور جهان است.[2] بازنگری به شناخت عناصر هویت ساز شهرهای اسلامی نشان می دهد که شهرسازی اسلامی مشتمل بر مبانی نظری و تئوری های مربوط به اصول و ارزش هایی است که بای د در طراحی،برنامه ریزی و ایجاد محیط زندگی مسلمانان رعایت شوند.[3] مساجد همواره محل برقراری ارتباطات اجتماعی در سطح محلات و شهرها بودند.
بسیاری از کنش های اجتماعی و اقتصادی مردم نظیر آموزش - مسجد مدرسه ها - و حل و فصل دعاوی، حل مشکلات اجتماعی و مسائل اقتصادی در درون مساجد صورت می گرفت. حتی مساجد در زمینه امور سیاسی همواره به عنوان اهرم های کنترل و نظارت بر حاکمین سیاسی جامعه عمل می کردند .[4] به این ترتیب می توان گفت در جامعه ایرانی در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و کالبدی تاثیرگدار بوده است. بنابراین از جمله عناصر اصلی شهر اسلامی مساجد هستند.مسجد در شهرمهم ترین بنای عمومی تلقی شده و در تفکرات مربوط به شهر سازی اسلامی موقعیت اساسی داشته است.این مساجد ابتدا در کنار شهر ها بنا می شد تا این که در طی زمان قلب شهرها پذیرای آنها گردید.[5]
مسجد در ساختار شهر اسلامی به عنوان مهمترین عنصر کالبدی شهر جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص میداد،به طوری که توسعه ی اغلب شهرهای اسلامی و سلسله مراتب موجود در آن ها، متأثر از مسجد اصلی شهر بود. اهمیت مسجد در شهرهای کهن اسلامی تاآنجا بوده است، که واژه ی شهر تنها به جایی اطلاق میشد که در آن شهر مسجد جامع ساخته شده باشد.[6]مسجد کانون تجلی هویت معنوی شهر اسلامی واژه ی » مسجد« از ریشه سجد، یسجد می آید و به معنای تعظیم کردن و پرستش و عبادت کردن است و مسجد به مکان پرستش گویند و جمع آن مساجد است.[7]مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمان است که از صدر اسلام تاکنون به عنوان مهمترین عنصر معماری اسلامی مورد توجه قرار گرفته است و به شهر اسلامی محوریت و هویت بخشیده است. مسجد علاوه بر نقش دینی، نقشهای سیاسی و اجتماعی بسیار قوی می یافت. .[8]
از لحاظ عملکردی میتوان سه نوع مسجد را برشمرد:
الف- مسجد جامع ؛ این نوع مسجد برای برگزاری نماز جمعه بوده و در حکومت اسلامی به دلیل ایراد خطبه درابتدا و پس از نماز جمعه نقش سیاسی پررنگتری نسبت به مساجد محلی ایفا میکند. مکانیابی این مساجد نسبت به دو مورد بعد بسیار خالصتر و حائز اهمیت است. این مساجد باید نسبت به بازار و محلات مسکونی دارای ارتباط باشد.
ب- مساجد محلی؛ این مساجد در دسترس ترین مساجد در جامعه اسلامی بوده و در هر محدوده و ساختار شهری قابل قرارگیری میباشد.
ج- مساجد بازار؛ چنین مساجدی در کنار محل کسب و کار مردان، در بازار یا دیگر مکانهای تجاری قرار دارد و کسبه هنگام نماز به آنجا مراجعه می کنند.[9]
وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردید.این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومتهای محلی،سکونتگاهی به مقام شهر می رسید،که صاحب جامع باشد.مسجد جامع علاوه بر نقش دینی،نقشهای سیاسی و اجتماعی بسیار قوی می یافت.[10]درکیفیت جایگیری مساجد در شهر،خصلت اساسی تلفیق مسجد با عناصر عمومی شهری پیرامون و ایجاد » عبارت« های شهری است مساجد برحسب عملکردها و نقشی که در حیات شهری عهده دار می شدند در چهار گروه مختلف قابل دسته بندی هستند
1.مساجدی که در ارتباط مستقیم با حکومت قرار گرفته اند و محل انجام مراسم دینی حکومتی بوده اند؛ از نظر موقعیت مکانی در مرکز ثقل شهر، در مجاورت قصر سلطنتی و میدان های اصلی شهر بوده اند؛ مانند مسجد امام و شیخ لطفغ االله در زمان صفویه
2.مساجدی که در پیرامون محور اصلی شهر و شالوده شهر قرار می گرفتند؛ که به دو دسته تقسیم می شدند؛ مساجدی که در محور اصلی شهر قرار می گرفتند و مساجدی که در محور اصلی بازاها قرار می گرفتند .
3.مساجدی که در مرکز محلات به همراه بناهایی مانند حمام، کاروانسرا، مدرسه و بازاچه قرار داشتند و به عنوان مرکز فعالیت های محله نقش ایفا می کرد.
.4 مساجد کوچک محلی که برای انجام فریضه نماز و عبادت اهالی محله برچا بودند.[11]
مساجد مهم ترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا بودند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند.[12] با توجه به این که دولت اسلامی در شهر تولد می یابند و باتوجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در - - مسجد - - صورت می گیرد .بنابراین وجود مسجد جامع به یکی ازخصوصیت اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردد.[13]
همجواری ها و سلسله مراتب دسترسی به بنای مسجد
در مساجد گذشته حرکت به سمت مسجد، حرکتی پیاده، تدریجی، پر معنی و جادب بود که تعریف مقصد می کرد.[14] مقیاس بزرگ و تمایز چشمگیر کالبد مسجد نسبت به بناهای پیرامون به همراه عناصر حجمی تعریف شده و شاخص هایی همچون گنبد و مناره، بر حضور برجسته مسجد به عنوان یک نشانه شهری قابل احترام تاکید داشت، شناسایی مسجد از فواصل دور میسر می ساخت و به جهت یابی فرد کمک می کرد. علاوه بر آن فرد را از حرکت به سوی مکانی مهم، معنوی و قابل تعظیم آگاه می ساخت، با در نظر داشتن این تدابیر در سازماندهی ویژگی های فضایی مسجد و فعالیت های اطراف آن بود که ناظر از جستجو برای تابلوهای معروف هویت مکان بر فراز بنای مسجد بی نیاز می گردید.[14]
برریس مفهوم شهر و شهر اسلامی
هویت دادن به شهر اسلامی، نمادی رفی ع و با عظمت که ارزش قدسی آن بر ارزش فیزیکی آن ارجحیت دارد.[15] در راه شناخت ویژگی های شهر اسلامی ابتدا لازم است با ایدئولوژی اسلامی آشنا شد . چراکه تاثیر آن بر ارزش های دینی و مذهبی بر ساخت و تولید فضاهای شهری بویژه دوره اسلامی بسیار تعیین کننده می باشد. شهر اسلامی بر پایه جهان بینی اسلامی خلق می شود و دارای چشم انداز ویژه ای است که ارزش های جانعه را نمایش می دهد، چشم اندازهایی که می توانند به منزله متون بازگوکننده ی هویت و مردم یک جامعه باشد در واقع مناظر شهر اسلامی تفسیر باورهای دینی و اجتماعی مردم است که از طریق زندگی جمعی، تعاون و همکاری با با یکدیگر به سوی حفظ بقای جامعه به وجود آمده است.[1]دین اسلام شاید تنها دینی باشد که در شهر شکل گرفت و با توجه به بینش و جهان بینی آن، نیازمند توسعه و گسترش شهرها بوده است. شهرسازی اسلامی نیز متأثر از عناصر معماری میشود که در این دوره اهمیت پیدا می کند و به وسیله ی این عناصر شکل می گیرد. .[6]
مفهوم شهر
واژه ی شهر را در عربی» مدینه « گویند و ریشه ی آن از مدن و جمع آن مدن و مدائن به معنای محل سکونت است و جایی که دژی در تمام یا بیشتر آن مکان ساخته شود را مدینه گویند. .[16]
صفت اسلامی
به طور کلی زمانی می توان صفت اسلامی را به یک شی انسان ساز اطلاق نمود که آن موجودیت بر اساس تعالیم اسلامی به وجود آمده و به گونه ای در خدمت انسان قرار گرفته باشند که در عین پاسخگویی به نیازهای مادی او،وی را به سمت ارزش های اسلامی هدایت نماید .به علاوه آنکه شی یاد شده باید تجلی گاه و یادآور ارزش های اسلامی نیز باشد.[3]مراجعه به ادبیات در دسترس حاکی از آن است که غیرمسلمانان نخستین کسانیبودند که صراحتاً از صفت اسلامی برای معماری و شهر استفاده کردند.به عنوان نمونه،در مورد پیشینه اطلاق صفت اسلامی به شهر می توان گفت که رواج تعبی ر شهر اسلامی برای مجتمع های زیستی مسلمانان،با این فرض که از نظر کالبدی تجلی خاصی از اصول و ارزش های اسلامی بوده و به این ترتیب از مجتمع های زیستی سایر تمدن ها و فرهنگ ها متمایز می باشد،از قرن نوزدهم میلادی و به وسیله شرق شناسان آغاز شد.این تعبیر به تدریج در ادبیان شهری تثبیت شد. .[17]
مفهوم شهر اسلامی
از منظر اسلامی هر مجتمع زیستی با اجتماع از انسان ها - کم و زیاد - که بر اساس عدالت، آگاهی، تعادل، معرفت، امنیت، رفاه، فراوانی، پویایی، استحکام، زیبایی و روابط اجتماعی منشعب از مبانی قرآن زندگی کرده و منافع همه جانبه مردم در نظر گرفته شده باشد، شهر نامیده می شود.[18]شهر اسلامی به شهرهایی اطلاق میشود که در سرزمینهای دارای فرهنگ و اعتقادات نشأت گرفته از دین اسلام ایجاد شده اند یا رشد یافته اند.[3] شهر اسلامی را می توان شهری دانست که در آن مظاهر تمدن اسلامی نمود داشته . هر یک از اجزای چنین شهری، یادآور حضور خداوند است.[19]
این شهر که گسترش یافته مسجد و خانه پیامبر است به عبارت دیگر شهر اسلامی مبلغ و تجلی گاه توحید، تذکر جامعه به عبودیت آنان در برابر خالق یکتا، شهری با وحدت جامعه و نه تفرق مردم است .[20]در شکل گیری و استخوان بندی شهر اسلامی به عنوان مظهر تمدن اسلامی مجموعه ای از باورها، اندیشه ها، ارزش ها و رسوم تاثیر گذار بوده اند که به تبع این آیه گرایی و ابعاد تمثیلی دارای ارزش های کیفی و کالبدی می گردد به طوریکه این باورها می توانند در چیدمان کلبدی شهر موثر باشند[21]، مسجد به عنوان جایگاهی برای برگزاری مناسک دینی از جمله کالبدهایی می باشد که به عنوان نقطه کانونی قرار می گیرد، تا دسترسی همگانی فراهم شود. از این منظر مسجد محور فعالیت های شهری است و موقعیت ویژه ای در مرفولوژی شهر دارد.[22]
سیمای شهرهای باستانی ایران
از زمان اشکانی و ساسانی فرم و ساختار زندگی شهری صورت منسجمی تری به خود گرفته و تحت تأثیر چهار عامل اصلی » کاخ»« معبد «،» استحکامات «، و » بازار « که می توان آن ها را در سه بخش» کهندژ »« شارستان «، و » ربض « معرفی کرد، نمود عملی پیدا کرده است.[23]شهرهای ایران در طول دوره های تاریخی، با تکیه بر خلاقیت و ابتکارهای ملی به صورت درونزا، به رشد و تکامل رسیده اند. شهر به عنوان دستاورد حیات جمعی انسان سهم زی ادی در روند تکاملی تمدن او داشته است. در دوران باستان ساختار زندگی شهری از اراده حکومتی تأثیرپذیری زیادی داشت، ساخت شهرها در ادوار مختلف از نوعی پویایی اجتماعی و اقتصادی برخوردار بود. این روند در دوران اسلامی نیز تداوم یافت.
باوجود ای ن فرهنگ و نگرش اسلامی شهرنشینی را بیش از پیش تحت تأثیر قرار داد و تا اندازه ای بافت و ساخت آن را دگرگون کرد. از این پس شهر ایرانی به لحاظ ساختاری ترکیبی از ویژگی های عصر باستان و ویژگی های خاص دوران اسلامی را در خود داراست. در هردو دوره ساخت سیاسی حاکم که با نهاد دین نیز ارتباطی تنگاتنگ داشت تأثیر بیشتری بر ساختار حیات شهری می گذاشت و موجب می شد که شهرهای مملکت ایران بیشتر به عنوا ن یک مرکز سیاسی که کارکرد اداری-اجرایی پر رنگ تری داشتند، مطرح باشند شهرهای ایران در دوره های پس از اسلام ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش ادامه دادند. کهندژ شارستان و ربض که به عنوان اجزای اصلی شهرهای ایرانی زمان ساسانیان در ساخت شهرها پدید آمده بودند در سال های اولیه نیز اجزای شهرهای اسلامی را تشکیل می دادند.[24]
بازبینی سیمای شهرهای باستانی در شهرهای اسلامی
بی تردید شهرهای دوره اسلامی از جهات گوناگون تحت تاثیر تمدن های پیشین به ویژه دو تمدن ساسانی و رومی قرار داشته است.[25] شهرهای دوره اسلامی هم چون دوره پیش از اسلام از سه بخش اصلی به نام ،» کهندژ » « شارستان « و » ربض « تشکیل می شد.[26]مساجد که مهمترین ویژگی را نصیب شهرهای اسلامی کردند به عنوان ملاک تمایز شهر از » ده « در شهر جای گرفتند و همراه با ارگ و بازار، عناصر سه گانه ساخت شهرهای اسلامی را تشکیل دادند. با انتقال حیات و جنب وجوش شهرها از شارستان به حومه که محل سکونت و کار بازرگانان، کسبه و پیشه وران نیز بود، شهرسازی رشد و گسترش یافت و شهرهای ایرانی رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتند. تقسیم شهر به اجزای مشخص کهندژ، شارستان و ربض جای خود را به مراکز دیوانی و نظامی، مراکز مذهبی، بازارها و محله های شهر دادند.[5]
سیمای شهرهای اسلامی ایرانی
» شهر های اسلامی « مفهوم خاصی از شهر را ارائه می دهند، در این مفهوم ارزش ها و نگرش های اسلامی تجلی می یابند. این ارزش ها و نگرش ها در ساخت عناصر شهری متبلور می شوند . ساخت بافت و بناهای شهری همچون مساجد و بازار و مدارس و ...
