بخشی از مقاله
چکیده
مرزهاي بینالمللی نه تنها امنیت ملت یک کشور و سرزمین را تأمین میکند بلکه در شکل دهی مناسبات سیاسی و اقتصادي میان حکومتها نقش برجستهاي را بر عهده دارند. کارکرد اقتصادي در دوران جدید یکی از مهمترین نقشها و کارکردهاي مرز محسوب میشود که به مرور زمان و با توجه به مناسبات جهانی بر اهمیت آن افزوده میشود. بازارچه مرزي یکی از مهمترین مظاهر کارکرد اقتصادي مرزها محسوب میشود که ایجاد امنیت و توسعه مرزي را میتوان از مهمترین پیامدهاي آن برشمرد. مرز استان خراسان رضوي و افغانستان به دلیل ویژگیهاي جغرافیایی و وضعیت خاص سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی مرزنشینان، همواره از پرحادثهترین مرزهاي مشترك ایران با کشورهاي همسایه بوده است. این منطقه به دلیل گستردگی براي گذر اشرار، قاچاق کالا و انسان و کاروانهاي مواد مخدر همواره مصائب و مشکلاتی براي مرزنشینان به وجود آورده است. هدف این تحقیق بررسی تأثیر ایجاد و توسعه بازارچه مرزي دوغارون بر امنیت مرزي استان خراسان رضوي با افغانستان طی دهه اخیر بوده که با استفاده از دو روش اسنادي و میدانی انجام شده است. نتایج حاصل نشان میدهد بازارچه مرزي دوغارون در افزایش اشتغال، بهبود وضعیت درآمدي مردم، جلوگیري از مهاجرت، همچنین کاهش هزینه دولت در احداث پاسگاههاي مرزي، کاهش عبور غیرقانونی، کاهش میزان ورود مواد مخدر به داخل، کاهش قاچاق کالا و انسان و در نهایت افزایش امنیت در منطقه نقش داشته است. در پایان راه کارهایی جهت ارتقاء وضعیت معیشتی مرزنشینان ارائه گردیده است.
واژگان کلیدي: نقش- کارکرد اقتصادي- مرز- خراسان رضوي- افغانستان.
-1 مقدمه:
مرز سیاسی به پدیدهاي فضائی اطلاق میشود که منعکسکنندهي قلمرو حاکمیت یک دولت بوده و مطابق قواعد خاص در برابر حرکت انسان، انتقال کالا یا نشر افکار مانع ایجاد کند یا دستکم آن را محدود سازد (درایسدل،(101 : 1374 یکی از موضوعات مهم در مورد مرزهاي بینالمللی نقش و کارکردهاي مختلف مرز و عوامل موثر بر آنها است. صاحب نظران و کارشناسان نقشها و کارکردهاي متفاوتی را مانند تحدید حدود منطقه اعمال قدرت حکومت، ایجاد و تقویت وحدت سیاسی، شکل دهی به مناسبات سیاسی و اقتصادي میان دولتها (میرحیدر،166 :1379و(161، اثبات حقوقی یا فیزیکی یک دولت بر یک قلمرو خاص (مجتهد زاده،(21 :1381، مانع دفاعی، اقتصادي، اجتماعی و سیاسی، ایجاد حد نهایی کنترل و حاکمیت هر دولت بر قلمرو و مردم خود (رحمتی راد،(8 :1374 و... را براي مرزهاي بینالمللی ذکر کردهاند. در این میان مناطق مرزي به دلیل تماس با محیطهاي گوناگون داخلی و خارجی از ویژگیهاي خاصی برخوردارند. وجود مبادلات و پیوندهاي فضایی دو سوي مرز بین کشورهاي مجاور و آسیب پذیري و تهدیدات مختلف در این مناطق اهمیت ویژهاي را در فرآیند برنامه ریزيهاي
٦٠٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
توسعه، امنیت و آمایش کشور به مناطق مرزي داده است. بر اساس مستندات، مطالعات و تحقیقات انجام شده در سالیان اخیر ملاحظه میشود که به دلیل وجود اهمیت و حساسیتهاي ویژه مناطق مرزي، توجه خاصی در جهان به مطالعات آمایش این مناطق معمول شده است که میتوان آن را در دو جنبه علمی و عملی مد نظر قرار داد.
از جنبه علمی، نتایج مطالعات انجام شده نشان میدهد که کشورهایی با مساحت گسترده و وسیع مانند ایران، داراي تفاوتها و عدم تعادلهاي منطقهاي و فضایی مشهودي بین مناطق مرکزي و مرزي میباشد که این عدم تعادلها، تأثیرات عمده اي در دو جهت بر جاي گذاشته است: یکی حرکت توسعه را با کندي مواجه ساخته و در مرحله بعد نیز به گسترش ناامنی در مناطق مرزي منجر شده و کل نظام توسعه، امنیت و مدیریت این مناطق را تحت تأثیر قرار داده است (احمدي پور و همکاران، :1387 .(2 از جنبه عملی نیز کشورهایی که درگیر مسایل ناامنی در مناطق مرزي خود بودهاند، دریافتهاند که عمدهترین مسایل مربوط به این ناامنیها، ناشی از شرایط توسعهنیافتگی و پیامدهاي تبعی آن بوده است. به عبارت دیگر شرایط فقر و تنگدستی در این مناطق میتواند محیط مناسبی جهت بروز ناامنیها و تحریک دشمنان در بهره برداري از سر پلهاي به وجود آمده در این مناطق شود (عندلیب، .(1-2 :1380
ایران کشوري است که با 15 کشور مرز مشترك خشکی و آبی دارد. در برخی از این مرزها، امنیت کامل به معنی، فقدان عبور و مرور مجاز افراد، کالا و... وجود ندارد و در نتیجه به دلیل نفوذ پذیر بودن این مرزها امنیت در مناطق مرزي و حتی داخل کشور از جنبههاي مختلف اقتصادي، سیاسی، نظامی و اجتماعی مورد تهدید واقع میشود. هر کشوري سعی میکند به منظور اعمال حاکمیت بر سرزمین خود، بر مرزها کنترل و نظارت کند به ویژه مرزهایی که کشور همسایه داراي شرایط خاصی باشد، مانند مرزهاي شرقی ایران که به دلیل وضعیت خاص کشور افغانستان نتوانسته به نقش اصلی خود که ممانعت از ورود متغیرهاي ناخواسته است، جامعه عمل بپوشاند. در چنین شرایطی با ورود غیر مجاز افراد از گذرگاهها و معابر غیر قانونی و انجام اعمال خلاف قانون توسط این افراد امنیت در مناطق حاشیه مرز مورد تهدید واقع میشود (سعادتی، .(1 :1388 که از آن جمله میتوان به مسأله آوارگان و پناهندگان افغانی، کشت و تجارت مواد مخدر، قاچاق سلاح، شرارت و گروگان گیري از نتایج بی ثباتی سیاسی در افغانستان اشاره نمود که پیامدهاي زیانبار اقتصادي – امنیتی آن بسیار ملموس بوده است
(ملازهی،1383، ( 30 و هم مرزي این کشور با استان خراسان رضوي، داراي بار امنیتی و سیاسی براي این استان میباشد.
مرزها علاوه بر آن که داراي مواهب مثبت و ارزندهاي در ارتباط با داد و ستد و بازرگانی براي مرزنشینان و بهزیستی آنها میباشد، مرزهاي شرقی کشور به دلیل گستردگی براي گذر کاروانهاي مواد مخدر همواره مصائب و مشکلاتی را براي مرزنشینان به وجود آورده است (باقر کرد،.(17 :1379 از طرفی فقدان حکومتی فراگیر و قوي در افغانستان و در نتیجه عدم کنترل مرزهاي خود و انتقال بار نگهداري آن به کشور ایران و از طرفی دیگر نقش برجسته و مهم مرزها در اقتدار و حاکمیت دولتها، ایران را وادار ساخته است براي کنترل مرزهاي خویش بیشترین سرمایه گذاريها را داشته باشد (حیدري،.(2 :1384
این امر مسئولین ما را بر آن میدارد که کنترل جدي بر مرزهاي شرقی کشور داشته باشند. در دو دهه گذشته شیوههاي و مدلهاي گوناگونی براي حفاظت فیزیکی و کنترل مرزها صورت گرفته است که استفاده از کارکرد اقتصادي و ارتباطی مرز در قالب بازارچههاي مرزي یکی از شیوههاي مدیریت مرزي در مناطق یاد شده میباشد. بازارچه مرزي محوطهاي است محصور در خشکی واقع در نقاط صفر مرزي و در جوار گمركها مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکانهایی که طبق تفاهم نامه منعقد شده بین کشورهاي مرزي میباشد.
اهداف این پژوهش به دو دسته، هدف کلی و اهدف ویژه تقسیم بندي میشود:
الف)- هدف کلی: عبارت است از شناخت تأثیرات بازارچه مرزي دوغارون بر امنیت مناطق هم مرز استان خراسان رضوي با افغانستان.
ب)- اهداف ویژه: -1 تأثیر بازارچه مرزي در ایجاد اشتغال و کاهش بیکاري جمعیت فعال شهرستان تایباد. -2 تأثیر بازارچه مرزي در بهبود وضعیت معیشتی مرزنشینان استان.
٦٠٨
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
با توجه به تأثیرات اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و امنیتی این تحقیق به دنبال پاسخ سوال زیر است:
-1 بازارچه مرزي استان خراسان رضوي با افغانستان، چه نقشی در امنیت منطقه مرزي تایباد داشته است؟ براي یافتن پاسخ علمی به این سوال فرضیهي زیر مطرح شده است:
- احداث بازارچه مرزي باعث توسعه منطقه و بهبود وضعیت اقتصادي، رفاه نسبی و در نتیجه افزایش امنیت شده است.
مبانی نظري تحقیق به روش اسنادي و اطلاعات میدانی با استفاده از ابزار پرسشنامه جمع آوري شده است.
-2 مبانی نظري تحقیق:
فلیپ جونز1 و تریور وایلد2 مقاله تحقیقی خود را در تحلیل تغییرات فضایی - ساختاري در مرز پیشین دو پاره آلمان پس از برقراري مرز و برداشتن موانع مرزي نوشتند. به عقیده جونز و وایلد، مناطق مرزي به عنوان مناطق حاشیهاي و توسعه نیافته شناخته میشوند. این حاشیهاي بودن گرچه میتواند معلول شرایط جغرافیایی مناطق مرزي باشد، اما خود پدیده مرزي بودن بسیاري از امکانات و قابلیتهاي آن منطقه را مضمحل میسازد 1994 : 259) ،.(Jonse& Trever آنان معتقدند که با برقراري مرز بین دو کشور، فضاهایی که به یکدیگر متصل هستند و تداوم فضایی را تأمین میکنند از یکدیگر میگسلند و حاشیهاي میشوند. این حاشیهاي بودن علت عقبماندگی این نواحی است. بر اساس عقاید جونز و وایلد، براي برنامه ریزي توسعه مناطق مرزي این اصول باید مورد توجه قرار گیرند:
-1 درك پیچیدگی، گستردگی و تنوع متغیرها و تأثیرات آنها در مرز. -2 لزوم تأمین شرایط و زیرساختهاي توسعه مرزها.
-3 ضرورت خروج از انزوا و گسترش ارتباطات با داخل و خارج. -4 لزوم پیوستگی با مرکز 256)،.(dibI
مرز ممکن است جدا کننده یا ممکن است پیوند دهنده باشد، اما بیشتر اوقات مشاهده میشود که هر دو کارکرد را به صورت همزمان دارا هستند .(Remely& Minghi 1991: 41) مرزها تا کنون کارکردهاي مختلفی به خود گرفتهاند و به مرور زمان این کارکردها تضعیف و یا تقویت شده و یا تغییر کرده است. به محض این که یک منطقه مرزي و یا خط مرزي به وجود آمد، میتواند نه تنها منظره طبیعی را که جزیی از آن به شمار می رود بلکه عمران و سیاستهاي کشورهاي مجاور را تحت تأثیر قرار دهد (پرسکات، .(61 :1358 مرز به تنهایی داراي یک نقش است و آن تحدید حدود منطقهاي است که در داخل آن یک نوع قدرت اعمال میشود، اما دولتها سعی میکنند نقشهاي دیگري هم مثل مهاجرت، تجارت، بهداشت و جز آن را در منطقه اعمال نمایند. حتی تمرکز بیش از حد نقشهاي دولت در مرز میتواند نماینده تغییرات در سیاستهاي خارجی باشد
(همان، .(78 شکوفایی و زوال شهرها و حوزه نفوذ آنها در مجاورت مرز، بستگی به این دارد که خط مرزي نقشهاي جدیدي براي آنها پدید آورد و یا بر عکس، حوزه طبیعی آنها را بر هم زند (احمدي پور و همکاران، .(4 :1387 به طور کلی عملکرد مرزها به چهار گروه قابل تقسیم است:
-1 کارکرد دفاعی: دفاع از قدیمیترین کارکردهاي مرزها و سرحدات است. این که مرزهاي بینالمللی نقش و کارکرد دفاعی دارند به ما مفهوم سرحدات طبیعی را میدهند. تمام مرزهاي سیاسی نمیتوانند به عنوان سرحدات دفاعی عمل کنند. فقط آنهایی که داراي مشخصات طبیعی هستند میتوانند چنین نقشی را داشته باشند که میتوان از هیمالیا با عنوان یک نمونه خوب مثال زد .(Dwivedi.R.L1990: 141) موفقیتهاي چنین سرحداتی همیشه بستگی به قدرت دولتها داشته است. در دنیاي امروز به دلیل توسعه ادوات جنگی جدید، دیگر مرزها حتی اگر به صورت فیزیکی قابلیتهاي قبلی را داشته باشند، کارکرد دفاعی خود را از دست دادهاند و گفته میشود که کوهها و مرزهاي طبیعی مانعی براي حمله از خارج نیستند. امروزه
1- Philip N. Jones 2- Trever Wild
٦٠٩
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
ناپیوستگی زمین و دریا جایگزین پیوستگی هوایی شده است. در عین حال سلاحهاي مخرب میتوانند هر نقطه از زمین را مورد حمله قرار دهند .(Glassner. M.fahrer 2004: 81)
-2 کارکرد سیاسی: نظام سیاسی بینالمللی از تعدادي زیر نظام تشکیل شده که در بین آنها کشورهاي داراي اقتدار از اهمیت بیشتري برخوردارند. از آنجایی که هر یک از این زیر نظامها به وسیله خطوط مرزي از دیگري جدا میشود، خطوط مرزي در نظام بینالمللی اهمیت فراوانی دارند. هر کشوري به عنوان یک زیر نظام سعی میکند تا از نفوذ سیاسی که به امنیت و اعتبار آن خدشه وارد مینماید، جلوگیري کند و مرزهاي بینالمللی نیز در این ارتباط به کمک کشورها میآیند، البته کارایی و نقش از مرزي به مرز دیگر متفاوت است. مرزهاي بینالمللی پدیده مهاجرت را محدود میکنند زیرا ایدئولوژي سیاسی این پدیده ممکن است یگانگی یک کشور را تهدید نماید. مرزها به عنوان سد سیاسی، حرکت فرهنگی مردم را که شامل روزنامهها، مجلات، کتابها و مانند آن است، محدود میسازند. این سرحدات ممکن است به صورت یک فیلتر رنگین عمل نمایند که از گذشتن ایدهها و عقایدي که داراي مشخصات مختلف و غیر قابل قبول براي یک نظام سیاسی هستند، جلوگیري میکنند.
کتابها و روزنامهها باید قبل از اجازه ورود از بازرسی عبور نمایند. بنابراین مرز به عنوان یک خط مصنوعی غیرقابل مشاهده عمل میکنند. البته در حال حاضر این نقش مرزها نیز با توجه به تکنولوژي ارتباطات تضعیف شده است.
-3 کارکرد اجتماعی مرزها: مفهوم مرز اجتماعی در مورد تمام مرزهاي سیاسی القا میشود. زیرا عملاً تمام این مرزها محدودههایی را محصور کردهاند که داراي جمعیتهایی از لحاظ اجتماعی یکپارچه میباشند. از آنجایی که تمام کشورها دوست دارند که ویژگیها و مشخصات اجتماعیشان را حفظ کنند، مرزها به عنوان یک مانع در تعامل اجتماعی بین کشورهاي مجاور عمل میکنند.
-4 کارکرد اقتصادي مرز: نظام اقتصاد جهانی به تعدادي زیر نظام مجاور (یعنی کشورها) تقسیم شده است. هر کشور به عنوان یک زیر نظام مجزا داراي سیاست و برنامههاي اقتصادي خاص خود است. بنابراین مرزهاي بینالمللی هم از لحاظ اقتصادي مهم هستند و هم به عنوان موانع اقتصادي عمل میکنند زیرا در مرزها کنترل حرکت و مبادله کالا صورت میگیرد. تعرفههاي گمرکی براي واردات کالاهاي قانونی باید در مرزها پرداخت شوند و جلوگیري از قاچاق کالا از این مرزها صورت میگیرد.
همچنین براي جلوگیري از رقابت، ورود کالاهاي خارجی با وضع تعرفههاي گمرکی کنترل میشود. اختلاف قیمت در دو سوي مرز نیز از اثر مشخصی است که نقش اقتصادي مرزها بر روي قیمت کالاها دارد .(Dwivedi.R.L1990: 142) امروزه در برخی از کشورها با حذف موانع گمرکی و مسافري که در نتیجه عقد قراردادهاي سیاسی و اقتصادي حاصل میشود، نقش خطوط مرزي به عنوان یک مانع بازرگانی کم اهمیت شده در حالی که رفت و آمد میان کشورها (همانند اتحادیه اروپا) نیز آسان تر از گذشته صورت میگیرد (میرحیدر، .(162 : 1379 بر خی نیز معتقدند که مرزها میتوانند کارکردهایی مانند نقش جداکنندگی، یکپارچه سازي، متفاوت سازي، کشمکش و ارتباط را بر عهده بگیرند (زرقانی، .(103 :1386
امنیت: 1 امنیت در لغت به معناي رهایی از خطر، تهدید، آسیب، تشویش، اضطراب، هراس، نگرانی یا وجود آرامش، اعتماد، تأمین و حائل است 1994: 44)،.(Mandel نظریات در خصوص امنیت در بستر دو گفتمان اصلی سلبی و ایجابی یا منفی و مثبت یا گفتمان سنتی و مدرن مطرح شدهاند (مک کین،.(13 :1380 که هر یک بر وجه خاصی از امنیت نظر دارند.
-1 -2 گفتمان سلبی2
در اینجا امنیت با نبود عامل دیگري به نام ((تهدید)) تعریف میشود. این گفتمان از پیشینه تاریخی طولانی برخوردار است و شاخصه بارز آن تاکید بر بعد نظامی در مقام تحلیل وضعیت امنیتی است. راهبرد اصلی در این رویکرد امنیتی، تقویت توان نظامی براي مقابله و سرکوب دشمنان است. از این دیدگاه ((جنگ ادامه سیاست است، البته با ابزار و وسایل دیگر)) به شمار
1-Security 2. Negative security
٦١٠
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
میرود و به زمامداران توصیه میشود براي افزایش ضریب امنیتی قلمرویشان در تجهیز و تقویت ساز و برگ و توان جنگیشان کوشا باشند (روشن، .(13 :1389
-2-2 گفتمان ایجابی:
این گفتمان در پی نقد جدي مبانی و اصول گفتمان امنیت سلبی پا به عرصه وجود گذاشت. از این دیدگاه امنیت، توانایی و شرایطی را شامل میشود که در آن بستر میتوان به منافع همگانی دست یافت .(Lake, 1997: p45) بر این اساس جامعهاي که در عین در گیر نبودن با تهدید خارجی یا داخلی، توان لازم را براي دستیابی به منافع جمعیاش نداشته باشد، امنیت ندارد و نا امن گفته میشود (افتخاري، .(214 : 1381 لازم است به این نکته توجه کرد که امنیت در هر دو بعد با مجموعهاي از خطرات و تهدیدات مواجه است که براي از بین بردن یا به حداقل رساندن صدمات و مخاطرات پیش آمده، نیازمند توانایی و ضرورت است. اما از آنجایی که نوع خطرات در وجه سلبی، امنیت به بقا و حیات معطوف است، با خطرات در وجه ایجابی که ناظر بر کیفیت زندگی هستند، متفاوت خواهد بود. به بیان دیگر، خطرات در وجه سلبی عینی، ملموس و قابل روئیت یعنی سخت افزاري هستند و در بعد ایجابی خطرات ذهنی، روحی، فکري و احساسی یعنی نرم افزاري هستند .(Rvzna, 2004, p22)
در بعد ایجابی، امنیت داراي ابعاد مختلفی از جمله امنیت مرزي، اقتصادي، سیاسی و... میباشد. که با توجه به ارتباط موضوع این تحقیق با امنیت مرزي، به آن اشارهاي میشود.
