بخشی از مقاله
چکیده
همسایگی استان خراسان رضوي با دو کشور افغانستان و ترکمنستان علاوه بر ایجاد تبعات فرهنگی و اقتصادي در شهرهاي مرزي، آنها را با چالش هاي امنیتی به ویژه در بحث تقویت پدافند غیرعامل شهري مواجه ساخته است. از اساسی ترین عوامل مربوط به چالش هاي امنیتی در اینگونه از شهرهاي مرزي، فقدان شناسایی کامل فاکتورهاي جغرافیایی به ویژه مشخصات توپوگرافی و ژئومورفولوژیکی در تدوین اصول و راهبردهاي پدافند غیرعامل شهري می باشد. شناسایی توان ها و تنگناهاي محیطی شامل کوه ها و تپه ها، تراس هاي آبرفتی، دره ها، آبکندها، ناودیس ها و تاقدیس ها، حفرات کارستی، دامنه هاي پرشیب، گردنه ها و پرتگاه ها می تواند نقش مؤثرتري را نسبت به اصول طراحی و پدافند غیرعامل در این شهرها ایفا کند.
مطمئناً در شرایط اضطراري، ارسال خدمات و کمک هاي اولیه و مدیریت بحران در این گونه مناطق بدون بررسی توان ها و تنگناهاي توپوگرافیکی مشکلات مضاعف با اثرات امنیتی براي کشور به وجود خواهد آورد. بررسی توپوگرافیکی مناطق و شهرهاي مرزي براي مدیریت و فرماندهی مرزبانی نیز از اهمیت ویژه اي برخوردار است. توجه به ویژگی هاي طبیعی و توپوگرافیکی در پیوست پدافند غیرعامل طرح ها و برنامه هاي شهري مرزي چیزي است که اگر مورد بی توجهی قرار گیرد علاوه بر اینکه یکی از توان هاي بالقوه در کاربري هاي امنیتی براي ایجاد مراکز حساس نظامی کشور مورد غفلت قرار می گیرد بلکه آسیب پذیري جوامع انسانی و بافت کالبدي این شهرها را نیز در طول زمان افزایش خواهد داد. شهر زاوین در شمال استان خراسان رضوي یکی از شهرهاي نزدیک به مرز این استان تلقی می شود که داراي ویژگی هاي توپوگرافیکی خاصی است. این شهر در اصل متشکل از سه نقطه روستایی زو سفلی (زاوین پایین)، زو علیا (زاوین بالا) و محمدآباد زاوین می باشد که در سال 1384 به واسطه نوع نگاه امنیتی حاکم بر ایجاد شهرها در نوار مرزي و امکان تسهیل مدیریت بحران، به شهر واحد زاوین (شهرزو) تبدیل شد. اهداف اصلی تحقیق حاضر را می توان به شرح زیر خلاصه کرد: -1 بررسی توان هاي توپوگرافیک و ژئومورفولوژیک منطقه با رویکرد پدافند غیرعامل. -2 تحلیل چالش هاي امنیتی و مشکلات توپوگرافیکی محدوده مورد مطالعه. -3 ارائه راهبردهاي مبتنی بر اصول پدافند غیرعامل براي استفاده از توان هاي محیط طبیعی.
واژگان کلیدي: شهرهاي مرزي، پدافند غیرعامل، توان هاي توپوگرافیک، چالش هاي امنیتی، استان خراسان رضوي
-1 مقدمه:
تبدیل روستاها به فضاهاي جدیدشهري و تولد شهرهاي میانه اندام در شرایط امنیتی متأثر از موقعیت مناطق مرزي، موضوعی است که از چندین منظر، ضرورت برخورداري از نگاه ویژه پدافند غیرعامـل (Passive Defense) بـراي کـاهش آسـیب
١٢٠٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
پذیري هاي احتمالی در این شهرها را تبیین می کند. ابتدا باید دانست که موضوعات امنیتی در طول تاریخ از مهمترین عوامل بهره گیري از قابلیت هاي طبیعی و شکل دهندگی به فرم شهرها بوده اند. امروزه هم این نگاه امنیتی بـه صـورت ویـژه اي در شهرها و مناطق مرزي معطوف شده است. تامین امنیت در شهرها و منـاطق مـرزي، یکـی از موضـوعات مهـم و کـاربردي در جغرافیایی سیاسی امروز می باشد. در ثانی یکی از ویژگی هاي اصلی مناطق مـرزي، دوري از مرکـز کشـور اسـت. ایـن مسـئله جغرافیایی که از طبیعت مناطق مرزي ناشی می شود، پیامدهایی نامطلوبی را براي مناطق مرزي به همراه دارد کـه مهـم تـرین آن، محرومیت و حاشیه اي بودن این مناطق و قرار نگرفتن آنها در مسیر امواج توسعه کشـور اسـت. دوري از مرکـز جغرافیـایی کشور، که به معناي دوري از مراکز تصمیمگیري سیاسی، اداري، قضایی و اجرایی است، باعث میشود منـاطق مـرزي هـم بـه دلیل دوري از مرکز و هم به دلیل فقدان قابلیت هاي جمعیتی و صنعتی در این مناطق، کمتـر در جریـان برنامـه هـاي توسـعه داخلی قرار گیرند. بی شک وجود محرومیت هاي اقتصادي و میزان بالاي بیکاري در منـاطق مـرزي در افـزایش عبـور غیرمجـاز افراد، قاچاق کالا و سایر اموري که مخل امنیت محسوب می شوند، تاثیر شگرفی دارد. براساس تحقیقات انجام شـده، امنیـت و توسعه در مناطق مرزي با ضریب هم بستگی بالا داراي رابطه اي مستقیم و دو سویه با یکدیگر هستند. به عبارت دیگـر، توسـعه پایدار و ایجاد امنیت، تاثیرات متقابلی در مناطق مرزي بر هم دارند. به گونه اي که هر اقدامی در فرایند تحقق توسعه، تـاثیرات مستقیمی بر فرایند تحقق امنیت می گذارد و بالعکس. به این ترتیب مناطق داراي شاخص هاي بالاي توسعه از ضرایب امنیتـی بالاتري نسبت به مناطق توسعه نیافته تر برخوردارند (عندلیب،.(196:1380 لذا براي وصول به این شاخص هاي توسعه بایستی برنامه ریزي این مناطق مبتنی بر اصول امنیتی و برخورداري از نگاه پدافندي باشد.
پدافند غیرعامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، کاربست ویژه اي مبتنی بر اصولی دارد که در اکثر منابع علمی و نظامی شامل موارد همشکل و همرنگ سـازي (اسـتتار)؛ Camouflage، پنهـان سـازي (اختفــا)؛ Concealment، پوشــش دهــی؛ Covering، جداســازي و پراکنــدگی؛ Dispersion and Separation، فریــب استراتژیک؛ Strategic Deception، مقاوم سازي؛ Hardening و هشداردهی؛ Warning می باشند (میراحمدي و یادگارزاده،
.(15 :1389 با تصویب سند چشم انداز و قانون برنامه چهارم که در بند 11 از ماده 121 آن مطالعه و اجراي طرح هاي پدافند غیرعامل در طرحها و تأسیسات حیاتی، حساس و مهم به دستگاههاي اجرائی تکلیف شد، بنیان توجـه سـاختاري بـه موضـوع پدافند غیرعامل در دستگاه هاي اجرائی شکل گرفت. این موضوع به ویژه در برنامه ریزي آمایشی و شهري از اهمیت بیشـتري برخوردار شد جایی که رهنمودهاي اساسی در طراحی فضاي کالبدي به منظور کـاهش تلفـات در چنـد مـورد اساسـی شـامل رهنمودهاي مرتبط با طراحی محیط، عناصر محیط، موقعیت استقرار عناصر، آرایش فضایی و فرم عناصر و تضمین فضاهاي باز براي امداد و نجات تدوین شد. براي مثال این رهنمودها به ویژه در مبحث آرایش فضایی و فرم عناصـر در شـهرها تأکیـد مـی کنند که ایجاد گشودگی وسیع بین ردیف بلوك هاي ساختمانی در دو بعد سطحی و حجمی و نیز ترکیب مناسب فضاهاي باز و بسته جهت تأمین دسترسی ها و نفوذپذیري بافت باشد و همین طور بین توده ها، فضاهاي حائل بـا اسـتفاده از سـازه هـا و پوشش گیاهی ایجاد شود (داعی نژاد، .(211- 212 :1385 به هر حال طراحی و استقرار فضاهاي کالبدي شهري بر حسب فرم، شعاع عملکرد، حساسیت، سازگاري، نظام ارتباطات، نفوذپذیري و غیره باید به نحوي باشند که در صورت بروز بحران منجر بـه از کار افتادن تأسیسات مهم و حیاتی و بر هم خوردن تعادل سیستم هاي شهري نشده، خسارات و تلفات را مضـاعف نکـرده و کنترل شرایط را با چالش جدي مواجه نکند. بر این مبنا ارزیابی فرم هاي مختلف شهري این نکته را آشکار می کنند کـه فـرم هاي تمرکز گرا که داراي تجسم پذیري بالایی هستند آسیب پذیرترین اشکال فرم شهري محسوب می شوند و بهتـر اسـت تـا حد امکان از رشد بیش از حد آنها پرهیز شود و یا بررسی نظام هاي ارتباطی و نفوذپذیري این ضرورت را تبیین می کنند کـه شکل شهرهاي مرزي بهتر است حالت آفندي داشته و چهره اي خشن و نظامی از خود ارائه دهنـد (میراحمـدي و یادگـارزاده،
(20 :1389 تا از خطر اشغال و تصرف سریع توسط نیروهاي مهاجم مصون باشد.
١٢٠٣
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
با استاد به این داشته ها اولین گام در برنامه ریزي پدافند غیرعامل شهرهاي مرزي، شناخت شریان هاي حیاتی، مراکز حساس و مکان هاي مهم و آسیب پذیري است که گاه وجه ارگانیک و طبیعی هم می یابند. بنابراین در بررسی مکانیابی، برنامه ریـزي امنیتی و پدافند غیرعامل شهري علاوه بر ملاحظات امنیتی در استتار، اختفا و پراکندگی استحکامات، تأسیسات و تجهیـزات و موقعیت استقرار زیرساخت ها و کاربري ها بایستی موقعیت و مسائل طبیعی و توپوگرافیکی شهرها نیز مورد توجه برنامه ریزان باشد. به ویژه در جایی مثل ایران که با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک خود در منطقه خاورمیانه و حضور مداوم و جدي تهدیدات خارجی، ابعاد گسترده اي از مخاطرات طبیعی به ویژه زلزله و سیل نقشی حیاتی در توسعه بهینه فضایی و کالبدي شهرها ایفـا می کنند. اگرچه پدافند غیرعامل در دو بخش کلی طبیعی و مصنوعی- انسانی قابل تقسیم اسـت بـا ایـن وصـف در مطالعـات مختلف داخلی همچون کارهاي (نباتی، (1389، (نیازي تبار، (1387 و (موحدي نیا، (1386، پدافند غیرعامل عمدتاً بـا تأکیـد بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر تهاجمات دشمن و عوامل انسانی به تغبیر در آمده است. این در حالی است که شناسایی ویژگی هاي طبیعی توپوگرافیک، ژئومورفولوژیک و زمین شناسی مناطق و اشکال متنوع ساختاري رخنمون یافته برروي سطح زمین از جمله اقدامات مؤثر و زیربنایی در مکان یابی با ملاحظات پدافند غیرعامل است. بدین ترتیب یافتن مکان هاي امن طبیعی براي پنهان کردن امکانات، مخفی شدن از دید ومصون ماندن از تهدیدات، موجب کاهش آسیب پذیري و تسریع در بازسازي می گردد. براي مثال دینامیک ژئومورفولوژي بر روي پوسته زمین منجر به بالا آمدگی، فرونشست ها و شکستگی هـایی مـی گردد که با گذشت زمان و در تداوم عملکرد نیروهاي وارده شکل هاي پیچیده و چین خورده اي را به وجود می آورند. بررسی این نوع از اشکال متنوع زمین ساختی و طبقه بندي آنها در دو نوع فعال و غیرفعال براسـاس عوامـل تکتـونیکی و پیشـینه فعالیتی آنها، جهت مکان یابی در پدافندغیرعامل لازم و ضروري است. در این بین در مناطق متأثر از تکتونیک فشاري (مثـل محدوده مورد مطالعه زاوین) چین ها، تاقدیس ها و ناودیس ها به صورت مناطق بالاآمده و فرونشسته تشکیل شـده انـد.. از این رو مطالعه بر روي مناطق چین خورده در راستاي تحقق اهداف بلند مدت، سرمایه گذاري کـلان، سـاخت پناهگـاه هـا، مخفی کردن امکانات نسبتاً مناسب تر است. در مناطق چین خورده عملکرد فرآیند فرسایشی بـر روي نـاودیس هـا موجـب تشکیل دره هاي وسیع و یا دشت هاي محصوري گردیده که تعدد آنها امکان پرداختن به اصل پراکندگی از اصول ملاحظات پدافند غیرعامل را ممکن می سازد (بوذري، .(6 :1388
