بخشی از مقاله
چکیده
سند چشمانداز بیست ساله در راس اهداف نظام برنامهریزي کشور است که تحقق آن در افق 1404 منوط به توسعه و برقراري امنیت از جنبههاي گوناگون در مناطق مختلف کشور و حصول توسعه یکپارچه سرزمینی میباشد. مناطق و شهرستانهاي مرزي با توجه به موقعیت قرارگیري و درجه توسعهیافتگیشان از اهمیت خاصی برخوردارند و شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی از آن جمله است. این مقاله تلاش دارد به بررسی و تحلیل چالشهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی این شهرستان در راستاي تحقق اهداف سند چشم انداز در افق 1404 با رویکردي امنیتی بپردازد. مقاله حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی و ژرفانگر میباشد که در پیشبرد آن از ابزار روش اسنادي استفاده شده است. مطالعات نشان داد منطقه نهبندان به منظور توسعه و برقراري امنیت در آن با چالشهایی هم چون پایین بودن سطح سواد، توزیع نابرابر درصد باسوادان میان مناطق شهري و روستایی، واگرایی و روستاگریزي، پایین بودن سطح درآمد در مناطق روستایی و عدم استفاده مناسب از ظرفیتهاي موجود در راستاي توسعه منطقهاي مواجه است.
واژگان کلیدي: سند چشمانداز، توسعه منطقهاي، امنیت، شهرستان مرزي، نهبندان.
مقدمه و طرح مسئله
در راس سلسله مراتب اهداف نظام برنامهریزي کشور، تحقق آرمانهاي سند چشمانداز بیست ساله میباشد و تمامی برنامههاي فرودستی نظیر برنامههاي پنج ساله توسعه نیز بر پایه آن طرحریزي میگردند. بر اساس سند چشمانداز در افق 1404 به طور کلی " ایران کشوري است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادي، علمی و فناوري در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل" (سند چشمانداز ایران در افق .(1404 دست یافتن به اهداف این سند در سال 1404 منوط به تحقق بسترهاي مساعدي هم چون محیط امن و با ثبات، رشد در شاخصهاي اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است تا موجبات توسعه کلان کشور و امکان نیل به جایگاه اول اقتصادي و فناوري در سطح منطقه آسیاي جنوب غربی فراهم گردد.
محیط امن مقدمه تحولات اساسی و دگرگونی در ساختار نظام اقتصادي، سیاسی، نظامی و فرهنگی است و در واقع وجود فضاي مبتنی بر امنیت، مقدم بر برنامه و کنشهاي توسعهمحور میباشد (افتخاري و دیگران،.(54 :1390 لذا میتوان گفت برپایی و تدوام امنیت نسبت به سایر مولفهها از اولویت برخوردار بوده و در واقع براي رسیدن به اهداف والاي انسان پس از
٨٧٠
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
برآوردن نیازهاي جسمانی، برخورداري از امنیت ضرورت مییابد. تامین امنیت از دیرینهترین آمال و دغدغههاي بشر است که یکی از ابزار و شروط بهزیستی و بهورزي او به شمار میآید و به اعتقاد مازلو، "امنیت ابزار حرکت به سوي خود شکوفایی انسان محسوب میشود" (عسگري،-1381الف: .(179 از آنجایی که امنیت در ابعاد گوناگونی نظیر شامل امنیت اقتصادي، سیاسی و فرهنگی، منابع یا محیطی و نظامی قابل حصول است (ماندل،(1377 میتوان گفت که آن هم بر زمینههاي یاد شده اثرگذار و هم متاثر از تغییر و تحولات ناشی از آنها میباشد و پایداري در امنیت نیز در گرو تحول روبه جلو در تمامی زمینه-
هاي اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و ... است.
به لحاظ فضایی – مکانی تحقق اهداف سند چشم انداز 1404 منوط به تحول و پیشرفت همه جانبه در سرتاسر پهنه جغرافیایی سرزمین (ایران) است که خود معلول پیشرفت یکپارچه در درون فضاهاي خرُد (مناطق) میباشد. بررسی مناطق در سطوح مختلف تقسیمات سیاسی کشور (استان، شهرستان، بخش و دهستان) موید این واقعیت است که مناطق پیرامونی به لحاظ سطح برخورداري و توسعه، عمدتاً به لحاظ موقعیت فضایی – مکانی نیز در حاشیه کشور و مجاور مرزها قرار دارند
(قنبري،145 :1390؛راستی و رحیمی،.(156 : 1388 با توجه به این که مرزهاي سیاسی از اهمیت خاص سیاسی، نظامی، اقتصادي و فرهنگی برخورداراند (Gadal & Jeansoulin, 2003: 14) و در امنیت روابط بینالملل کشور نیز موثر میباشند (Mojtahedzade,2006: 9)، لذا در برنامهریزي فضایی (منطقهاي) از اولویت و جایگاه خاصی برخوردارند.
منطقه شرق ایران به دلیل موقعیت خاص ژئوپلیتیکی و مرکزیت تمدن آسیا در اکثر مقاطع تاریخی چهارراه حوادث و ناامنی بوده است و در حال حاضر نیز با مسائل عدیدهاي چون نبود امنیت کامل، قاچاق مواد مخدر از افغانستان به خاك ایران، فعالیتهاي تروریستی مزدوران و تحرکات فرقه وهابیت، حضور کشورهاي فرامنطقهاي در مجاور مرزها، وجود تهدید مطالبات قومی و مذهبی و اقامت غیرقانونی برخی از اتباع کشورهاي مجاور به ویژه افغانستان مواجه میباشد (ابراهیمبايسلامی،:1385 76-77؛ دهشیري،.(445 : 1388
استان خراسان جنوبی در شرق کشور از جمله مناطقی است که نسبت به سایر مناطق در کشور در سطح نازلی از توسعه و برخورداري قرار دارد، اما در عوض به لحاظ امنیتی در ابعاد اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی با تهدیدات بالقوه متعددي روبه رو است (قنبري،145 :1390؛ راستی و رحیمی،155 :1388؛ پیشگاهیفرد و امیدي،.(57 :1388 شهرستان نهبندان در این استان از جمله شهرستانهایی است که داراي مرز مشترك با کشور افغانستان بوده و کم توسعه یا توسعه نیافته میباشد (زرند و دیگران،.(52 :1386 حال این سوال اساسی مطرح میگردد که به منظور تحقق سند چشمانداز در افق
1404 کشور، شهرستان نهبندان به عنوان یکی از شهرستانهاي مرزي به لحاظ اقتصادي و اجتماعی با چه چالشهایی مواجه است؟
با در نظر داشتن مسائلی هم چون محصور بودن افغانستان در خشکی و نیاز به موقعیت گذرگاهی ایران براي دستیابی به آب-
هاي آزاد، موقعیت گذرگاهی ایران در مسیر عبور مواد مخدر از افغانستان به اروپا، ساختار جغرافیایی و طبیعی مرز به ویژه توسعه نیافتگی و فقر عمومی مناطق مرزي در دو کشور، ساختار انسانی و پیوندهاي فرهنگی، دینی، اجتماعی و اقتصادي مسلماً در راستاي برآورده ساختن اهداف چشم انداز بیست ساله کشور، مرز ایران با افغانستان و تلاش براي توسعه این مناطق مرزي با تاکید بر برآورده ساختن امنیت در جنبههاي مختلف، از اولویت خاصی برخوردار است. لذا تحقیقاتی از این دست داراي اهمیتی بنیادي و ضرورتی کاربردي هستند.
مبانی نظري
سند چشمانداز راهبردي است که یک کشور میکوشد با تعریف اهداف تعیین شده در یک برهه زمانی خاص، منابع و امکنات بالقوه موجود را در ابعاد مختلف براي نیل به اهداف مذکور بسیج کند. بر اساس این تعریف چشمانداز، ارائه دهنده یک تصویر مطلوب، آرمانی و قابل دستیابی است که مانند چراغی در افق بلند مدت، فراروي جامعه و نظام حکومتی قرار دارد و داراي
٨٧١
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
ویژگیهاي جامعهنگري، آیندهنگري، ارزشگرایی و واقعگرایی است (رضاییمیرقائد،.(22 :1384 اهداف حکومتها در زمینه-
هاي مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و محیطی بسیار بسیط است اما به طور کلی و در قالبی مشترك تمامی آنان به دنبال توسعه و سپس برتري نسبت به سایر جوامع را دنبال مینمایند. در این میان مسئله توسعه از دغدغههاي اصلی کشورهاي در حال توسعه میباشد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی با ابلاغ سند نهایی چشمانداز بیست ساله ایران به سران سه قوه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، فصل جدیدي در تاریخ انقلاب اسلامی ایران را ترسیم کردند. براساس این سند، محورهاي هشت گانهاي که ایران اسلامی در افق 1404 باید آن را با " قدرت لایزال الهی" محقق سازد، به این ترتیب است:
1. توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهاي اسلامی، ملی و انقلابی، با تاکید بر مردمسالاري دینی، عدالت اجتماعی، آزاديهاي مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسانها و بهرهمندي از امنیت اجتماعی و قضایی.
2. برخورداري از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوري، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایهي اجتماعی در تولید ملی.
3. امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت.
4. برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصتهاي برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، تبعیض و بهرهمند از محیط زیست مطلوب.
5. فعال، مسئولیتپذیر، ایثارگر، مومن، رضایتمند، برخوردار از وجدان کاري، انضباط، روحیهي تعاون و سازگاري اجتماعی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.
6. دست یافته به جایگاه اول اقتصادي، علمی و فناوري در سطح منطقهي آسیاي جنوب غربی شامل آسیاي میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهاي همسایه با تاکید بر جنبش نرمافزاري و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادي، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.
7. الهام بخش، فعال و موثر در جهان اسلام با تحکیم الگوي مردمسالاري دینی، توسعهي کارآمد، جامعهي اخلاقی، نواندیشی و پویایی فکري و اجتماعی، تاثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقهاي بر اساس تعالیم اسلامی و اندیشههاي امام خمینی (ره).
8. داراي تعامل سازنده و موثر با جهان بر اساس اصول عزت، حکمت و مصلحت (سند چشمانداز ایران در افق .(1404
حصول آرمانهاي سند چشمانداز مستلزم پیشرفت سختافزاري و نرمافزاري در زمینههاي مختلف اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و نظامی است و در نتیجه توسعه و ترقی، امنیت چندجانبه که به پایداري این مقوله مهم و اساسی منجر میگردد، حاصل میشود. در واقع غفلت از هر یک از جنبههاي امنیت به معناي نادیده گرفتن بخشی از سند چشمانداز جمهوري اسلامی با توجه به واقعیتهاي موجود است (افتخاري و دیگران،.(54 :1390
امنیت یا Security ریشه لاتین آن واژه Securus میباشد آن از حیث لغوي به معناي نداشتن دلهره و دغدغه، رهایی از تشویش، اضطراب، نااطمینانی و مخاطرات میباشد اما این سوال مطرح میگردد که رهایی از کدامین دغدغه و یا دلمشغولیها مدنظر است؟ (نصیري،(116-115 :1381 که در پاسخ آن به طور عمده بر "نبود هر نوع تهدید" اشاره میگردد و به عبارتی در برگیرنده تمامی شئونات انسانی است (حافظنیا،325 :1385؛افتخاري،.(33 :1371
در قرآن کریم نیز امنیت داراي مفهومی وسیع، متوازن و عمیقی است که شامل تمام حوزههاي زندگی انسان اعم از مادي، معنوي، فردي، اجتماعی، سیاسی، اقتصادي و اجتماعی میشود. هرگاه از امنیت در قرآن سخن به میان میآید بیدرنگ از شاخصههاي توسعه نظیر فراوانی تولید کالا، گسترش ارتباطات، پیشرفت علوم و فنون، مسکن و شهرسازي، آسایش و رفاه و رهایی از غم و اندوه، خوف و ترس و وحشت را یادآور میشود. در واقع مقوله امنیت در یک مفهوم عینی به فقدان تهدیدها نسبت به ارزشهاي اکتسابی اطلاق میشود و در یک مفهوم ذهنی بر اساس فقدان دلهره و نگرانی از به مخاطره افتادن ارزش-
٨٧٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
ها و توانمنديهاي لازم گفته میشود. بدون تردید هیچ عنصري براي پیشرفت، توسعه و تکامل یک جامعه و هم چنین شکوفایی استعدادها مهمتر از عنصر امنیت و تأمین آرامش در جامعه نبوده و توسعه اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی بدون برقراري امنیت امکانپذیر نخواهد بود (طاهري،.(362 :1388 از این رو امنیت یکی از پیششرطهاي اساسی توسعه است
