بخشی از مقاله
مقدمه Z. clinopodioides (کاکوتی کوهی، مـشک طرامـشک،
جــنس Ziziphora از خــانواده Lamiaceae بــا نــام آویـــشن بـــرگ باریـــک)، tenuior Z. (کـــاکوتی)،
عمومی کاکوتی کوهی یا آویشن برگ باریـک، شـامل 4 Z .persica Bunge (کـاکوتی ایرانـی)، Z . capitat L.
گونــه علفــی یکــساله و چنــد ســاله بــه نامهــاي subsp. orientalis (کـــاکوتی سرســـان شـــرقی) و
05 بررسی تأثیر برخی از شرایط رویشگاهی بر روي...
Z. capitata L. subsp. capitata (کـاکوتی سرسـان)
است که علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، افغانستان، ارمنستان، آنـاتولی، پاکـستان، آسـیاي مرکـزي، سـوریه، ماوراي قفقاز و غرب سـیبري نیـز مـی روینـد (ضـرابی،
.(1379
در طــب مــردم ایــران گونــه Z. clinopodioides
به عنـوان آرام بخـش، مقـوي معـده و ضـدعفونی کننـده مـصرف مـی شـود. همچنـین در رفـع اخـتلالات قلبـی، سرماخوردگی، افسردگی، اسهال، سـرفه، میگـرن و تـب مورد استفاده قرار می گیـرد. بنـابراین بـه دلیـل خـواص متعدد دارویی، اسـانس ایـن گیـاه از نظـر ترکیـبهـاي تشکیل دهنده و اثرهاي دارویی توسط محققـان مختلـف مورد مطالعه قرار گرفتـه اسـت (ابراهیمـی نـژاد، 1383؛
باباخانلو و همکاران، 1372الف و ب؛ جاویـدنیا، 1375؛
جعفري، 1381؛ مهربان سنگ آتش و همکـاران، 1386؛
Chachoyan & Oganesyan, 1996؛ Salehi et al.,
2005؛ .(Verdianrizi, 2008
Salehi و همکاران (2006) فعالیت آنتی باکتریـایی و
ترکیب اسانس Z.clinopodioides زیرگونه bungeana
(Juz.) را بررســی کردنــد. 32 ترکیــب شناســایی شــده
%97/1 اســانس را تــشکیل مــی دادنــد. مونــوترپن هــاي اکسیژنی (%94/3) برجسته تـرین بخـش اسـانس بودنـد.
پولگــون (%65/2)، ایزومنتــون (%11/9)، 1،-8ســینئول
(%7/8) و پیپریتنون (%6/5) ترکیب هـاي اصـلی اسـانس بودند.
Salehi و همکاران (2005) ترکیب اسانس و فعالیت آنتی باکتریایی و آنتـی اکـسیدانی اسـانس و عـصاره هـاي
گوناگون Z. clinopodioides زیرگونه rigida (Boiss.)
از ایـران را بررسـی کردنـد. ترکیـب شـیمیایی اسـانس
بدست آمده از بخش هاي هوایی گیاه مذکور بـا اسـتفاده از GC و GC/MS آنالیز شد. 31 ترکیب اصلی شناسایی شده %99/5 اسانس را تشکیل می دادند. مونـوترپن هـاي اکسیژنی (%93/3) بخش عمده اسانس بودند. بـهطـوري که پولگون (%45/8)، پیپریتنون (%14/7)، پارا-منت--3
ان--8اول (%12/5) و تیمول (% 8) ترکیـب هـاي عمـده شناسایی شده بودند.
ترکیــــب اســــانس و اثــــر آنتــــی باکتریــــایی Z.clinopodioides نیز قبلاً بررسـی شـده اسـت. رشـد ارگانیسم هاي گـرم مثبـت Staphylococcus aureus) و
(Streotococcus pyogenes به وسیله عصاره متانولیـک
در غلظتی در حدود 25 میکروگرم بر میلی گرم بازداشته شد ولی هیچ یک از گونه هـاي گـرم منفـی را ممانعـت نکرد. اسانس رشد همه ارگانیسم هاي گرم مثبت و گـرم
منفی آزمایش شده را با بالاترین اثـر روي Salmonella typhimurium (با غلظت مهارکنندگی و میکروب کـشی
225 میکروگــرم بــر میلــی گــرم) متوقــف کــرد. آنــالیز کروماتوگرافی گازي 22 ترکیب متفـاوت را در اسـانس آشکار کرد که 5 ترکیب از آنها بیشتر از %73 اسـانس را تشکیل می دادند که پولگون بیشترین میـزان را دارا بـود.
نتــایج نــشان داد کــه Z.clinopodioides داراي اثــر آنتی باکتریایی بر روي گونه هـاي بـاکتري گـرم مثبـت و
گرم منفی مورد مطالعه بـه ویـژه بـر روي Salmonella
typhimurium است .(Chitsaz et al., 2007)
Gozde و همکاران (2006) فعالیـت آنتـی میکروبـی
Z. taurica بــومی ترکیــه، زیرگونــه Cleonioides
(Boiss.) را بررسی کردند. بخش هوایی خشک شده در سایه و در درجه حرارت محیط از گیاه مورد نظر بـراي
3 ساعت بـه وسـیله تقطیـر بـا آب اسـانس گیـري شـد.
Candida albicans
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 26، شماره 1 51
مطالعات فعالیـت آنتـی باکتریـایی In vitro در مقابـل 8
نژاد باکتري و Candida albicans انجـام شـد. فعالیـت آنتی میکروبی اسانس با روش انتشار دیسکی انجام شـد.
بــه طــوري کــه نتــایج نــشان داد کــه اســانس بــه طــور قابل ملاحظهاي از رشـد میکروارگانیـسم هـاي آزمـایش
شده بجز جلوگیري می کند.
جاویــدنیا (1375) ترکیــب و فعالیــت ضــدمیکروبی اسانس جمعیتی از Z. teniur را در ایران بررسی کردند.
ترکیب هـاي فـرار Z. teniur از سـه ناحیـه متفـاوت در ایران به وسیله GC/MS مطالعه شد کـه ترکیـب اصـلی همه آنها پولگون بود. همچنـین فعالیـت ضـد میکروبـی اسانس هاي فـوق مطالعـه گردیـد. نتـایج نـشان داد کـه قارچها و باکتریها در برابر پولگون از خود فعالیت نشان مــی دهنــد، بنــابراین فعالیــت ضــدمیکروبی اســانس Z. teniur بیشتر متأثر از پولگون موجـود در اسـانس هـا
بوده است.
مهربان سنگ آتش و همکاران (1386) در پژوهـشی خــواص ضــد میکروبــی عــصاره کــاکوتی کــوهی
(Z. clinopodioides) بــر باکتریهــاي مولــد فــساد و بیماري زاي مواد غذایی به روش رقت لولـه اي را مـورد آزمایش قرار دادند. عصاره کـاکوتی کـوهی بـر بـاکتري گرم منفی و گرم مثبت مورد آزمـایش شـامل انتروبـاکتر آئروژنــز، اشرشــیاکلی، کلبــسیلا نومونیــا، ســالمونلا انتریتیــدیس، شــیگلا دیزنتــري، باســیلوس ســرئوس، استافیلوکوکوس اورئوس و لیستریا مونوسایتوژنز داراي اثــر مهارکننــدگی و میکــروب کــشی بــود ولــی بــر سودوموناس آئروژینوزا اثري نداشـت. حـداقل غلظـت مهارکننــــدگی (MIC) و میکــــروب کــــشی (MBC)
عـصاره کـاکوتی کـوهی بـراي باکتریهـاي گـرم منفـی
1000 -2000 mg/l و بــراي باکتریهــاي گــرم مثبــت 1000 -4000 mg/l بــود. نتــایج نــشان داد کــه عــصاره کاکوتی کوهی می تواند از رشد باکتریهاي مولد فـساد و بیماري زاي مواد غذایی جلوگیري نمایـد. بنـابراین آنهـا به این نتیجه رسـیدند کـه مـی تـوان اسـتفاده از عـصاره کاکوتی کوهی را بـه عنـوان یـک ترکیـب نگهدارنـده و طعم دهنده طبیعی در فرآورده هاي غذایی پیشنهاد نمود.
Meral و همکـــاران (2002) ترکیـــب و فعالیـــت آنتی اکسیدانی اسانس Z .taurica زیرگونه cleonioides
اندمیک ترکیه را مطالعـه نمودنـد و پولگـون 81/9) %)،
لیمـــونن (%4/5) و پیپریتنـــون (%2/3) را بـــه عنـــوان ترکیب هاي اصلی معرفی کردند.
(2008) Verdianrizi ترکیــــــــب اســــــــانس
Z. clinopodioides Lam. از ایــران را بررســی کــرد.
ترکیب شـیمیایی اسـانس بدسـت آمـده از بخـش هـاي هوایی گیاه مذکور با تقطیر بـا آب بـه وسـیله GC/MS
آنالیز شد. بهطوري که اجزاء اصلی اسانس فوق پولگون
(%36/45)، پیپریتنـــون (%9/12)، منـــت--2ان--1اول
(%5/3)، کارواکرول (%5/1)، نئومنتول (%4/78) و منتون
(%4/46 ) بودند.
باباخــانلو و همکــاران 1372)الــف) ترکیــب هــاي تــشکیل دهنــده کــاکوتی کــوهی ( Z.clinopodioides
(Lam. را بررسی کردند. قسمت هاي هوایی این گیاه در فصل تابستان از منطقه پلور (استان تهـران) جمـع آوري گردیــد و بــا روش تقطیــر بــا آب و بخــار بــا دســتگاه Kaiser & Lang اسانس گیري بعمل آمد. بـازده اسـانس نسبت به وزن گیاه خشک 1/2 درصد بود و ترکیب هاي اصـلی شـامل پولگـون بـا (%24/7) و نئومنتـول (%13)
بودند.
25 بررسی تأثیر برخی از شرایط رویشگاهی بر روي...
ضــرابی (1379) تجزیــه و شناســایی ترکیــب هــاي موجـود در اسـانس گیـاه Z. clinopodioides زیرگونـه
rigida (Botss.) را انجام دادند. اسانس این گیاه توسـط دستگاه کلونجر به روش تقطیر با آب گرفته شد و میزان آن 0/9 درصد در گیاه بـود. در مجمـوع 17 ترکیـب در اسانس شناسـایی شـد کـه %62/75 اسـانس را تـشکیل می داد و اسانس شامل %55/65 مونوترپن اکـسیژنه بـود.
بهطوري که ترکیب هاي عمده اسانس مربوط به پولگون
(%34/3)، منت--2ان--1اول (%5)، کـارواکرول (%4/8)
و منتــون (%4/2) بــود. در ایــن اســانس هــیچ گونــه سزکوئی ترپنی شناسایی نگردید.
باباخــــانلو و همکــــاران 1372)ب) در تحقیقــــی ترکیب هاي تشکیل دهنده کاکوتی (Z. teniur) را بررسی کردند. قسمت هاي هوایی ایـن گیـاه در فـصل بهـار از تهران جمع آوري گردید و با روش تقطیر با آب و بخـار اسانس گیري بعمل آمـد. بـازده اسـانس نـسبت بـه وزن خـشک گیـاه %0/8 بـود و ترکیـب هـاي اصـلی شـامل پولگـــون (%82/6)، لیمـــونن (%6/8) و 1،-8ســـینئول
(%1/9) بودند.
رضایی و همکـاران (1380) در تحقیقـی، اثـر زمـان برداشت بر میـزان و نـوع ترکیـب هـا و کمیـت اسـانس Z. clinopodioides را مـورد بررسـی قـرار دادنـد. بـه نحوي که نمونه ها قبل و بعد از گلدهی از منطقـه پلـور
(استان تهران) در خردادماه 1380 جمـع آوري گردیـد و اسانس از برگ و سرشـاخه هـاي گلـدار گیـاه بـه روش تقطیر با آب استخراج شد. ترکیب هاي عمده در اسـانس برگ شامل: پولگـون 60/3) %)، ترپینیـل اسـتات (%9)،
سیس-پارا-منـت-2،-8دي ان--1اول (%8) و نئومنتـول
(%6/7) و ترکیب هاي عمده در سرشاخه گلـدار شـامل:
ایزوپیپریتنــــــون (%35/4)، نئومنتــــــول (%11/6) و
آلفا-ترپینیل استات (%23/8) بودند.
تحقیقات مختلف نشان می دهد که شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت اسانس گیاهان معطر تأثیر مـی گـذارد.
در تحقیقی اثر شرایط رویـشگاهی بـر کمیـت و کیفیـت مواد مـؤثره گیـاه دارویـی Tanacetum polycephalum
بررسی شده است. در این تحقیق این گیاه از 8 رویشگاه مختلف از استانهاي همـدان، تهـران و آذربایجـان غربـی جمع آوري شد و پس از اسانس گیري به روش تقطیـر بـا آب و شناسایی ترکیبهاي اسانس ها با دستگاه هـاي GC
و GC/MS، در مجموع 44 ترکیب مختلف در اسانس هـا شناسایی گردید و کیفیت و کمیت اسانس و تأثیر برخـی عوامل اکولوژیک (خاك، شـیب، جهـت شـیب، ارتفـاع، زمان جمع آوري و ...) بر روي گونـه فـوق و گونـه هـاي همراه بررسی شد. براساس محاسـبات، در منـاطق مـورد بررسی بیشترین بـازده اسـانس %0/69 و کمتـرین بـازده
%0/12 مربوط به کوه توچال در استان تهران بـود. نتـایج نشان داد که بازده اسانس بدست آمده در زمـان گلـدهی کامل %0/47 و در زمان اوایل گلـدهی %0/22 مـی باشـد، همچنین در مرحله اوایل گلدهی 16 ترکیب و در مرحله گلدهی کامل 26 ترکیب در اسانس ایـن گیـاه شناسـایی شد. مطالعات خاك شناسی در مناطق مورد بررسی نـشان داد که این گیاه عموماً در خاك هایی بـا بافـت سـبک تـا متوسط و اسیدیته خنثی تا قلیایی ضعیف و با نفوذ پذیري نسبتاً سریع تا متوسط استقرار دارد (نجفی، .(1383
