بخشی از مقاله
مقدمه 2 میلیون جمعیت 65 سال و بالاتر خواهند داشـت .(2) بـا
رشد جمعیت سالمندان در تمامی مناطق دنیا در حال افزایش سن، مواجه با ناتوانی و بیماریهـای مـزمن بیشـتر
افزایش می باشد و پیش بینی میشود در سطح جهان نسبت میشود و مراقبت هـای طـولانیمـدت از سـالمندان چـالش
جمعیت افراد60 سال به بالا از %10 کنونی به %22 در سال بزرگی برای پزشکان و مراقبت کنندگان از آنها ایجاد میکند
2050 برسد .(1) در سال 2030 بیش از 60 کشور جهان .(3) کیفیت زندگی نامطلوب در دوران سالمندی با از دست
* نویسنده مسئول: لیلا دشمنگیر، تبریز، خیابان دانشگاه، جنب مرکز آموزشی دادن سلامتی و کیفیت زندگی مطلوب متناسب با فعالیـت،
درآمد، زندگی اجتماعی و ارتباط با خانواده همراه میباشـد.
درمانی شهید مدنی، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی، دانشگاه علوم پزشکی تبریز،
مطالعــه Xavier بــا عنــوان تعریــف ســالمندان از کیفیــت
تبریز، ایران. تلفن: 041-33380457 ایمیل: leiladoshmangir@yahoo.com
http://jech.umsha.ac.ir
2 ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان
زندگی نشان داد که %57 از سالمندان موردمطالعه، کیفـت زنــدگی خــود را مطلــوب، %18 نــامطلوب و %25 متوســط ارزیــابی کــردهانــد .(4) در ســال 2005 پــژوهشهــای Thongsomboon در منطقه Sukhothai بیانگر ایـن بـود که %0/8 از سالمندان موردمطالعه، کیفیت زندگی در سطح پایین، %75/6 در سطح متوسط، %23/6 کیفیت زنـدگی در سطح مطلوب داشتند .(5) نتایج بررسیهای انجام گرفته بـر سالمندان غرب تهران دلالت بر کیفیت زندگی متوسط ایـن گروه دارد .(6) سازمان جهانی بهداشت، کیفیـت زنـدگی را ادراک فرد از خود یا موقعیت خود در زندگی، در چهارچوب سیستم های فرهنگی و ارزشی در رابطه با اهداف، انتظارات، استانداردها و نگرانیها تعریـف مـیکنـد .(7) بررسـیهـای انجـامشـده در انگلســتان نشـان داده کــه رفتارهـای ارتقــاء دهنده سلامت منجر به ایجاد سـالمندی سـالم ( Healthy (Ageing و افزایش کیفیت زندگی در افراد سالمند میشود .(8) بهمنظور ارتقای کیفیت زندگی سالمندان فراهم کـردن فرصت هایی بـرای آمـوزش و یـادگیری سـالمندان و ایجـاد رضایت شخصی و زندگی فعال در جامعه بـرای آنـان لازم و ضروری میباشد .(9) تئوریها و الگوها ابزارهای مفیدی در آموزش بهداشت به منظـور مقابلـه بـا چـالش هـای ارزیـابی نیازهــا، برنامــهریــزی ، اجــرا و ارزشــیابی برنامــه و نیــز هماهنگی خدمات، میباشند .(10) الگوهای متعددی بـرای برنامه های ارتقای سـلامت وجـود دارد و مطالعـات مختلـف بیانگر مناسب بودن الگوی پرسـید در طراحـی و ارزشـیابی برنامه هـای ارتقـای سـلامت مـیباشـد .(3) الگـوی پرسـید برنامه ریزی جامع و نظاممنـدی را بـر اسـاس توانمندسـازی افراد به منظور درگیری فعـال در جامعـه در جهـت ارتقـای کیفیت زنـدگی آنـان فـراهم مـینمایـد. پرسـید همچنـین به عنوان الگویی موفق در برنامه های آموزش بهداشت معرفی گردیده است. هدف اصلی این الگو بهکارگیری سازمانیافتـه تئوریها و مفاهیم به منظور برنامه ریزی و ارزیابی برنامه های تغییر رفتار است. الگوی پرسید در دهه 1970 توسط گرین و همکارانش طراحی شـد. پرسـید (PRECEDE) مخفـف ســازههــای مســتعد کننــده (Predisposing)، قادرکننــده (Enabling) و تقویت کننده (Reinforcing) در تشـخیص
http://jech.umsha.ac.ir
پریناز دشمنگیر و همکاران
آموزشــــی (Educational) و ارزشــــیابی (Evaluation) میباشد. این الگو بر این فرض پایـهریـزی شـده اسـت کـه تشخیص آموزشی مقدم بر برنامه مداخله ای مـیباشـد و بـر این اساس فرایند برنامه ریزی در الگـوی پرسـید بـر اسـاس مشکل اولویت دار و قابل تغییر میباشـد .(11) بـا توجـه بـه اینکه میتوان بر اساس الگوی پرسید، همـه عوامـل فـردی، محیطی و اجتماعی مؤثر بـر کیفیـت زنـدگی سـالمندان را بررسی کرد و با لحـاظ اینکـه تـاکنون برنامـه ریـزیهـای آموزشی برای سالمندان بر اساس تمامی مراحـل ایـن الگـو صورت نگرفتـه اسـت، ایـن مطالعـه باهـدف، تعیـین تـأثیر مداخله آموزشی بر اساس الگـوی پرسـید بـه منظـور ارتقـاء کیفت زندگی در سالمندان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهرستان شبستر انجام گرفت.
مواد و روشها
این مطالعه، یک مداخله نیمه تجربی از نوع قبل و بعد بود. ابتدا در مرحله تشخیص اجتماعی، کیفیت زندگی سالمندان بر اساس پرسشنامه استاندارد سازمان جهانی بهداشت بررسی شد. در مرحله تشخیص اپیدمیولوژیک با توجه بر مرور متون مشخص شد که سبک زندگی مهمترین عامل تأثیرگذار بر کیفیت زندگی سالمندان میباشد (12) بر اساس ماتریس اولویتبندی، رفتارهای مرتبط با سبک زندگی سالم سالمندان با توجه به اهمیت و قابلیت تغییرپذیری مورد تحلیل قرار گرفت و انجام فعالیتهای فیزیکی منظم در دوران سالمندی بهعنوان رفتار هدف انتخاب گردید. در مرحله تشخیص محیطی بهمنظور تعیین عوامل محیطی تأثیرگذار بر سبک زندگی سالمندان علاوه بر مرور متون و استفاده از نظرات افراد متخصص، مصاحبههای نیمه ساختاریافته با 15 نفر از افراد شرکتکننده در مطالعه انجام گرفت و بر اساس رتبهبندی ازلحاظ اهمیت و قابلیت تغییرپذیری، حمایت اجتماعی از سوی خانواده بهعنوان عامل محیطی تأثیرگذار بر ارتقای کیفیت زندگی سالمندان انتخاب گردید. در مرحله تشخیص آموزشی عوامل مستعد کننده، قادرکننده و تقویتکننده انجام فعالیتهای فیزیکی منظم بررسی شدند. با توجه به مروری بر مطالعات و مطالعه مقدماتی محقق،
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 2، تابستان 1393 3
آگاهی، نگرش و خودکارآمدی بهعنوان عوامل مستعد کننده پرسشـنامه اعمـال گردیـد . پایـایی پرسشـنامه بــا دو روش
انجام فعالیتهای فیزیکی منظم در دوران سالمندی، عوامل همسانی درونی( محاسبه آلفای کرونباخ) و آزمون باز آزمون
قادرکننده شامل آموزش مهارتهای جدید ورزش در دوران (ICC)، ارزیابی شد که مقادیر محاسبه شده برای هـر سـازه
سالمندی، برگزاری کلاسهای آموزشی و ارائه مطالب به ترتیب شامل آگاهی(0/69، (0/74، نگـرش(0/72،(0/79،
آموزشی و عوامل تقویتکننده شامل احساس خوشایندی از عوامــل قادرکننــده(0/85، (0/87، عوامــل تقویــتکننــده
انجام ورزش، و تشویق پزشک در نظر گرفته شد. 0/93)، (0/88 بود. سؤالات خودکارآمدی بر اساس مقیـاس
جهت بررسی تمام مراحل ذکرشده 80 نفر از سالمندان (15) Physical Exercise Self-Efficacy بــا مقــدار
مراجعهکننده به مرکز بهداشتی درمانی بر اساس آلفای کرونباخ %72 در پژوهش حاضر بود. برنامـه آموزشـی
نمونهگیری در دسترس (Convenience) وارد مطالعه بر اساس نتایج به دسـت آمـده از پرسشـنامه خودسـاخته در
شدند و با استفاده از جدول اعداد تصادفی به دو گروه طی سه جلسه (هر هفته یک جلسـه) بـرای گـروه مداخلـه
مداخله و کنترل تقسیم شدند. معیارهای ورود به مطالعه طراحی و اجرا گردید. این برنامـه شـامل سـه قسـمت بـود:
داشتن سن بالای 60 سال و بیشتر، رضایت شخصی و ورزشهــای گــرمکننــده (حرکــات اســتقامتی و کششــی
معیارهای خروج از مطالعه شامل فوت، ابتلا به بیماری عضلانی)، ورزش های اصـلی(حرکات قـدرتی) و ورزش هـای
خاص که مانع از ادامه فعالیت فرد میشد و عدم تمایل به سردکننده بود. مدت زمان هـر جلسـه در حـدود 45 تـا 60
ادامه همکاری در هر مرحله از اجرای پژوهش بود. ابزار دقیقــه بــود. در جریــان برگــزاری کــلاسهــا (قادرکننــده)
گردآوری اطلاعات در این پژوهش شامل پرسشنامههایی به منظـور تغییـر آگـاهی، نگـرش و خودکارآمـدی (مسـتعد
بود که در 3 بخش تنظیمشده بودند: بخش اول شامل کننده) از شیوه های آموزشـی سـخنرانیهـای کوتـاه مـدت،
پرسشنامه استاندارد کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت بحــث در گــروههــای بــزرگ و کوچــک، پرســش و پاســخ و
(WHO-BREF) با دامنه نمره بین 26-130 که توسط نمایش عملی استفاده گردید و از هرکدام از شرکتکنندگان
منتظری و همکاران در ایران استانداردسازی شده است. خواسته شد تا هرکدام از حرکات ورزشی را که یاد گرفته اند
مشخصات روانسنجی گونه ایرانی این پرسشنامه نشان داده در حضور مربی انجام دهند که این امر میتوانست منجر بـه
است که این ابزار میتواند در ایران نیز مورداستفاده قرار احساس خوشایندی در فرد گردد(تقویت کننـده) چراکـه بـا
گیرد .(13) تشویق های پزشک (تقویت کننده) مرکز که در جلسه حضور
بخش دوم پرسشـنامه حمایـت اجتمـاعی (14) کـه میـزان داشتند همراه بود. جهـت تـداوم انجـام رفتارهـای آمـوزش
آلفای کرونباخ آن در پژوهش حاضر %84 بود. بخـش سـوم داده شده در این خصوص فیلیپ چارت آموزشی(قادرکننده)
پرسشنامه خودساخته، شـامل سـؤالات مربـوط بـه عوامـل برای سالمندان شرکت کننده در جلسـه آموزشـی در پایـان
مســتعد کننــده (آگــاهی، نگــرش، خودکارآمــدی)، عوامــل جلسه سوم داده شد و به منظور ارتقـای حمایـت اجتمـاعی
قادرکننده و تقویت کننده انجـام فعالیـت فیزیکـی در دوران خانواده و تأثیرگذاری آن بر شروع و تداوم انجام فعالیت های
سالمندی بود. آگاهی در قالب 20 سـؤال، نگـرش 6 سـؤال، فیزیکی منظم در سالمندان، آموزش غیرمسـتقیم از طریـق
خودکارآمدی 5 سؤال، عوامل قادرکننده 7 سؤال، و عوامـل ارائه پمفلت آموزشی در قالب حمایت سالمندان برای انجـام
تقویت کننده در قالب 3 سـؤال مطـرح شـد. از روش اعتبـار فعالیت های فیزیکی منظم به خانواده های افراد سالمند گروه
محتوی به صـورت کیفـی بـه منظـور بررسـی اعتبـار علمـی مداخله داده شد. پس ازآنکه گروه مداخله ، مداخله موردنظر
پرسشنامه استفاده گردد. برای این منظور پرسشنامه به 10 را دریافت کرد با توجه بـه مطالعـاتی کـه از الگـوی پرسـید
نفر از اساتید با تخصص آموزش بهداشت ارسال شد و پـس به منظور آموزش برای ارتقای کیفیـت زنـدگی گـروه هـدف
از گـــردآوری نظـــرات آنهـــا، تغییــرات لازم در محتـــوای تعیین شده استفاده نموده بودند(17،(16 هر دو گروه 1 مـاه
http://jech.umsha.ac.ir
4 ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان پریناز دشمنگیر و همکاران
بعد از مداخله پرسشنامه های مربوطه را بـه منظـور بررسـی جدول شماره یک بیانگر توزیع درصد فراوانی سن، جـنس و
تغییر در عوامل مستعد کننده، قادرکننده و تقویـت کننـده، سطح تحصیلات در گروه مداخله و کنترل مـیباشـد. نتـایج
حمایت اجتماعی، و درنهایت کیفیت زندگی تکمیل کردند. آزمون کایدو و آنالیز واریانس یکطرفه نشان داد کـه قبـل
دادههای جمعآوریشده با استفاده از ویرایش 21 نرمافزار از مداخله بین دو گروه ازلحاظ متغیرهای جمعیت شناختی
SPSS و آزمونهای تیزوجی و تیمستقل، کایدو و آنالیز تفاوت معنادار وجود نداشت(.(P>0/05
واریانس یکطرفه و آنالیز کوواریانس در سطح معنیداری طبق نتایج آزمون تیزوجی نمره کلی کیفیت زندگی و ابعاد
کمتر از 0/05 مورد تجزیهوتحلیل آماری قرار گرفتند. آن قبل و بعد از مداخله آموزشی در گروه کنترل تفاوت
یافتهها معنیداری نداشت ولیکن در گروه مداخله، قبل و بعد از
میانگین سن افراد در این مطالعـه 68/81 سـال بـا انحـراف مداخله آموزشی اختلاف معنیدار آماری وجود داشت
معیـار 6/09 سـال بــود. دو گـروه مداخلــه و کنتـرل ازنظــر (جدول شماره .(2
ترکیــب جنســی اخــتلاف معنــیداری نداشــتند(.(P=0/34 جدول شماره 3 بیـانگر مقایسـه میـانگین و انحـراف معیـار
بیشتر سالمندان موردمطالعـه از سـطح تحصـیلات ابتـدایی نمرات آگاهی، نگرش، خودکارآمدی و حمایت اجتمـاعی در
برخوردار بودند. دو گروه مداخله و کنترل قبل و بعد از مداخلات آموزشی
جدول شماره -1 توزیع فراوانی ویژگیهای فردی سالمندان در گروه مداخله و کنترل
گروهها گروه مداخله (n=40) گروه کنترل (n=40) سطح
معنیداری
تعداد درصد تعداد درصد
جنس مرد 18 45 18 45 0/589
زن 22 55 22 55
سن ( سال) 60-74 33 82/5 31 77/5 0/573
75-90 7 17/5 9 22/5
میزان تحصیلات بیسواد 13 32/5 16 40 0/748
ابتدایی 13 32/5 13 32/5
دبیرستان 4 10 2 5
دیپلم و بالاتر 10 25 9 22/5
جدول شماره -2 مقایسه میانگین نمره کلی و ابعاد کیفیت زندگی قبل و بعد از مداخله آموزشی به تفکیک گروهای مداخله و کنترل
گروه مداخله (n=40) گروه کنترل (n=40)
گروههای تحت مطالعه سطح معنیداری سطح معنیداری
میانگین میانگین
( انحراف معیار) ( انحراف معیار)
سلامت فیزیکی قبل از مداخله 4/54 22/55 0/001 4/52 21/82 0/891
بعد از مداخله 4/23 25/15 4/53 21/76 ×
سلامت روانی قبل از مداخله 3/39 18/75 0/001 3/16 19/71 0/411
بعد از مداخله 3/07 20/42 3/05 18/76
سلامت اجتماعی قبل از مداخله 1/99 7/91 0/044 2/34 8/25 0/102
بعد از مداخله 1/92 8/01 2/23 7/97
سلامت محیطی قبل از مداخله 4/74 21/22 0/005 4/49 21/84 0/532
بعد از مداخله 3/54 21/85 4/64 21/66
نمره کلی کیفیت زندگی قبل از مداخله 13/23 76/77 0/031 13/96 77/47 0/824
بعد از مداخله 12/25 82/87 13/79 76/87
http://jech.umsha.ac.ir
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 2، تابستان 1393 5
میباشد. متغیرهای مورد مطالعه بر اساس سـازه تشـخیص معنیداری در میـانگین نمـرات متغیرهـای مـذکور وجـود
آموزشـی الگــوی پرسـید (آگــاهی، نگــرش، خودکارآمــدی، نداشت.
عوامل قادرکننده و تقویتکننـده) کـه تأثیرگـذار بـر انجـام آزمون تیزوجی نشان داد که حمایت اجتمـاعی درک شـده
فعالیت فیزیکی منظم در دوران سـالمندی بودنـد در گـروه از ســوی خــانواده بــرای ســالمندان قبــل و بعــد از مداخلــه
مداخله و کنترل قبل از مداخله آموزشی تفاوت معنـیداری آموزشی در گروه مداخله تفاوت معناداری بـا یکـدیگر دارد.
با یکدیگر نداشتند((P>0/05، اما بعـد از مداخلـه آموزشـی پس از بررسی اثر مخدوش کنندگی سن، سطح تحصیلات و
میانگین نمـرات در گـروه مداخلـه افـزایشیافتـه و آزمـون جــنس بــا اســتفاده از آزمــون آنــالیز کوواریــانس حمایــت
آماری تیزوجی اختلاف معنیداری را قبل و بعد از مداخلـه اجتمــاعی در گــروه کنتــرل نیــز بعــد از مداخلــه آموزشــی
آموزشی در این گروه نشان داد اما در گـروه کنتـرل تفـاوت معنیدار بود.
جدول شماره -3 مقایسه میانگین نمرات سازههای الگوی پرسید قبل و بعد از مداخله آموزشی در دو گروه مداخله و کنترل
