بخشی از مقاله
چکیده
برنامهریزی به منظور ارتقاء کیفیت زندگی شهری شهروندان، مستلزم ارزیابی دقیق کیفیت زندگی شهری اقشار مختلف جامعه است. در این تحقیق، به منظور ارزیابی کیفیت زندگی شهری اقشار مختلف جامعه، یک سامانه تصمیمگیری مکانی شهروند-محور مبتنی بر وب GIS با استفاده از روش تصمیمگیری چند معیاره بهترین-بدترین طراحی و توسعه داده شد. این سامانه با تلفیق ارجحیت معیارها - وزن معیارها - که توسط شهروندان تعیین میشوند و دادههای مکانی داوطلبانه که توسط شهروندان تولید میگردد، نقشه کیفیت زندگی شهری را برای اقشار مختلف جامعه تولید مینماید.
این نقشه با اضافه شدن نظرات شهروندان جدید در مورد ارجحیت معیارها و همچنین ورود دادههای مکانی داوطلبانه مرتبط با تغییرات محیط شهری توسط شهروندان، بهروز میشود. در این تحقیق، منطقه 6 تهران به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب گردیده و سامانه با هدف ارزیابی کیفیت زندگی شهری قشر سالمند - و یا سالمند پسندی شهر - پیادهسازی شد. این نقشه نشان میدهد که مرکز منطقه مورد مطالعه نسبت به سایر نواحی، سالمند-پسندتر است. برخالف بخش مرکزی، سمت جنوب، به خصوص جنوب شرقی منطقه مورد مطالعه، از نظر کیفیت زندگی شهری، برای سالمندان مناسب نمیباشد.
-1 مقدمه
کیفیت زندگی بهعنوان مفهومی چندبعدی و با اهمیت باال در زندگی جوامع امروزی، در بسیاری از رشتههای علمی از جمله برنامهریزی شهری نفوذ یافته است .]1[ امروزه کیفیت زندگی شهری به عنوان کلیدیترن مفهوم برنامهریزی شهری است .]2[ این مفهوم طیف وسیعی از شاخصها را دربر میگیرد که در کل ویژگیهای اجتماعی-اقتصادی محیط را در یک ناحیه نشان میدهد .]1[ مطالعات کیفیت زندگی میتواند به شناسایی نواحی مسالهدار، علل نارضایتی مردم، اولویتهای شهروندان در زندگی، تاثیر عوامل اجتماعی-جمعیتی بر کیفیت زندگی و پایش و ارزیابی کارایی سیاستها و استراتژیها در زمینه کیفیت زندگی کمک کند.
این مطالعات غالبا وظایف کلیدی از قبیل آگاه کردن شهروندان، گروههای اجتماعی و سیاستگذاران از روندهای کیفیت زندگی را بر عهده دارند .]3[ با توجه به شرایط متفاوت و خاصی که هر یک از اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان، معلوالن، بانوان و غیره دارند، پرداختن به نیازهای شهری و محیط زندگی برای ارتقاء کیفیت زندگی شهری آنان ضرورت بسیاری دارد. ارتقاء کیفیت زندگی شهری منوط به ارزیابی دقیق کیفیت محیط شهری و خدمات ارائه شده به اقشار مختلف جامعه است، زیرا این ارزیابیها میتواند بهعنوان ابزاری قدرتمند برای نظارت بر برنامهریزیهای شهری مورد استفاده قرار بگیرد.
این امر نیازمند استفاده از ابزار ها و روشهای کارآمد مبتنی بر GIS1 است که بتواند شاخصهای متعدد و اثرگذار در کیفیت زندگی را در نظر گرفته، آنها را تلفیق نماید و در نهایت محیط زندگی شهری را ارزیابی کند. تاکنون پژوهشهای متعددی برای ارزیابی کیفیت زندگی شهری با استفاده از GIS صورت گرفته شده است. لی و ونگ - 2005 - با استفاده از دادههاي GIS و سنجش از دور، کیفیت زندگی شهری را براي شهر ایندیانا در آمریکا اندازهگیري 2 کردند .]4[ المهدی و افیفی - 2007 - در کشور مصر به ارزیابی کیفیت زندگی با استفاده از تعدادی شاخص پرداختند.
در این تحقیق، یک رابط کاربر پسند GIS برای بهبود ارزیابی و نمایش کیفیت زندگی شهری توسعه داده شد .]5[ مورگاس و کلوبیوکنک در سال 2016، به محاسبه شاخص کیفیت زندگی در کشور جمهوری چک بر اساس شاخصهای استاندارد طالیی - متشکل از هشت شاخص - و شاخصهای مشتق شده از سطوح سلسله مراتبی مناطق و باالتر از مناطق پرداختند .]6[ در پژوهشی دیگر در سال 2016، چن و همکاران یک معیار عینی برای اندازهگیری کیفیت زندگی شهری با توجه به جنبههای مختلف کاربری زمین در سطح محله توسعه دادند .]7[
در بین پژوهشهای صورت گرفته داخلی، میتوان به تحقیق انجام شده توسط متکان و همکاران - 1388 - اشاره کرد. آنها با استفاده از دادههاي سنجش از دور، سرشماري و GIS، کیفیت زندگی در سطح نواحي شهر تهران، را با روش تحلیل سلسله مراتبي - AHP3 - و از طریق روش ترکیب خطي وزن دار محاسبه کردند .]8[ سیف الدیني و منصوریان - 1389 - با استفاده از تصویر ماهوارهاي ETM+ و دادههاي مکانی، از تحلیل همبستگي پیرسون به منظور بررسي رابطهي بین الگوي توزیع خدمات و شاخصهاي کیفیت محیط بهره بردند.
]9[ لطفي و همکارانش - 1390 - ، با استفاده از روش ترکیب خطي وزن دار، اقدام به رتبهبندي محالت شهر میاندوآب بر اساس وضع موجود و پاسخ شهروندان کردند .]10[ حسینی عباس آبادی و طالعی - 1395 - سه بعد اجتماعی-اقتصادي، زیست محیطي و عدالت فضایي را برای ارزیابی کیفیت زندگی شهری منطقه 2 تهران در نظر گرفتند و از روش TOPSIS به عنوان یکي از روشهاي تصمیمگیري چند معیاره برای رتبه بندی محلههای شهر استفاده کردند .]11[
با این حال، در هیچ یک از تحقیقات مبتنی بر GIS فوق، از روشهای شهروند-محور به منظور ارزیابی کیفیت زندگی استفاده نشده است، این ارزیابیها بهصورت کلی بوده و به کیفیت زندگی اقشار مختلف جامعه توجه نشده است، همچنین نقشههای کیفیت زندگی بهدست آمده کامال بصورت ایستا بوده و مسئله پویایی محیط شهری در آنها لحاظ نشده است. پژوهش حاضر سعی دارد با توسعه یک سامانه پویای تصمیمگیری چند معیاره شهروند-محور مبتنی بر وب GIS، که قابلیت استفاده از نظرات شهروندان برای تعیین ارجحیت معیارهای ارزیابی و اخذ دادههای جغرافیایی داوطلبانه آنان برای به روزرسانی نقشه کیفیت زندگی را دارد، به ارزیابی کیفیت زندگی شهری برای اقشار مختلف جامعه به صورت شهروند-محور و پویا بپردازد.
-2 روش تحقیق
در این تحقیق برای ارزیابی کیفیت زندگی شهری، یک سامانه وب GIS شهروند-محور توسعه داده شد. کاربران این سامانه به دو دسته تقسیم میشوند: شهروندان و برنامهریزان و مدیران شهری. شهروندان به عنوان رکن اصلی در این سامانه عمل میکنند. آنها از طریق این سامانه به نقشه کیفیت زندگی شهری دسترسی دارند و میتوانند از این نقشه برای شناخت نواحی مطلوب و نامطلوب برای زندگی شهری استفاده نمایند. از سوی دیگر میتوانند با ثبت نظرات خود در مورد ارجحیت معیارها، در ارزیابی کیفیت زندگی شهری مشارکت داشته باشند.
در این سامانه برای تعیین وزن معیارها از روش تصمیمگیری چند معیاره - بهترین-بدترین - استفاده شده است. مجموعه وزن جدیدی که از اطالعات ثبت شده توسط شهروندان محاسبه میگردد با وزنهای قبلی تجمیع میشوند و به این ترتیب نقشه کیفیت زندگی شهری سالمندان تولید و به روز میگردد. عالوه بر آن، شهروندان قادر هستند از طریق ثبت اطالعات جغرافیایی داوطلبانه - VGI1 - نیز در این ارزیابی مشارکت داشته باشند. به این ترتیب که در این سامانه ابزارهایی برای ارسال اطالعات مکانی داوطلبانه از محیط شهری توسعه داده شده است.
