بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق با هدف شناسایی عوامل تاثیر گذار (فضاهاي تفریحی) در سرزندگی و ارتقاي وضعیت روانی سالمندان انجام گرفته است. بدین منظور 120نفر از سالمندان 65-86 سال مقیم خانه سالمندان اردبیل و درمانگاه ها با فقدان مشکلات ذهنی انتخاب و از طریق پرسشنامه در روشی توصیفی - تحلیلی بررسی شدهاند، و معیارهاي تاثیر گذار شناسایی شده، و سپس داده ها از طریق پیمایش میدانی، مصاحبه هاي فردي، تکمیل پرسشنامه گردآوري و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. همچنین با استفاده از منابع معتبر و جدید ضمن بیان مفهوم فراغتی و تفریحی، ضرورت بازنگري در آن را براي زندگی انسان امروز به ویژه سالمندان مقیم خانه سالمندان و نقش آن در ارتقاي سطح سلامت روان سالمندان در گرایشات جدید و معاصر معماري و شهرسازي مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان دهنده این است که کیفیت برقراري تعاملات اجتماعی سالمندان در فضاي تفریحی خانه سالمندان بسیار ضعیف بوده و باعث ایجاد احساس تنهایی و انزوا در سالمندان گردیده است. لذا با در نظر گرفتن محدوده هاي امن و برخوردار از فضاي کافی و مناسب در خانه سالمندان می توان تعامل اجتماعی و سلامت گروه هاي متنوع سالمندان مقیم خانه سالمندان را حفظ کرد و توسعه داد.
کلید واژه ها: فضاهاي تفریحی و فراغتی، خاطره جمعی، سالمندان، سلامت روان، حس مکان.
.1 کارشناسی ارشد معماري دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، اردبیل، ایران. 2 دکتراي معماري، استادیار، گروه معماري، دانشگاه محقق اردبیلی.
2
-1 مقدمه
-1-1طرح مساله
پیر شدن، یک تجربه شخصی و اجتماعی است. این امر می تواند براي عده اي خوشحال کننده و براي عدهاي دیگر غم انگیز و کسالت بار باشد، اما باید خاطر نشان کرد که هر یک از این احساس ها به صورت ریشه اي به وسیله فرهنگ و جامعه اي که فرد در آن زندگی می کند، شکل میگیرد ( وزیرنیا .(14 :1378
سالمندي، یکی از مراحل حساس و سرنوشت ساز رشد انسان است که بر خلاف عقیده رایج، نه تنها پایان زندگی نیست، بلکه به عنوان یک روند طبیعی گذر عمر و زندگی مطرح می گردد. از اینروست که امروزه در بسیاري از کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه، ساز و کارهایی که موجبات پیوستن سالمندان به جامعه را فراهم میآورند مورد حمایت سازمان هاي دولتی و نهاد هاي اجتماعی غیر دولتی قرار می گیرند.
در جهان پر تنش امروز که انسانها به دلیل مشغله فراوان، همواره احساس خستگی می کنند، اهمیت اوقات فراغت بر کسی پوشیده نیست. الگوي فراغت می تواند تأثیر مثبتی بر وضعیت زندگی و میزان لذت بردن افراد از زندگی داشته باشد؛ این تأثیر به فرد محدود نشده، بلکه وجود الگوهاي فراغت مناسب به برنامه کلان هر جامعه نیز کمک خواهد کرد. استفاده مناسب از اوقات فراغت، سبب سازندگی روح و روان گردیده و عدم استفادة صحیح از آن از عوامل کسالت و سستی است. اهمیت استفاده از اوقات فراغت تا آن جاست که رهبران معنوي جامعه نیز در این مورد بسیار سفارش کرده اند ( پوراسماعیل .(184-206 :1385
اوقات فراغت به عنوان یک پدیده فرهنگی اجتماعی تأثیرگذار بر ابعاد اقتصادي ، سیاسی و اجتماعی، موضوع مشترك تمام اقشار جامعه است ، متأسفانه سالمندان و بازنشستگان در این رابطه به فراموشی سپرده شده اند آمار نشان می دهد 85 درصد اوقات فراغت سالمندان کشور در پاي تلویزیون میگذرد.
استافورد (2004) می نویسد درکشورهایی مثل آمریکا، اوقات فراغت به عنوان مهمترین بعد سلامتی سالمندان آمریکایی و کلید اصلی سالمندي سالم قلمداد شده است. در این رابطه مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران، نشاندهنده این است که مشارکت فعال سالمندان در فعالیت هاي اوقات فراغت و فعالیت هاي ورزشی یک بار ورزش در هفته با هدف پیشگیري از مشکلات عملکردي مرتبط با سن، مداخلات مؤثري بوده اند. همچنین بلین و نتولی بیان میدارند که فعالیتهاي اوقات فراغت میتواند در بهبود درك افراد از سلامتی، استقلال، سبک زندگی، امید به زندگی و کیفیت زندگی، آنان تأثیر قابل ملاحظه اي داشته باشد (رحیمی و همکاران، .(62 :1389
شاید در نگاه اول مهم به نظر نرسد، اما اوقات فراغت چیزي است که گاهی سراسر زندگی سالمند را فرا گرفته و این همه فراغت بدون موضوعی که خود را با آن مشغول کنند، نتیجهاي جز افسردگی ندارد. فضاي معماري و شهرسازي یکی از مهمترین عناصر در ارتباط با زندگی سالمند میباشد. حضور سالمند در خانه و جامعه مستلزم جوابگویی اولیه به نیازهاي وي می باشد. این پاسخگویی می بایست شامل در نظر گرفتن محدودیت هاي جسمی و شرایط روحی این عزیزان باشد. براي حداکثر بهره مندي سالمند از خدمات و جامعه، باید زندگی سالمندان و روحیات آنان به دقت تجزیه و تحلیل گردد. شرایط جسمی و روحی سالمند، نیازها و ویژگی هاي این دوران از جمله فاکتورهایی می باشد که رسیدن به این منظور را میسر می سازد. توجه به نیازهاي انسان در هر دوره سلامت فرد، در نتیجه اجتماع را موجب می شود. یکی از اقشار محتاج حمایت در جامعه سالمندان می باشند. در معماري نه تنها باید اصول و استانداردهاي خاص براي این قشر تبیین، تثبیت و رعایت شود، بلکه می بایست الگوي فضایی مختص به این افراد را تعریف نمود.
براي پاسخگویی به این نیاز راه حل هاي گوناگونی در جهان غرب پیشنهاد گردیده، که در ایران مورد استفاده قرار نگردیده است که شامل پاسخگویی به نیازهاي این افراد باشد و بتواند در ایجاد حس مفید بودن، افزایش امید به زندگی و ارتقاء روحیه سالمند اثرگذار باشد. لذا خانه سالمندان نیازمند فضاهایی مناسب براي ورزش و تفریح سالمندان، هم صحبتی آنها با هم سن و سالانشان، حفظ عزت نفس و ایجاد شرایطی براي خود استقلالی در حین گذراندن اوقات فراغت، آموزش هنرها و تکنیک هاي مورد نیاز در زندگیشان را میباشد.
-2-1 اهمیت و ضروریات تحقیق
سرشماري عمومی سال 1390 نشان داد سالمندان5/7 درصد از جمعیت کشور ایران را تشکیل میدهند از جمعیت 75149669 نفر سالمند هستند که این میزان تا 20 سال آینده14/7 درصد خواهد رسید این ارقام نشان میدهد اگر برنامه ریزان و سیاستگذاران کشور از هم اکنون برنامه مدون و خاصی نداشته باشند در 20 سال آینده، کشور با بحران و معضل اساسی براي رفع مشکلات و مسائل اقتصادي، بهداشتی، اجتماعی پیش آمده براي این قشر روبرو می شود ( مرکز آمار ایران .(1390
در سراسر جهان، از جمله ایران، اقداماتی جهت رفع معضلات سالمندان آغاز شده است، از آنجا که لازم است هر نوع تصمیم گیري در این عرصه با توجه به مشکلات و نیازهاي ویژه سالمندان صورت گرفته، متناسب با شرایط فرهنگ- اجتماعی جامعه باشد، آگاهی از وضعیت موجود و شناسایی مشکلات و نیازهاي واقعی سالمندان قبل از برنامه ریزي براي طراحان ضروري به نظر میرسد (حاجی آقاجانی و صابریان.(129-136 :1380
بطوریکه سند چشم انداز بیست ساله توسعه و قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی کشور نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است بطوریکه در آن بر برخورداري افراد جامعه از سلامت، رفاه، تأمین، حفظ و ارتقاي سلامت افراد جامعه تاکید فراوان شده است (المیري .(1382
لذا با توجه به رشد جمعیت سالمندان کشور، آشکار است که اقدام جدي جهت روبرو شدن با پدیده سالمندي در آینده نزدیک ضرورت دارد. بنابر این برنامه ریزي براي پدیده سالمندي یک اقدامکاملاًضروري است، تا سالمندان بتوانند از این دوران بالقوه شاد و مولد، لذت ببرند در نتیجه نیاز به الگویی که فضاي جدیدي منطبق بر شرایط روحی و جسمی سالمند را تعریف کند و بتواند جایگزین شیوه هاي قبلی در جهت ارتقاء روحیه سالمند شود ضروري می باشد.
-3-1 سوالات و فرضیات تحقیق
آیا فضاهاي تفریحی پاسخگوي نیاز و متناسب با رفتار اجتماعی و سلامت گروه هاي مختلف سالمندان است؟ فضاهاي تفریحی باید چه خصوصیاتی داشته باشند تا با اقبال سالمندان مواجه شده و حیات جمعی و سرزندگی در آنها
جاري شود؟
فرضیات تحقیق شامل موارد زیر است:
کیفیت فیزیکی فضاي تفریحی و امکانات و تسهیلات در سراي سالمندان می تواند باعث حضور بیشتر سالمندان و ایجاد حیات جمعی و سلامت روان آنها شود.
وجود تعاملات اجتماعی و رفتاري در فضاي تفریحی باعث ترغیب سالمندان به استفاده از این فضاها میشود.
ایجاد حس سرزندگی و آسایش روحی ناشی از حضور در مکان هاي تفریحی، در پذیرش این فضا از سوي سالمندان تاثیر
دارد.
-4-1 روش شناسی
در این تحقیق، در روشی" توصیفی- تحلیلی"، به منظور شناخت کاملتري از مفهوم زندگی اجتماعی در فضاي جمعی خانه سالمندان، متون تخصصی مختلف هم در ادبیات فضاهاي عمومی و جمعی از دید اجتماعی و کالبدي و هم معیارهاي مطلوبیت این فضاها بررسی شده اند. محیط پژوهش شهر اردبیل بود که شامل درمانگاه ها، محل تجمع سالمندان ( خانه سالمندان) میشود، که با توجه به هدف مطالعه، 120 سالمند با دامنه سنی 65-86 سال بر اساس نمونه گیري هدفمند از بین سالمندانی که معیارهاي ورود به این مطالعه را دارا بودند انتخاب شدند. معیارهاي ورود به این مطالعه براي سالمندان عبارت بود از: داشتن سن بالاي 65 سال، زندگی در خانواده، یا خانه سالمندان فقدان مشکلات ثابت شده ذهنی، نداشتن محدودیت هاي جسمی و حرکتی مختل کننده فعالیتهاي روزمره، رضایت داشتن به شرکت در مطالعه و توانایی بازگویی تجارب.
-5-1 روش هاي جمع آوري اطلاعات
پیمایش میدانی: در این قسمت اطلاعات شامل مصاحبه بازنویسی شده و یادداشت هاي میدانی است. موارد استنتاج شده شامل شناخت و علاقه مندي سالمندان به فعالیتهاي فیزیکی، فرهنگی و رفتاري در مکان خانه سالمندان است.
مصاحبه فردي: اطلاعات شامل برگه هاي مصاحبه، تکمیل پرسشنامه و یادداشت هاي میدانی است. موارد استنتاج شده شامل شناخت واکنش وعلایق سالمندان نسبت به فضاهاي تفریحی و توصیف این فضاها از دیدگاه اعضاي جامعه آماري است
.
-2 مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظري
-1-2 حیات جمعی و رفتارهاي اجتماعی در خانه سالمندان
گستره فضا و عرصههاي زندگی شامل فضاي زندگی خانوادگی و خصوصی خانهها و فضاي زندگی جمعی براي روابط اجتماعی در مقیاس کوچک و بزرگ است. آلتمن نقطه مقابل مشارکت اجتماعی را اجتماع گریزي، بی میلی افراد به معاشرت و همیاريهاي اجتماعی، ناهنجاري هاي رفتاري و بی تفاوتی به عرصه هاي جمعی دانسته و این عوارض را ناشی از زندگی پر سرعت و فقدان فضاها و مکانهاي جمعی، مناسب از دیگر سو قلمداد می کند (آلتمن .(65 :1386
ستا لو و همکارانش با تکیه بر نظریه اکولوژي فرهنگی معتقدند" مورد توجه قرار دادن و لحاظ نمودن تفاوتهاي موجود در روش هایی که طبقات اجتماعی گروههاي مختلف فرهنگی از فضاهاي جمعی استفاده میکنند و به آنها اهمیت میدهند براي تصمیم گیري هایی که از تنوع فرهنگی اجتماعی حمایت میکنند، مهم و ضروري است." به عقیده آنها روش هاي انتقال مفاهیم فرهنگی بخش مهم جذابیت یک مکان به شمار می رود و می توانند براي گسترش تنوع فرهنگی توسعه یابند (ستا لو .(1390
